Faroa

Cruz Gallastegi Hohenheimen. Eskuinetik bigarrena, bata zuriz. (Argazkia: Gallastegi familia)

Aurten 127 urte bete dira Bergaran Cruz Gallastegi Unamuno jaio zela, zientzialari aparta eta Europan garai oso bat markatu zuena laboreen hibridazioan, alor horretan aitzindaria izan baitzen.

Egia esan, orain gutxira arte ideiarik ere ez nuen nor zen Cruz Gallastegi; irratian entzun nuen lehen aldiz haren izena.

Prestakuntza

Gauza guztien gainetik, atentzioa eman dit zelako prestakuntza akademiko ona lortu zuen Gallastegi gazteak nazioartean, garai hartako genetikalari onenekin ikasi eta praktikatu baitzuen. Badirudi haren aitak zerikusi handia izan zuela horretan, Cruz gaztea zela Limoges hirira bidali baitzuen, han fruta-arbolen mintegi batean lan egitera. Frantzian bi urte eginda, diploma bat jaso zuen Lorezaintzan eta Fruitu-Arbolazaintzan.

Handik Alemaniara joan zen, Hohenheimeko Nekazaritzako Goi Eskolara, Stuttgart ondoan, eta bertan lau urte eginda, titulu bat jaso zuen, ingeniari agronomo baten baliokidea.

Alemaniatik AEBetara egin zuen, eta han unibertsitaterik onenetan ikasi zuen —Harvard, Yale eta Cornell, besteak beste—, irakasle bikainekin. Haietako batek, Thomas H. Morgan, Nobel saria irabaziko zuen geroago.

Galizian

AEBetatik bueltan, Cruz Gallastegi Galizian bizi izan zen, eta hantxe garatu zuen bere lana. Horregatik, seguruenik, ezezagun egin zaigu orain arte gutariko askori.

Juan López Suárez lagun zientzialariak komentzitu zuen Misión Biológica de Galizia sortu berria zuzentzeko. Gallastegiren hitzetan, Misioaren lehen ikerketa-lanek helburua zuten “artoaren hobetze genetikoa, Galizian produkzio handiagoak lortzeko, bukatu nahi zen-eta artoaren inportazioa. Baita gaztainadien arazoa konpontzea, Europan desagertzen ari ziren-eta, tinduaren erruz”.

1924an, 33 urte zituela, Elisa Fraiz y Tafall izeneko andrearekin ezkondu zen Santiagon, zeinekin bi seme-alaba izan zituen: Lourdes eta Juan Antonio.

Misioan zebilela, Gallastegik uztartu zituen ikerketa aplikatua, zientzialari gazteen prestakuntza eta harremanak munduko beste ikertegiekin. Urteetan, Galiziako Misio Biologikoa eta Bergamoko Maiscoltorako Estazioa, azken hau Italian, aitzindariak izan ziren Europan landareen genetikan. Biak, gainera, harremanetan zeuden Conneticut-eko Nekazaritza Esperimentaleko Estazioarekin. Horrezaz gain, Gallastegik nazioarteko kongresu askotan hartu zuen parte. Horretan lagungarri izan zuen zazpi hizkuntza jakiteak: euskara, gaztelania, frantsesa, alemana, ingelesa, galegoa eta italiera.

Galizian bizi zela, bat egin zuen Errepublika garaian han loratu zen kultur berpizkundearekin. Horrek arazoak ekarri zizkion Gerra Zibilaren ostean, prentsa falangistak akusazio gogorrak egin zizkion-eta. Hala ere, segitu zuen Misioko zuzendari moduan, nahiz eta ordura arteko ikerketa lerroak kolokan geratu ziren.

Azken urteak

Ez dago informazio askorik Cruz Gallastegiren azken urteen inguruan. Jakina da haren lan-egoera gorabeheratsua tarteko, 1949an Valladolidera joan zela, bertan hazi-enpresa batean lan egitera. 1953an, berriz, itzuli egin zen Pontevedrara, non segitu baitzuen publikatzen.

