Sylvia Beach eta Ernest Hemingway bi lagunekin, Shakespeare and Company liburu-dendaren aurrean.
Bazen behin Europan hiri bat distiratsua, Paris. XX. mende hasieran Frantziako hiriburuak sekulako argia hedatzen zuen Mendebalean. Bertan era guztietako sortzaileak elkartzen ziren: pintoreak, eskultoreak, publizistak, musikariak, aktoreak, idazleak… Jende gazte asko, mundua jateko prest.
Shakespeare and Company bigarren etxetzat hartu zuten Parisera erbestetik iritsitako idazle gazte gehienek, eta bertan egosi ziren kultur proiektu dezente. Horregatik bihurtu zen mitikoetan mitiko liburu-denda hura. Eta, argitaletxe izan barik, berak argitaratu zuelako Ulises artean nobela jazartua, eta gero XX. mendeko lan gorenekotzat jo izan dena. Hain zuzen ere, liburuak orrialde asko eta onak eskaintzen dizkio Sylvia Beach-en eta James Joyce-ren arteko harremanari eta Ulises argitaratzeko bizi izandako kalapitei.
Plazer handiz irakurri dut liburu hau, eta beronen bidez XX. mende hasierako Paris distiratsuan murgildu naiz, beti ere Sylvia Beach erabakimen handiko liburu-saltzailearen eskutik.
A zelako gozatua hartu dudan Ainhoa Urien idazlearen Poesia, zaurien ukenduliburua irakurtzen. Berau ustekabez iritsi zait esku artera, emazteak ekarri baitzuen etxera, Elorrioko irakurketa taldeak hil honetan horixe erabiliko duelako. Seguruenik ustekabeak areagotu baino ez du egin gozatua.
Zenbait egunez deika moduan izan dut liburua, idazlea erabat ezezaguna nuen arren, beharbada azalean Xabier Lete ikusten nuelako, akaso Pamielako liburuek gura barik ere erakartzen nautelako. Halako batean, hartu liburua, jarri eta irakurtzen hasi nintzen. Lehen jarrialdian Joxerra Garziaren hitzaurreak bultzatu ninduen aurrera egitera. Eta, behin hasita, Ainhoa Urienen prosak eta planteamentuak eraman ninduten airean.
Antza denez, dena hasi zen 2009ko udan, egileak 14 urte zituela, bere amak Xabier Leteren “Egunsentiaren esku izoztuak” poema-liburua oparitu zionean. Hantxe erne zitzaion egileari Xabier Leterenganako eta haren lanarekiko lilura, eta liburu hau idaztera bultzatu du.
Liburua altxor txiki bat iruditu zait, Ainhoa Urienek jakintzaz, zintzotasunez, enpatiaz eta heldutasunez osatu duena, euskara miresgarrian. 127 orrialdetan Xabier Leteren bizitzan eta poesian murgildu da, eta eskutik eraman gaitu, guk ere hobeto uler dezagun Leteren mezua.
Zelan liteke hain neska gazteak (26 urte baino ez ditu) halako trebetasunez mugitzea poesiaren eta filosofiaren esparruetan, halako eran non eremu horietan ezjakinak garenok ere pozaren harriduraz gidatzen gaituen? Poesia ez ezik, prosa ere ukendu bihurtu du Ainhoa Urienek liburu honetan, irakurleon gozamenerako.
Otsailaren 15ean jakin zenetik Villa de Pitanxo arrainontzia hondoratu zela Ternuatik 460 km. ingurura, nazioarteko uretan, albistegi gehienetan izan dugu berri txarra. Badakigu eskifaiatik hiru bakarrik irten direla bizirik, bederatzi hil direla, eta hamabi galduta daudela gaur egun.
Egun hauetan atentzioa eman dit zelako indarrez eskatzen ari diren desagertuen familiartekoek haien gorpuak. Eskatzaileen mina izugarria izan behar da, horretan ez daukat dudarik, baina Kanadako gobernuaren ontziek bilatze-lanak amaitutzat eman ondoren, beharrezkoa da bilatzen segitzea halako itsaso zakarretan? Beharbada aseguru-etxeek, kalte-ordainak jasotzeko aukerak eta nik orain harrapatzen ez ditudan beste faktore batzuek izango dute zerikusia Galiziako familiartekoen eskarian.
Nire hurbileneko bati horrelako istripu bat gertatuz gero, baldin eta hilketa baten susmorik ez balego, uste dut amore emango nukeela, behin hasierako erreskate-ahaleginek kale eginda eta ikusiz gero gorpuak berreskuratzeko aukerak hutsaren hurrengoak direla.
