Elkanoren misterioa

-n -kargitaratuta
Erantzun

misteRioa. Getaria. Iribar

Ikaragarri goza ohi ditut itsas-giroko narrazioak. Berben koloreak, esaldien musikak eta isipilu-joko diren kontakizunek beti harrapatu naute. Horregatik, akaso, irentsi dut Kepa Iribarren 72 ordu (Erein, 2022) nobela.

Egilearen lehen lana da eta merituzkoa deritzot egin duen ahalegina. Narratzaile gisa izan ditzakeen hutsuneak aise estaltzen baititu Getaria eta itsasoaren ezagutzarekin, istorio bat kontatzeko borondate irmoarekin eta narratzailearen askotariko ikuspuntu jokoarekin.

Euskal jatorriko ikertzaile pribatu Aitor herberehetarra kontratatu du Getariako Udalak Elkanoren eskuizkribu inedito bat zaintzeko Elkanoren lehorreratzearen antzespen-ikuskizunaren testuinguruan. Tartean, aktore ezagun bati eginiko mehatxuek alertan jarriko dute Ertzaintza bera ere.

Niri ez zait askorik interesatu lehorreratzeari buruzko zera guztia, une batzuetan askotxo zela iruditu zait, baina atzera-kontatzeak dakarren tentsioak, narrazio teknika egokiak eta Getariari buruzko detaile sorta interesgarriak harrapatu naute. Amaiera bondtarrak berak ere asetu nau, bai horixe.

Espero dut aurrerago ere edukiko dugula aukera Iribarren lan gehiago irakurtzeko, itsas-zale eta misterio-zale garenon interesgarri.

Aristotele

-n -kargitaratuta
Erantzun

Grezia, filosofia, Hall

Ez nuen ezagutzen Aristotelen obra. Eskolan Platon eman genuen eta nire irakurketatan ez dira egile klasikoak gailentzen. Halaber, esan beharra dut, sorpresa atsegina izan dela eta Platon baino zati bat atseginagoa egin zaidala bere irakurketa. Edith Hall Erresuma Batuko historiagile eta dibulgatzaileak idatzitako obra da El camí d’Aristòtil (Anagrama, 2022, Anna Llisterrik itzulia) eta lortzen du filosofo greziarraren testuingurua eta pentsamendua azaltzeaz gain erreferntzia hurbilekin egungo testuingurura ekartzea. Hala, liburua kapitulu kontzeptualetan banatuta, haren obran sigi-saga dabil.

Kapituluak dira esaterako zoriontasuna, ahala, erabakiak, komunikazioa, norbere buruaren ezaguza… eta autolaguntzaren tonuan erori gabe uste dut elementu praktikoak dituela. Kosta zait irakurtzea katalanez, eguneko ordu txarrenak eskaini dizkiot irakurketari, baina oro har gomendagarria dela esango nuke. Euskaraz edukitzeko modukoa bai, behintzat.

Kandela argitan

-n -kargitaratuta
Erantzun

Amamak mahai gainean eduki ohi zuen plastiko gorritan bildutako kandela. Azterketa genuenero pizten zuen, baita norbait etxeko norbait bidaian zenean ere eta, zer esanik ez, senide nahiz lagunen ospitale egonaldietan. Sugarrak aski argizari urtua zuenean kandelari buelta eman eta mahaiko zura zuriaren kontra gogortzen zen argizaria. Pittin bat itxaronda, baina lorik hartu gabe, moldeagarria eta jostagarria zen gure plastilina primitibo hura.

Gaur hizpide dudan liburuaren kontrazalak dio aski dela kandela baten argitan irakurtzea, liburuak esku artean su hartzen dizun bitartean, saiakera bat fikzio bihurtzeko. Eta hori da lortzen duena, jolasti egon ohi denean bezain iradokitzaile, erudito eta eklektiko, Harkaitz Canok: definiezina izatea bere talentuaren fruitua. Izan ere, zer da Kandelikara? Erantzun errazena da esatea Buñueli buruzko film baterako apunte liburua dela, 162 orrialde dituena, eta Donostia Kulturak eta Euskadiko Filmategiak argitaratu zutela 2021ean.