Cruz Gallastegi Pontevedran hil zen, 1960ko ekainaren 7an. Haren jaioterriak, Bergarak, kale bat eskaini zion. Baita Santiago de Compostela eta Pontevedra hiriek ere.

Cruz Gallastegi, Wikipedian

Jakin nahi duenak zabalago nor izan zen Cruz Gallastegi Unamuno, eta zergatik izan den inportantea, euskarazko Wikipedian aurkituko du informazio gehiago.

Donna Strickland bere ikerketa taldearekin. (Argazkia: Abdullah.rahnama)

Zaila da emakume zientzialaria izatea, baita goi mailakoa ere, eta gizarteak aitortzea lan hori behar den moduan. Galde diezaiotela, bestela, Donna Strickland fisikari kanadarrari, zeinak urriaren 2an Fisikako Nobel saria irabazi baitzuen, “laser pultsu labur eta indartsuak garatzeko teknika batengatik”, gaur egun mundu osoan erabiltzen dena medikuntzan, begietako ebakuntzetan, esate baterako.

Irakasle laguntzailea

Strickland irakaslea da Waterloo-ko Unibertsitatean, Ontarion, baina ez irakasle titularra, baizik eta irakasle laguntzailea. Hori jakin denean —Nobel saria jasotzeko beste meritu duen pertsonak ez egin izana, antza, nahiko meriturik irakasle titularra izateko bere unibertsitatean—, jende askok haserrea erakutsi du. Waterlooko Unibertsitateko errektoreak erantzun du laster izango duela Strickland doktore andreak aukera irakasle titularra izateko, baina hori lortze aldera, unibertsitatearen araudiak ezartzen dituen pauso guztiak bete beharko dituela Nobel saridun berriak. “Hori bai, esan diot ez duela zertan bidali behar bere curriculum osoa, nahikoa dela bertsio laburrarekin”, gehitu zuen errektoreak unibertsitatean egindako prentsaurrekoan.

Hainbati ez dio grazia handirik egin egoera horrek, agerian utzi du-eta beste behin, emakume zientzialariei askoz ere gehiago kostatzen zaiela jendartearen aitortza jasotzea, emakumeak direlako. Donna Strickland-ek berak gogorarazi duenez, Maria Goeppert Mayer fisikari teorikoari urte luzeetan ez zioten ordaindu bere lanagatik. Denen lotsarako, bera izan zen Fisikako Nobel sariduna 1963an. “Niri, behintzat, ordaintzen didate nire lanagatik, besteen parean”, aitortu du Fisikako Nobel saridun berriak.

Wikipedian ere, arazoak

Orain bost hilabete inguru, 2018ko maiatzaren 23an, Ingelesezko Wikipediako editore batek atzera bota zuen Donna Strickland fisikari kanadarrari buruzko artikuluaren zirriborroa, “artikuluan egindako erreferentziek erakusten baitute subjektuak ez duela merezi artikulu bat Wikipedian”.

Joaneko urriaren 2an Suediako Zientziaren Errege Akademiak jakinarazi zuenean nortzuk izango ziren urte honetako Fisikako Nobel saridunak, eta bertan Donna Strickland agertu zenean, ingelesezko Wikipedian ere, berehala agertu zen hari buruzko artikulua, oraingoan bai, traba barik.

Ingelesezko Wikipedian maila handiko erreferentziak eskatzen dira, eta horregatik, igoten diren artikulu asko draft egoerara pasatzen dira, zirriborro izatera, argitaratu aurretik editore batek oniritzia eman diezaien. Emakume zientzialariek, berriz, arreta gutxi jasotzen dute Interneten. Beraz, material nahikorik ez maila handiko erreferentziekin hornitzeko eurei buruzko artikuluak. Hori dela-eta, eztabaida piztu da Wikipediako editoreen artean, zelan konpondu desoreka hori.