Felix Iñurrategi Himalaian hil zenean, Alberto hantxe zegoen anaiarekin, baina etxera itzuli zen haren gorpua mendian utzita, besteak beste erreskate-lanak oso zailak izan behar zirelako, eta Felix mendian zetzalako, bere gustuko leku batean. Inork ez zezakeen esan, horregatik, Albertok ez zuela anaia maite.
Ulertzen dut Ternua inguruko uretan desagertutakoen senideen eskaria, baina ni hurbilago sentitzen naiz Alberto Iñurrategik 2000. urtean hartutako erabakiarekin.
Ernest Shackleton eta bere eskifaia, Endurance ontzian. (Argazkia: Frank Hurley)
Ni bezalako transplantatu erretiratu batek ezinbestekoak ditu ariketa fisikoa, abentura eta entretenimendua, zoratu nahi ez badu pandemia bateko seigarren olatutik onik irteteko ahaleginean. Transplantatua izateak esan nahi du arrisku-taldekoa izatea, eta adin bateko transplantatuok bakar-bakarrik geratu gara gure agintariek izendatutako “aro berrian”, non ematen baitu pandemia dekretuz desagertuko dela, mundu guztia parranda egitera irteten den bitartean, denbora galduaren bila. Zaurgarrion ardura izango da ekaitza saihestea.
Arineketa fisikoa, hortaz, ezinbestekoa zait neure burua zaintzeko, eta hori errepidean egiten dut, asfalto gainean arineketan eginez. 45 urte badira lasterka egiten dudala, eta, horretan gustura ibiltzen naizenez, horrela segituko dut, are eta gehiago izurrite garaian.
Entretenimendua eta abentura, berriz, etxean bertan bilatzen ditut, Interneten, telebistan eta liburuetan, batez ere. Azken adibidea Endurance espedizioa izan da, XX. mende hasieran Ernest Shackleton esploratzaile anglo-irlandarrak lideratu zuena Antartikan.
Ernest Shackleton eta Hego Poloa
Orain pare bat aste Ara egunkarian irakurri nuenean talde britainiar batek espedizio bat abiarazi duela Endurance izeneko ontzia Antartikako urpean bilatzeko, argi bat piztu zitzaidan. Banuen zerbait irakurria espedizio horretaz, baina gehiago jakin nahi izan nuen.
Lehendabizi Youtuben hasi nintzen bilatzen, eta, nire harridurarako, bertan primerako dokumentalak aurkitu nituen:
Survival! The Shackleton Story,National Geographic aldizkariak egindako dokumentala, Frank Hurley argazkilari eta kameralari australiarrak espedizioan bertan egindako irudiekin. Hogeita bost minutu zoragarri.
The Race to the South Pole,ordubete eta erdi ia, testuinguruan jartzeko Shackleton-en balentria. Bertan Admundsen,Scott eta Shackleton dira protagonista printzipalak, alegia Hego Poloko esploratzaile nagusiak.
Hori dena ikusita, erabaki nuen zerbait irakurri behar nuela espedizioaren gainean. Han eta hemen begiratu, eta, azkenean, Caroline Alexander historialariaren liburu bat aukeratu nuen: Atrapados en el hielo. La legendaria expedición a la Antártida de Shackleton. Liburua hornituta dago Frank Hurley-ren jatorrizko argazkiekin, oso onak, eta horrek izugarri lagundu dit espedizioan bizi izandakoak hobeto ulertzen.
Izan dira bi aste emozioz beteak, arimaz Antartikako bazter urrun haietara eraman nautenak, erabat miretsita bainengoen 27 gizon haiek gainditutako oztopoekin, aintzat hartuta, gainera, denak itzuli zirela bizirik, bi urte egoera ezinago negargarrian galduta igarota. Eta hori Ernest Shackleton espedizio-buruaren meritua izan zen.
Ez naiz harritzen gaur egun zenbait unibertsitatetan Shackleton aztertzen badute lidergo bikainaren eredutzat.
Hiru egun oso egin ditugu Milan hirian, Lombardian. Beste bi egun, berriz, joan-etorrietan. Zorte handia izan dugu eguraldiarekin, egun batean bakarrik izan dugu-eta euria.
Guretzat hauek izan dira puntu azpimarragarriak bidaia honetan:
Covid zaintza. Milango aireportuan inork ez zigun kasu handirik egin horren inguruan. Hirian, berriz, leku gehienetan eskatu digute Covid-pasaportea, eurek green pass deitzen dutena.
Etxea. Etxebizitza ona alokatu genuen Airbnb bidez, garbia, ondo hornitua, berogailu onarekin eta primerako wifiarekin. Tren-geltoki nagusitik oinez hamar minutura zegoen, eta Duomo plazatik 40ra. Metroaren adar bat ere oso gertu geneukan. Iritsi ginenean, jabea zain genuen. Oso ondo portatu zen gurekin, informazio asko eta ona emanez.