Erantzun konplikatuagoa da esatea Luis Buñuel ez dela existitzen, ez dela sekula existitu, eta Canoren garun pribilegiatuak limoi urez idatzitako obra excel ziegatan preso gauden bulegariontzat idatzitako altxorraren mapa dela, Jabier Muguruzaren biniloak alderantziz entzunda aditzen den mezu sekretuaren negatiboa. Askatasuna hor dago eta Buñuelen filmetan bezala oinez edo txalupaz har liteke -ohar mentala, The great escape filmean ere hala askatzen dira ihesa arrakastaz gauzatzen dutenak-. Pikutara Seaskako egutegian astun baina geldo erortzen den egun markagailua, utikan zomorroon miseria miserable guztiak. Kandela eskutan dugula aterako gara Platonen Lezetxikitik.

Niri hegan egiten lagundu didate orriok. Horrez gain pare bat apunte on ere hartu ditut artikulu edota bestelako lanen batean erabiltzeko eta nire ustez ezin dakioke gehiago eskatu gauetan betazalei kontra eginaz garatzen den jarduera bati.

Hastapena

-n -kargitaratuta
Erantzun

Edgar Allan Poe. Dupin. Noir.

Paris, XIX. mende erdialdea. Chevalier Auguste Dupin pertsonaia (eta pertsona) berezia da: lehen detektibea izatearen meritua egozten diote. Liburuaren kontrazalari kasu eginez gero Sherlock Holmes edo Hercule Poiroten inspirazio iturri izan zen obra eta ez da harritzekoa, zientziaren ahaide nagusi eta dedukzio abstraktuaren maisu baita Allan Poeren pertsonaia: polizia ez da gai krimenak ebazteko, hiria handia eta basatia da eta abenturarik handienak etxetik atera gabe bizi daitezke. Beste era batean azaltzeko, etxetik atera gabe pistak -El misterio de Marie Roget kasuan egunkari zaharrak- arakatze soilarekin egia jakin liteke. Arrazionaltasuna, psikologia eta ezagutza ia entziklopedikoa dira detektibearen tresnarik onenak. Akabo Kixote eta Kixotekeriak, akabo kriminala ulertu gabe epaitu nahi duten justiziagileak: etorkizuna bestelakoa zen.

Hori guztia deduzitu eta interpretatu zuen Edgar Allan Poek eta merituzkoa da ikusita zer zoli jardun zuen. Niri gehien gustatu zaidan kasua aurrenekoa da, El Asesinato de la Rue Morgue, -1841urtekoa- baina hirurak dira bikainak.Liburua da Los Misterios de Auguste Dupin, el primer detective (Periférica 2020, Ángeles de los Santosek itzulia) eta Edgar Allan Poere trebezia finaren erakusgarri da, misterio eta detektibe nobelak maite ditugunontzat gozagarri.

Maigret droga gisa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Maigret. Simenon. Historia baten eraikuntza.

Jon Alonsok nobela beltzaren eboluzio ideologikoaz jarduten duenean plazera da hari entzutea. Hasiera batean gizarteari eta bere botere estamentuei (aberatsak, poliziak, epaileak) eginiko kritika gisa jaio zena nola joan zen urteekin eboluzionatzen poliziak “on bihurtu” arte. Eboluzio horretan koka liteke ziur asko Maigret inspektorea, Parisko inspektore ezaguna, zeinak bere baliabide guztiak erabiltzen dituen kriminalak zigortzeko. Badu gainera Simenonek bere moral kutsua ere, hain justu, istorioko bi detektibe printzipalen artean pizten den lehiakortasuna ebazteko orduan justifikatzen duelako sistema beti izango dela garaile: ez kriminalek ez ikertzaile outsiderrek ez dute zer eginiki Frantziako polizia ahalguztidunaren aurrean.