Zorionez, Donna Strickland emakume alaia da, eta pozik dago aukera duelako bere ikerkuntza lanarekin segitzeko. Waterlooko Unibertsitateko ikasle batek The National albistegian gogorarazi zuen Strickland oso aberatsa izan zitekeela gaur egun, “patentatu izan balu bere aurkikuntza, diru parrasta irabaziko zuen-eta. Baina erabaki zuen ez patentatzea, gizateriaren onerako izango zelako”.

Pablo Areso, indusketa batean lanean, Aranzadi elkartearekin (Argazkia: Aranzadi elkartea)

Pablo Areso hil da, gure irakaslea Saturrarango seminarioan. Mende erdi luze joan da hara iritsi ginela 11 urterekin. Hala ere, Pablo Areso beti izango dut gogoan, pertsona moduan eta irakasle gisa.

Saturraranera iritsi ginenean berak 33 bat urte izango zituen, eta hango zuzendaria zen. Ezinago zaharra, guretzat. Gizon lasaia zen, batzuetan distantea, eta gehienetan hurbila. Bereziki lau gauzagatik dut iltzatuta haren oroimena:

• Oihaneko liburua. Literatura irakasten zigula, beti gordetzen zituen eskola-orduaren azken hamar minutuak bozgoraz irakurtzeko Oihaneko liburua,Rudyard Kipling-en nobela zoragarria. Hamar minutu haiek loriaren aparretan izaten ginen, ahozabalik entzuten Pabloren ahots aldaketak eta istorioaren gorabeherak.
• Tintinen abenturak. Gaizki oroitzen ez badut, ostegun iluntzetan zine-aretora joaten ginen seminarista guztiak, eta han Tintinen abenturak kontatzen zizkigun, filminen laguntzarekin. Pantailan testuak-eta frantsesez agertzen ziren, baina berak itzultzen zizkigun gaztelaniara, grazia bereziarekin. Ahaztu ezinezko momentuak izaten ziren, izugarri dibertigarriak.
• Saturrarango aldizkaritxoa. Ez dut gogoan zer izen zuen, baina bigarren mailan Pablo Aresok jarri gintuen zenbait lagun ale bakarreko aldizkari xume hartan lanean, neu barne. Hantxe eman nituen lehen pausoak kazetaritzan.
• Ekain kobazuloa. Seminarioa utzi eta urte dezentera, gure kurtsoko ikaskideak Zestoan elkartu ginen, hantxe bazkaltzeko. Bazkaldu aurretik baina, Pablok bisita gidatua eskaini zigun dozena erdi laguni Ekain kobazuloan. Esperientzia berezia izan zen koba bisitatzea, berak inork baino hobeto ezagutzen zituen-eta bertako barrunbe eta altxorrak.

Gure bizitzak bereiztu zirenetik, Pablo Aresok bide luzea egin zuen Aranzadi elkartean, esate baterako. Tartean, laupabost aldiz baino ez dugu topo egin, eta sekula ez zitzaion joan irribarre lasai hura.

Gaur ezin izango naiz joan haren aldeko hiletetara, baina haren arrastoa beti izango da nirekin. Besarkada bero bat Jesus Areso Pabloren anaia eta gure irakasle izan zenari ere.

Saioa Gomez Lasagabaster eta Nekane Guridi Oarbeaskoa, lehen emakume errebonbilloak Elorrion

2003an laurehun urteko tradizio bat egokitu zen Elorrion, Bizkaian, ordura arte gizonek bakarrik hartzen baitzuten parte soldadu moduan Errebonbilloetan, urtero urriaren lehen igandean egiten den alardean. Urte hartan lehen aldiz, bi emakume irten ziren alardean soldadu moduan: Saioa Gomez Lasagabaster eta Nekane Guridi Oarbeaskoa, biak 25 urtekoak orduan.