Garraioa. Oinez ibili ginen hara eta ona, hiriaren taupada hobeto hartu guran. Azken egunean, ostera, urrutiko lekuetara joan behar ginenez, eguneko pasea hartu genuen, metroz eta tranbiaz ibiltzeko, biak ere oso ondo antolatuak.
Bisitak. Eguraldi ona lagun, zenbait leku esanguratsu bisitatu genituen Milanen:
Duomo. Leonen bezala, Duomo izeneko katedralak eta berau inguratzen duen plaza ederrak inpresionatu egiten dute bisitaria. Asteazkenean, eguraldi garbi-garbia aprobetxatuta, txartelak erosi genituen katedrala eta beronen teilatua bisitatzeko. Ez ginen damutu, biak ezinago ederrak direlako.
Vittorio Emanuele II galeria. Merkataritza-gune estali bat da, Duomoren ondoan, XIX. mendean egina eta gero munduan beste toki askotan kopiatua. Ikusgarria.
La Scala. Galeriaren beste aldean dago. Kanpotik ikusi genuen, oraindik opera-denboraldia hasi barik dagoelako. Egia esan, kanpotik ez dauka ezer berezirik.
Sforza gaztelua. Gaztelu ikusgarria, Visconti eta Sforza familiek hasi zutena eraikitzen XV. mendean. Duomotik 15 bat minutura dago, oinez.
Isola barrutia. Paseada ederrak egin genituen inguru hartan, parke teknologiko ikusgarrian zehar —bertan zegoen Il Bosco verticale etxebizitza-eraikina ikusgarria ere—, plaza modernoetan, XIX. mendeko arkuak zeharkatuta.
Hilerri monumentala. Doktore-tesi bat idatz liteke leku horren inguruan, zerk eraman zituen Milango aberatsek halako panteoi eta eskultura ikusgarriak eraikitzera.
Navigli. Milanen garai bateko kanal-sistema ugaritik geratzen den apurra. Gaur egun jatetxe, taberna eta terrazaz betea. Leku polita da ibiltzeko. Bertako jatetxe batean bazkaldu genuen hirugarren egunean.
Tren-geltoki nagusia. Arkitektura faxista peto ikusgarria. Bertan ikus liteke Mussolinik Italiaren zelako irudi inperial proiektatu nahi zuen, ustez Erromako inperioaren jarraipena.
Gastronomia. Aholkulari ezin hobea izan dugu atal honetan, Miren alaba. Hortaz, errepaso ederra eman diegu Italiako jakirik eta postre esanguratsuenei.
Liburu-dendak. Liburu-denda asko eta ederrak ikusi ditugu Milanen, besteak beste Mondadori,Rizzoli eta La Feltrinelli. Azken honen liburu-denda batean, Red izenez deitua, probatu nuen sekula dastatu dudan macchiato kaferik gozoena —gure ebakiaren senide hurbila.
Di-da bidaia bat izan da, laburra baina oparoa. Larunbatean etxeratu ginen, euri- eta elur-ekaitza etxearen epelean igarotzeko justu.
Astebete joan da Ramon anaia hil zenetik. Oraingoan harekin bizi izandako bost une ekarriko ditut blogera:
Aldizkaritxo sepia kolorekoak. Ez dakit nondik jiratzen zituen —seguruenik auzokoen artean egiten genituen komiki-trukeetan edo kirol-aldizkari batetik, ez dakit—, baina mutiko garaian noiz edo behin Ramonek ekartzen zituen etxera aldizkaritxo monografiko batzuk, sepia kolorekoak, kirolarien ingurukoak. Eta txukun-txukun gordetzen zituen maleta zahar batean, gure logelako armairu batean geneukana. Gehienak futbol atezainak izaten ziren (Karmelo, Arakistain, Dominguez…), Ramonek atezainak miresten baitzituen orduan. (geroago, berak ere jokatu zuen Mondra jubeniletan eta Zaldibar frontoian, Mondragoen, antolatzen zen futbol-txapelketan). Baina haien artean ere baziren aspaldiko boxeolari handien biografia argazkidunak: Primo Carnera, Paulino Uzkudun, Joe Louis, Max Schmeling… Behin eta berriro hitz egiten genuen kirolari haien inguruan, eta haren eskutik zaletu nintzen neu ere kirol horietara eta beste batzuetara.