Saioak eta Nekanek horrela gogoratzen dute ordukoa:

“Aurreko urteetan sarri irten izan ginen plazan dantza egitera errebonbilloekin. Gauean, gonbidatu egiten gintuzten Tanger tabernara, eurekin afaltzera. Eta han askotan irten zen gaia, halako batean gu ere soldadu moduan irtengo ginela. Baietz, agertzeko, baina gu animatu ez. Halako batean baina, agertu egin ginen probasaioetara. Hasieran ez genekien lekurik izango genuen konpainian, soldaduen kopurua beti da-eta bat, 15, baina hango zaharrenek esan ziguten lasai egoteko, eurek egingo zigutela lekua. Eta horrela izan zen. Dantzariak ginenez, ez genuen arazorik izan dantzak ikasteko. Hori bai, bagenuen ardura handi bat, zelan moldatuko ginen eskopetekin tiro egiterakoan, baina dena ondo joan zen. Jendeak ere sekulako harrera egin zigun. Irten ginenean dantzara, geu izan ginen txalotuenak, hori esan ziguten ingurukoek”.

Urte hartan ez, baina hurrengokoetan bai, neska errebonbiloak hasi ziren mutilak gonbidatzen plazako soka-dantzara, ordura arte mutilek neskekin egiten zuten bezala.

2003a ezkero, urtero-urtero irten dira bizpahiru neska soldadu moduan errebonbilloetan.

Elorrio batean, Hondarribia eta Irun bestean

Justu egun hauetan irakurtzen ari naiz Maite Asensio Lozano eta Arantxa Iraola Alkorta kazetarien liburu bikaina, Alardeak ukatutako plazara, non kontatzen baita zer gertatu den 1996tik hona Hondarribian eta Irunen, emakume batzuk saiatu zirelako alardeetan soldadu gisa parte hartzen.

Kontrastea izugarria da Elorrion herritarrek zelan hartu zuten emakumeen parte-hartzea Errebonbilloetan, laureun urteko alardea, 2003ko urriaren lehen igande hartan emakumeak izan baitziren denetan txalotuenak, eta Bidasoaldeko bi herrietan, non, oraindik ere, senperrenak eta bost jasaten ari diren.

Besarkada handi bat Elorriotik bihar Hondarribian jai parekidearen alde egingo duten neska-mutil eta gizon-emakumeei.

Errebonbilloaz gehiago jakin nahi duenak Wikipedian aurkituko du informazio ugari.

Bainulariak Beleringo bainuetxean, Elorrion. 1900

Gutxik jakingo dute, jauregi barrokoen urrezko aroa atzean utzita, Elorriok Belle Époque moduko bat izan zuela XIX. mendeko azken herenean batez ere, bertan eraiki ziren bi bainuetxeen inguruan: Galartzako bainuetxea eta Beleringo bainuetxea.

Igor Basterretxeak dioen moduan, XIX. mendean Elorriok egoera egokia zuen erakartzeko inguruko eta urrutiko dirudun asko: kokapena, biztanleria, klima, paisajea, eta endemiarik ez. Are gehiago, burdin-ur iturriak eta bost sufre-ur iturburu.

Ur terapeutikoak eta negozio-aukera

Ur haiek terapeutikotzat jotzen ziren, ustez onak ziren-eta gaixotasun dezente sendatzeko: katarro kronikoak, erreumak herpesak, baginitisa, sifilisa, artritismoa eta gernu-aparatuko gaitzak, besteak beste.

Iturburu zentrikoenetako jabeek negozio-aukera ikusi, eta sortu zituzten bainuetxeak, hasieran apal samar, baina arrakastak bultzatuta, handitara gero, eraikin ikusgarriak eta zerbitzu modernoak sortuta. Lehenengoa Galartzakoa izan zen, Bainu zaharrak. Geroago, berriz, Beleringoa, Bainu berriak.