Soldadutzatik bueltan. Ramonek soldadutza amaitu eta Arakatik etxeratu zenean, nik etxetik irtetea egin nuen, Burgosera nindoan-eta, bertako ospital militarrera, jakiteko ea soldadutzatik libratzen nintzen edo ez. Handik lau egunera, gurasoen etxean nintzen bueltan, loterian sari potoloa tokatu balitzait bezain pozik. Gurasoei kostatu zitzaien berria sinestea, eta gure logelara joan nintzenean, hantxe zegoen Ramon, bere ohe gainean, artean soldadutza amaitu berriaren arrastoak buruan eta ilean. Aurpegira begiratu, eta esan zidan: “Ez dakizu zelako potra izan duzun!”. Bere esanetan, berak nahiko ondo toreatu zuen soldadutza bera, baina denbora-galtze ikaragarritzat jotzen zuen.
Martutenen. Espetxeko patioan nengoela zenbait presorekin, abisua jaso nuen bisita nuela. Aste batzuk lehenago, 1977ko hasieran, Goardia Zibilak salatu egin gintuen Garaia aldizkariko bi kazetari, ustez iraindu egin genuelako instituzioa, aldizkarian idatzitako bi artikulutan, eta epaile militar batek espetxera kondenatu gintuen. Beraz, bisita-aretora abiatu nintzen, jakin barik nor nuen zain. Ramon zen, burdin-sarearen beste aldean jarrita. Euskaraz hasi ginen berbetan, zer moduz eta horrelakoak, eta, handik puntuko, zaindari batek ohartarazi zigun ezin genuela euskaraz hitz egin, gaztelaniaz hitz egin behar genuela. Orduan Ramonek eta biok amaitutzat jo genuen bisita. Jaiki eta agurtu genuen elkar. Hogeita hamar bat urte geroago, gogoratu genuenean une hura, aitortu zidan: “Ez dakizu zenbat negar egin nuen automobilean, handik irten eta etxera bidean!”. Mutu geratu nintzen.
Lehen korrikaldia. Joan den mendeko 70. hamarraldiaren amaiera aldera, lasterka egitea boladan jarri zen, Euskal Herrian bezala beste herrialde batzuetan ere. Jendea trumilka hasi zen joaten Behobia-Donostia lasterketara, eta han eta hemen antolatzen ziren maratoietara. Guri ere sartu zitzaigun harra, eta geratu ginen elkarrekin joango ginela proba egitera, nora eta Eskola Politeknikoko atletismo-pistara, Mondragoen bertan. Lanetik irtenda, gure Zarugaldeko pisuan jantzi ginen. Handik, oinez abiatu ginen Eskolaraino, kikilduta, lotsa ematen zigun-eta kalean denen bistan arineketan egiteak. Atletismo-pistara iritsi ginenean, bertan zeuden Mondrako futbolistak ere, belarretan entrenatzen, foku batzuen argipean. Garaiera erdiko gizon batek ikusi gintuen pistan sartzen. Bat, bi eta hiru, eta hasi ginen lasterka, poliki-poliki. Hiru bira eginda, erretiratu egin ginen, ezin genuen-eta gehiago. Alde egiterakoan, garaiera erdiko gizonak gu antzeman, eta esan zigu: “¿Eso ha sido todo? Pues vaya hostia!”. Eta guk lotsa-lotsa eginda egin genuen alde.
Ramon, aita. Lierni haurdun geratu zenean, gure ama izugarri kezkatu zen, zelakoa irtengo zen Ramonen haurra, Ramon umea lurrikara baten parekoa izan baitzen amaren bizitzan. “Mutikoa, mutikoa! —esaten zion Ramoni—, umea zeu izan zinen piperraren laurdena baldin bada, erruki!”. Usue baina, pastel hutsa jaio zen, ezinago lasaia, eta Ramon eraldatu egin zen. Handik aurrera, sekulako pazientzia garatu zuen, haren begietan Usue baino ez baitzegoen. Ama mirestuta zegoen umeak zelako aldaketa eragin zion Ramoni. Gu ere bai, handik aurrera beste Ramon bat ezagutu genuen-eta, askoz lasaiagoa.
Ramon Aranzabal bere estudioan, Bergaran. (Argazkilaria: Usue Aranzabal)
Glioblastomak bigarren biktima eragin du gure familian. 2019ko abuztuaren 2an, Begoña arreba zaharrena eraman zuen, gure familiako iparrizarra. Hogeita sei hilabete geroago ia, Ramon anaia kendu digu, familiako artista eta poza.
Zer da baina, ditxosozko glioblastoma? Garuneko tumore gaizto bat. Espezialistek diotenez, nerbio-sistema zentraleko minbizi hilgarriena da, garuneko tumore gaizto gehienen eragilea. Oldarkorra da, inbaditzailea eta azkar hazten da, eta horrek erresistentea egiten omen du lehendik dauden tratamenduekiko. Gaixo asko minbizia agertu eta urtebetera hiltzen dira. Tratamendu barik, ostera, gaixoak dezente gutxiago iraun ohi du.
Kasualitate bikoitza
Ramonek abuztuaren 2an jakin zuen tumore bat zeukala buruan (egia esan, bi tumore agertu zitzaizkion, bat handi samarra), justu bi urte bete zirenean Begoña arreba hil zela. Handik egun gutxira jakin zuen buruan zeukana glioblastoma bat zela, Begoñak hil zuen gaitz bera.
“Pena hartzen dut —esan zigun telefonoz ospitaletik ahots lasaiarekin— batez ere Lierni eta Usuerengatik (emaztea eta alaba). Bestela, trankil nago. Bizitza ona izan dut, eta zorteko izan naiz nire familia eta lagunekin. Trankil joango naiz. Hori bai, ez dut nahi gaixoaldia alferrik luzatzerik. Eta ez dut nahi bizitzerik gaitz horrek beste batzuengan eragiten duen gainbehera”.
Hamabi egun egin zituen ospitalean, eta egun haietan adiskidetasun handia egin zuen bere gelakidearekin eta berorren familiarekin. Lierni eta Usue ondoan izan zituen, txandaka, konpainia egiten.
Sei aste gozo
Gezurra badirudi ere, ospitaletik irten eta hil bitarteko sei asteak gozoak izan dira. Bergaran, Elorrion eta Donostian elkartu gara, bazkaltzeko edo kafe baten bueltan, eta berak txantxa egiten zuen, errege bat moduan tratatzen genuela esanez, eta oso gustura sentitzen zela gure artean. Gauza bera Bergarako edo Donostiako lagunekin elkartzen zenean.
Ia egunero telefonoz hitz egiten genuen, eta zer moduz galderari xalo-xalo erantzuten zion batzuetan makaltxo sentitzen zela, edo despistatu samar. Jan, berriz, lehoiek legez egiten zuen, kortikoideen eraginez seguruenik. Baina hori ere, gustura. Tarteka konturatzen ginen gaitzak aurrera egiten zuela, Donostiatik Bergarara etorri zen egun hartan bezala: “Jo, gauean txiza egitera jaiki naiz, eta hor ibili naiz, txotxongilo baten pare, komuna aurkitu ezinik”.
Islandia gogoan
Gaixotu eta gutxira, hasi zen aipatzen hil aurretik Islandiara joango litzatekeela gustura, bertan aurora boreala ikusteko. Aurora boreala elementu zentrala izan zen “Gau Magikoak Munibeko Plazan” ikuskizun diziplinartekoan, 2010eko ekainaren 25ean Bergaran aurkeztu zuena, bertan Ipar Polotik etorritako zisne batek aurora boreala ekarri baitzuen Munibe plazara.
Gogotsu eta ilusio handiz ibili zen bidaia prestatzen Lierni emaztea eta beste hiru lagunekin batera, gaitzak utziko ziolakoan joaten. Azkenean baina, glioblastomak uste baino lehenago jo zuen azken erasoa, eta Ramon iritsi ez Itakara. Hori bai, izugarri gozatu zuen bidaia bera prestatzen.
Bi makulurekin
Amak esaten zigunez, Ramon haur egongaitza izan zen; beti behar omen zuen norbait zaintzen, bestela ezbeharren bat eragiteko gai zen-eta. Mutikotan, berriz, mokorreko desgasteak eraginda, bi makulurekin ibiltzen zen, hanka bat gerrira lotuta. Makulu eta guzti, oso bizkorra zen, hainbeste ze, baten batek burla eginez gero, arineketan hasi eta gai zen burlatia harrapatu eta kaskateko bat emateko.
Zorionez, geroago ez zitzaion gaitz haren arrastorik geratu, eta gaztetan futbolean aritu zen, atezain, Mondra taldeko jubeniletan eta Zaldibarko txapelketetan. Cerrajerako igerilekuan ere berebiziko abilezia zuen tranpolinetik salto egiten.
Lanean eta berriro ikasten
Eskola Politeknikoan maestria eginda, Fagor Elektronikan hasi zen Ramon lanean. Aurrerago baina, gehiago ikasi nahi izan zuen, eta Almenen egokitze ikasturte bat eginda, Deustuko Unibertsitatera joan zen Informatika ikastera. Geroago, ostera, urte mordoska bat egin zituen Fagor Industrialen, Oñatin, eta urte haietan sarri bidaiatu zuen, Fagorrentzako salmenta lanak egiten, Afrikan, Europan eta Latinamerikan batez ere. Azken urteak, aldiz, Fagor Etxetresna Elektrikoetan egin zituen, Arrasaten.
Kolore-eztanda
Txikiak ginela, Ramon oso ona zen marrazten, baina lehen eskola-urte haiek igarota, abilidade hura ezkutuan geratu zen urte luzez. Halako batean baina, 1995ean, artean lanean ziharduela, pintatzen hasi zen denbora librean.