Bainulariak

Iñigo Agirre irakasleak laburbiltzen duenez, 1881-1907 epean 7.440 bezero etorri ziren Elorriora bainu terapeutikoak hartzera, gehienak Bizkaitik eta Madrildik, baina baita beste toki askotatik ere. Gehienak, noski, dirudunak.

Bainuetxearen hastapenetan, bainulariek herriko etxe partikularretan hartzen zuten ostatu. Horri esker, herritarrek aparteko diru-sarrerak lortzen zituzten. Laster baina, ikusita bezeroen emaria hazi egiten zela, eta bainuetxeak ez zirela gauza bezero guztiei ostatu emateko, ostatuak agertu ziren herrian, bainulariak hartzeko. Horra hor zenbaiten izenak: Las Delicias, La Unión, Buenavista, Chamberí, Mallabi, Kitolis,eta El Vergarés. Geroago ireki ziren La Paz, Arroita eta Arrati.

Bainularien jatorria ikusita, bai geografikoa eta baita klasekoa, uste izatekoa da gehienek gaztelaniaz hitz egiten zutela. Haiek zekartzaten dirua, sona (garaiko jende ospetsu asko agertu zen Elorrion) eta manera onak. Hori guztia nekazari giroko herri euskaldun peto batean, zeina osorik eman zitzaion bisitarien atsegina eta beharrak asetzera, askorentzat haiek izan baitziren diru iturririk behinena garai hartan.

Diligentziak eta trena

Bainu-denboraldiak lau hilabete irauten zuen Elorrion, ekainaren 1etik irailaren 30a arte. Epe horretan, hiru diligentzia irteten ziren egunero Bilbotik Elorriora, lehenengoa goizeko 07:00etan abiatuta. Bidean gurutzatzen ziren beste horrenbeste diligentziarekin, alderantzizko bidea egiten zutenak. Bidaiak lau bat ordu irauten zuen.

1905ean, trena Elorriora iritsi zenean, diligentziak desagertu egin ziren, eta Bizkaiko bainulari asko trenez ailegatuko ziren Elorriora, nahiz eta ordurako bainuetxeen gainbehera hasita egon.

Gainbehera

Ez zuen luze iraun bainuetxeen loraldiak. Galartzako bainuetxea 1907an itxi zen. Beleringoa, ostera, 1936an, Gerra zibilarekin batera.

Bainuetxe bietako eraikinek, berriz, zutik daude, nahiz eta gaur egun beste jarduera batzuetarako erabiltzen diren. Galartzako bainuetxea zenean gaur egun Lourdesko Ama ikastetxea dago. Eta Beleringo bainuetxea zena, gaur egun Betsaide fabrika dago.

Elorrioko bainuetxeak, Wikipedian

Elorrioko bainuetxeen berri, bai idatzia eta baita grafikoa ere, zenbait liburutan jasota zegoen, Iñigo Agirrek, Rikardo Ajuriak eta Igor Basterretxeak idatzitako liburuetan batik bat, baina orain euskarazko Wikipedian daude jasota, edozeinen esku:

• Galartzako bainuetxea edo Bainu zaharrak.
• Beleringo bainuetxea edo Bainu berriak.

Galartzako bainuetxea, diligentzia-zerbitzuarekin, Elorrion. 1900

Fatima arrebarekin Esteñibarren, Elorrion, 15. urteurrena ospatzen.

Gaurko egunez, orain 15 urte, hezur-muinaren transplantea egin zidaten Valdecillako ospitalean, Santanderren. Orduan zorte ikaragarria izan nuen, familian bertan aurkitu bainuen emailea: Fatima arreba gazteena.

2003ko uztailaren 20an Bego emaztea eta biok Valdecillako ospitalera joan ginen, Santanderrera, Fatima arreba eta Mikel koinatuarekin batera. Santanderren, bero itzela.