Lehen koadroak figuratiboak izan ziren, pastela teknikaz eginak. Nahiko laster, abstraktora pasatu zen, eta 2008an, hor nonbait, bere estudioa lortu zuenean, akrilikoarekin hasi zen margotzen, eta harrezkero Ramonen lanek kolore-eztanda bat erakutsi zuten. Estudioa sormenerako babeslekua bihurtu zuen eta erakusketak egiten hasi zen: Bergaran, Arrasaten, Oñatin, Donostian… Bakarka eta taldean erakutsi zuen.
Erretiroa 58 urterekin hartu zuen, eta harrezkero bere sormena eta produktibitate artistikoa areagotu egin ziren nabarmen. Pauso bat gehiago eman zuen, laster performanceak antolatzen hasi baitzen. Horien artean inportanteena izan zen “Gau Magikoak Munibeko Plazan”, 2010. urtean Bergaran antolatutako ikuskizuna, non pintura, musika, eta dantza uztartu baitzituen jende pilo baten aurrean. Geroago etorriko ziren “Izar-disdirak”,“Lau parke, lau kolore” eta “Munibe blues”, besteak beste, denak ere Bergaran eginak.
Bergaran, gustura
Ramon Mondragoen jaio zen, Zigarrola auzoan, baina 30 bat urterekin Bergarara joan zen bizitzera bere bikotekidearekin, Lierni Narbaiza, eta han oso gustura bizi izan zen, besteak beste lagun onak egin eta giro egokia aurkitu zuelako arte-sorkuntzarako.
Ion Arretxe zena, eta bere liburu euskaratu berria.
Ez dakit urte batzuk barru zertan geratuko den “euskal gatazkaren errelatoa”, baina inoiz horrelakorik balego, iruditzen zait liburu hau —Intxaurrondo. Intxaurraren hostopeko itzala,— haren parte ezinbestekoa izango litzatekeela. Bertan Ion Arretxe Gutiérrez biluztu egiten da, kontatzeko zelako izugarrikeriak bizi izan zituen Intxaurrondoko kuartelean eta Madrilen, Guardia Zibilaren eskuetan. Gizon tantaia omen zen, baina hemen ez du oztoporik bere izuak, zalantzak eta kontraesanak adierazteko, modu zintzoan.
Egilea ez da mugatzen kontatzera zer gertatu zitzaion 1985eko azaroaren 26ko goizaldean guardia zibilek bere etxean atxilotu eta Intxaurrondoko kuartelera eraman zutenetik, hamar egun geroago Madrilen libre kargurik gabe geratu bitartean. Horrekin batera, Arretxek ordura arteko bere bizitza kontatzen du: non bizi zen, zein familiatan, non ikasi zuen, non egiten zuen lan, zeintzuk ziren bere lagunak eta berak zer pentsatzen zuen. Kontakizun biak txirikordatu egiten dira, eta gertatutakoaren berri ez ezik, testuinguru hurbila ere erakusten dute.
Ion Arretxe atxilotu zuten egun berean Guardia Zibilak beste hiru lagun eraman zituen atxilo, tartean Mikel Zabaltza, zeina atxilotu eta hogei egunera agertu baitzen hilda errekan, eskuburdinak ipinita zituela. Arretxek ez zuen ezagutzen Mikel Zabaltza, baina argi zuen berak ere antzeko patua jasan zezakeela gauzak apur bat okertu balitzaizkio. Izan ere, Arretxek zuhur jokatu arren —“Nik behin ere ez nuen ikusi Mikel Zabaltza; ez naiz, beraz, zer gertatu zen esateko bezain ausarta izango”—, ez da harritzekoa irakurleak paralelismoa egitea preso biek lehen egun haietan bizi izandakoaren artean, eta ondorioak ateratzea Mikel Zabaltzaren heriotzaz.
Erein argitaletxeak asmatu egin du liburu hau euskarara ekartzen, eta Josu Zabaletak asmatu egin du itzulpenarekin.
Adinean aurrera noala, une batez atzera begiratu dut, jakiteko nire bizialdian zenbat etxetan bizi izan naizen. Aintzat hartu barik ikasle garaian eta erbestean egin nituen urteak, sei etxe ditut gogoan:
Jaiotetxea, Arrasaten
Mondragoen jaio nintzen, 1952ko azaroaren 8an, gerora Gipuzkoa etorbidea 48 izango zen etxeko hirugarren solairuko ezkerrean. Gaur egun Meneta taberna dagoen atarian, azken solairuan. Han jaio nintzen, baina ez dut hango oroimenik, pare bat urte nituela, beste etxe batera pasatu ginelako, kale berean.
Betiko etxea, Arrasaten
Bigarren etxea (Gipuzkoa etorbidea 40, lehena eskuina) izan zen guretzat betiko etxea, aitaren eta amaren etxea, gurasoek hantxe egin zituzten-eta euren azken eguna arteko urteak. Hantxe igaro nuen haurtzaroa, hantxe jaio zen Fatima, hantxe hazi ginen bost neba-arrebok, hangoak izan ziren nire betiko lagunak, inguru haiek bihurtu genituen jolastoki, handik abiatzen ginen eskolara eta elizara. Nerabezaroa eta helduaroa kanpoan egin arren, hara bueltatzen nintzen, “etxera”. Gurasoen zahartzaroan etxe ingurua dezente aldatu zen: garai bateko zerrategia eraitsi eta saltoki multzo bat egin zen, beilatoki eta guzti. Hainbeste urte kanpoan egonda, atsegina izaten zen haurtzaroko lagunekin edo auzoekin berriro elkartzea. Ama hil zenean, saldu egin genuen etxea, justu 2008ko krisia iritsi zenean.
Zarugalde kalea, Arrasaten
Behin ikasketak amaituta, eta Eskola Politeknikoan hasi behar nintzenean lanean, bi bikotek pisu bat alokatu genuen Zarugalde kaleko 42an, Eskolatik eta ikastolatik oso hurbil. Etxebizitza zaharra zen, baina, berau pintatu ondoren, hantxe jarri ginen bizitzen Fatima, Mikel, Bego eta laurok. “Arrimatuta” bizi ginen, orduan horrela esaten baitzitzaion ezkondu barik elkarrekin bizitzeari, eta hasieran gurasoak nahigabetu egin ziren. Astegunetan nahiko lan izaten genuen eskolak-eta prestatzen. Igande iluntzetan, berriz, arrautza frijituak jaten genituen Muxibar tabernan, Roots telesaila ikusi bitartean. 1981ean, Fatima Londresera joan zen eta Bego eta biok, Ameriketara. Orduan utzi genuen apartamentu hura.
Ramon Maria de Lili, Bergaran
Erbestean bost urte eginda, 1986ko udan Bergaran jarri ginen bizitzen, hasieran Fatimaren eta Mikelen pisoan, gero beste batean, atari berean. Begok Eroskin aurkitu zuen lana, Elorrion, eta nik, Bergarako Udal Euskaltegian. Bosgarren edo segiarren solairuan zegoen etxea, balkoi ederra zeukan, eta eguraldi onarekin arratsaldeak oso eguzkitsuak izaten ziren bertan. Garai hartan arineketan egiten genuen dezente (askotan Angiozarrera joan eta etorri), eta baita bizikletan ere.
Berrio-Otxoa kalea, Elorrion
Bergaran bizi ginela erosi genuen etxe zahar bat Elorrion, Begoren jaiotetxeko azken solairuan. Erosi genuenean, etxeak 12 ate zeuzkan, dena pasilloz betea. Goitik behera zaharberritu genuenean, ostera, 4 ate geratu zitzaizkion, horma asko apurtu genituen-eta. Etxe ederra zen, eta goian txoritoki bat zeukan, eta hura zen nire lantokia: bertan neuzkan ordenagailua, inprimagailua, eskanerra, etab. Etxe hartan hazi genuen Miren alaba. Leku abegikorra zen, eta argitsua. Bigarren solairuan zegoen, ordea, eta igogailurik ez zegoen. Asteroko erosketak eta bestelako gaiak, eskuz igo edo jaitsi behar. Birritan jausi nintzen eskailera haietan, eta bigarrenean pentsatu nuen hezur bat apurtu nuela.
Urkizuaran kalea, Elorrion
2019ko otsailean, Gomera uhartetik bueltan, beste etxe bat erosi genuen, Elorrion bertan. Urte bereko maiatzean sartu ginen bertan bizitzera, eta, apur bat geroago, horrela idatzi nuen Faroan:
Orain baina, 60 urte ondo beteta ditugu biok ere, eta, zahartzaroa ikusmiran, beste etxe baten bila hasi ginen, errazagoa izango zena adineko bikote batentzat. Bat aurkitu dugu, etxabe txiki bat, belardi txiki batekin, naturarekin lotzen gaituena. Hori guztia lehengo etxetik 200 bat metrora.
Urtebete geroago, 2020ko martxoan, erabateko konfinamendua egin behar izan genuen etxe honetan, SARS-CoV-2 birusak eragindako pandemia zela eta. Etxeak daukan terraza eta belardiari esker, patxadaz igaro genuen itxialdia. Harrezkero, sarri pentsatu dugu garai onean aldatu ginela etxez.