Fatimaren ordua

Biharamunean, uztailak 21, Fatima ohe batean etzan zuten, bere gelakoan, eta transfusio bat balitz bezala, odola ateratzen hasi zitzaizkion beso batetik eta berriro sartu bestetik. Tartean makina bat zegoen, bereizten zituena hezur-muinaren zelula amak. Lau orduren bueltan, atera beharreko guztiak atera zioten. ““Txapeldunen pare portatu zara””, esan zion Andres Insunza mediku euskaldunak.

Fatima eta Mikel egun hartan bertan itzuli ziren etxera. Nik, ostera, lau aste egingo nituen eritetxean, Begoren konpainian, nahiz eta bera egunero joan Elorriora. Miren alabak orduan zortzi urte zituen, eta egunero deitu zidan, jakiteko zelan nengoen; batzuetan Elorriotik eta bestetan Lizarratik, hantxe igaro baitzuen pare bat aste, lagun batzuekin batera.

Lehen astean proba batzuk egin eta kimioa hartzen egon nintzen. Egun haietako kimioterapiak helburu bat zuen: indargabetzea nire hezur-muineko zelulen sistema inmunea. Horrela, arrebaren zelula amak sartzerakoan, horiek ez zuten erresistentziarik aurkituko nire zelulen partetik. Bestela, desastre bat gerta zitekeen.

Artean ez nuen kimioaren eraginik igartzen eta, egia esateko, lasai asko ibili nintzen: Tourra ikusi egunero, irakurri, bisita batzuk jaso eta beste bisita batzuk egin.

Transplantea, goizeko 10:30ean

Uztailaren 27an kimio gehiago eman eta sartu egin ninduten gela berezi batean, 6 x 4 metrokoa, erabat bakartuta.

Uztailaren 29an, goizeko 10:30ean egin zidaten hezur-muinaren transplantea. Bego emaztea etortzekoa zen, baina bost bat minutu berandu iritsi zen Elorriotik, larri, huts egingo ote zuen une erabakigarri hura.

Andres Insunza doktoreak zuzendu zuen transplantea, nire gela berezi hartan. Ordu erdian Fatimak emandako zelulak sartu zizkidaten, hiru poltsa, transfusio bidez. Dena oso ondo joan zen, eta Bego kristalaren beste aldean, adi-adi.

Hamabost egun egin nituen han. Erdia-edo ondo samar igaro nituen, arazo handirik barik. Gainerakoak ez hain ondo, kimioaren eraginez batzuetan eta kateterrean izan nuen infekzio batek eraginda besteetan, infekzioak sukar handiak eragin zizkidan-eta hainbat egunean.

Abuztuaren 11n atera ninduten gela berezitik, erabat akituta.

Hamabost urte geroago

Konturatu barik, hamabost urte joan dira hezur-muinaren transplante hartatik. Orduko lau protagonistek Esteñibar baserrian gogorarazi ditugu une haiek, topa eginda denon osasunaren alde.

Esan liteke hamabost urte hauek opariz bizi izan ditudala, orduko hura ondo irten zelako. Hamabost urte zaharragoa naiz, baina, erretiroa hartuta nagoen arren, ez dut uste hau zahartzaroa denik. Badakit, ordea, hori ere iritsiko dela, horixe baita bizi-legea.

Egun seinalatu honetan, gogoan ditut hona iristen lagundu didatenak: etxekoak, familia, medikuak, erizainak, eta baita zuek ere, irakurle lagunok, nirekin batera emozionatu zinetenak orduko bizipenak kontatzerakoan. Oraingoan zuen alde jasoko dut kopa. Topa!

P.D.: Minbizia zela-eta bizi izan nituenak Sustatun kontatu nuen. Horra hor lehenengo atala: Medikuak esan dit minbizia dudala.

Bakargelan sartuta, Valdecillako ospitalean, Santanderren. (Argazkilaria: Aitor Larrañaga)