Gaur egun bizi garen etxeak horrelako belardi txikia dauka atzealdean.
Ane eta Joxe Felix Diaz de Tuesta aita-alabak. (Argazkia: Joxefe)
Martxoaren 21ean, Node.js programazio-inguruneak Node.js-ren Praktika OnakGida argitaratu zuen euskaraz, Ane Diaz de Tuesta web-programatzaile arrasatearrak eta haren aita Joxe Felix Diaz de Tuesta euskaltzaleak itzulita. Urtebeteko lana izan da gida hori euskaratzea, proiektua 2020ko martxoaren 10ean hasi baitzen, SARS-CoV-2 birusak eragindako pandemiaren lehen konfinamenduarekin batera.
Web garatzaile askok estimu handitan dute Node.js-ren Praktika Onak Gida, gai horren inguruan gidarik garrantzitsuenetako bat delako. Berau da eremu horretan dagoen praktika onen bildumarik handiena, eta handitzen ari da astetik astera. Une honetan 80tik gora praktika, estilo eskuliburu eta arkitektura aholku biltzen ditu. Bertsio originala ingelesez argitaratu zen, baina laster itzuli zen beste bost hizkuntzatara. Seigarren itzulpena, hain zuzen, euskarazko hau izan da, Diaz de Tuesta aita-alabek egindakoa.
Zer da Node.js?
Node.js programazio-ingurune bat da, kode irekikoa, diseinatu zena Interneteko aplikazio eskalagarriak sortzeko, zerbitzariak batez ere. Bertako programak JavaScript-ez idatzita daude.
Programazio-ingurune hau oso ezaguna da web garatzaileen artean, eta gaur egun milaka webgune daude Node.js-rekin eginda, 175.398 baino gehiago.
Euskarazko bertsioaren abentura
Ane Diaz de Tuestak Twitterren ikusi zuen mundu guztiko hainbat programatzailek laguntza eskaintzen zutela gida hori beste hizkuntza batzuetara itzultzeko. Larregi pentsatu barik, bere burua eskaini zuen praktika onen gida euskaratzeko.
Hasieran pentsatu zuen erraz egingo zuela itzulpena, hamar urte darama-eta programatzaile gisa lanean. Laster, ordea, konturatu zen egin beharrekoa uste baino zailagoa izango zela, eta denbora luzeagoa eskatuko ziola. Proiektua bertan behera uztekotan egon zen.
Orduan baina, aita etorri zitzaion erreskatera. Ez amore emateko, berak lagunduko ziola, eta elkarlanean arituko zirela. Eta Anek, baietz. “Bikote menderaezina osatu dugu”—dio lan guztiak bukatuta: “haren euskaraz idazteko gaitasuna eta nire programatzaile ezagutzak konbinatuz, gida euskaratzea lortu dugu”.
Urtebete eta berrirakurketa, zuzenketa, zalantza… ugariren ondoren, harro daude aita-alabak, azkenean, euskarazko gida argitaratu delako. Eta pozik, aurrerantzean non-nahi dabiltzan programatzaile euskaldunek aukera izango dutelako maila horretako gida bat euskaraz erabiltzeko.
Hau ez da Diaz de Tuesta aita-alabek egin duten lehen lan publikoa elkarrekin. Orain hiru urte, 2018ko urtarrilean, GATZA webgunea aurkeztu zuten Oñatin, kasu hartan alabak egindako proiektu informatiko bat, aitak Leintz-Gatzagan egindako argazki-bilduma aterpetzeko.
Ane Diaz de Tuesta
Mondragon Unibertsitatean Sistemen Informatika egin ondoren, Anek Bordelen amaitu zituen ikasketak, ENSEIRB-MATMECA Ingeniari Eskolan. Gaur egun FieldBox.ai enpresan egiten du lan, Bordelen bertan, web garatzaile gisa.
Jose Felix Diaz de Tuesta
Jose Felix Diaz de Tuesta gasteiztarra da jaiotzez, baina bere lan-bizitza Gipuzkoan egin du. Donostian Enpresa-ikasketak egin ondoren, 37 urte egin zuen lan Arrasateko Udalean Euskara teknikari moduan. Erdu euskaltegiko sortzaile eta bertako irakasle izan zen hamar urtez. Bergarako UNEDen ere 9 urte egin zituen euskara irakasle. 1988an Arrasate Press eta 1990ean Arrasate Telebista sortu zituen, beste lagun batzuekin batera. 1990eko martxoaren 28an Arrasateko Euskararen Hitzarmena jarri zuen martxan, 38 erakundek sinatuta, gaur egungo Euskaraldiaren aitzindari har daitekeena. Gaur egun erretiroa hartuta dago eta Oñatin bizi da.