Baina, ideologia kontuak gora behera, istorio gisa bikaina da Maigret i la jove morta (George Simenon, Emili Manzanoren itzulpena, Navona 2022, originala 1954koa). Izan ere, abiatzen da misterio absolutu batetik (hilik agertu den emakumea, zeinari buruz ez dagoen batere pistarik) eta Maigretek, laguntzaile dituen polizien laguntzaile eta emaztearekin elkarlanean, hildakoaren soslaia eraikitziaz gain bere azken urratsak zirriborratu ditu. Oso ondo dosifikatzen du informazioa idazleak, erritmoa in crescendo moduko batean bizituz. Gainera badu kriminologia modernoaren erreibindikazio bat ere, aipatzen baitu behin baino gehiagotan garrantzitsua dela biktima eta kriminalen psikologia ulertzea.

Nik gustura asko irakurri dut eta irrikaz hartu dut liburua gauero. Egia da sarean kritikatu duten liburua dela itzulpenak dituen akatsengatik -nik bateren bat harrapatu diot baina nire katalan maila ez da horren jasoa- baina, halaber, euskaraz eskertuko nuke egile honen itzulpen gehiago balego.

Gloria

-n -kargitaratuta
Erantzun

Taberna. Ama. Alkohola.

(Kontuz, spoilerrak ditu).

Ezagun batek bere aita alkoholikoarekin zuen harremanaz idatzi du Goienaren azken alean. Egunotan han eta hemen ari dira agertzen gai berari buruz Eider Rodriguezek emaniko elkarrizketak. Horregatik, ezinbestekoa da, Nere Ibarzabalek Bar Glorian (Susa, 2022) egin bezala droga horrek tabernariengan eta euren familiengana duen eragina islatzea.

Izan ere alkoholari eta honen ondorioei buruz jarduten du Ibarzabalek. Baina ez horri buruz bakarrik. Baita sexu indarkeriari, baserritik deserrotu eta herri industrialetara jaitsitako familien egonari buruz, lehen horren ohikoak ziren koloretako ibaiei buruz, drogari buruz, aita zakar apustuzaleei buruz, sasoi hartan hanka bat armairuan zuen homosexualitateari buruz eta amei buruz. Ama baita, lanaren bidez, lanari eskainitako bizi baten bidez, Gloria daraman familia batuta mantentzen duena eta haren hutsuneak arrakalatzen du dena. Gloria erraustuko duen sutea ez da arrakalatze hori zigilatuko duen gertaera baizik.

Aitari idi demako kontuetan laguntzera igotzen den Rakel, akaso belaunaldiz eta espazioz deserrotuena. Asko disfrutatu ditut nola kontatzen digun idazleak Rakel gogoz kontra aitak idiengana eramaten duenekoa eta nola bera den aitarentzat horren esanguratsua den apustura doan familiako kide bakarra. Bere ahizpa, Ana, tabernaren eta ezaguna den horren grabitate indarrari ihes egin ezinda dagoen emakume gisa ageri zaigu tramak ematen duen denbora salto batean. Adi pertsonaia honi, bikain baitago eraikia. Bukatzeko, eraso bati ez ezik, giro atzerakoi batean biziraun eta etxeko egoera delikatu bati aurre egin behar dion Migel dago, berarekiko enpatia handia pizten duena.

Gustatu ez zaizkidanen artean eta txikikerietatik abiatuta aurreneko kontua da ez zaidala sinesgarri egiten idi buru bat horman eskegita duen tabernarik egotea Euskal Herrian. Gero ama Amandre Santa Ines bihurtze hori eta jarraian kokatua dagoen garaian ia omnipresentea zen euskal gatazka deritzonari erreferentzia oro omititzea (apenas aski zen nire ustez erreferentzia azalekoren bat, baina ezer ere ez agertzea arraroa egiten zait) eta bertsolaritzan esaten den bezala liburua ez dela lehertu. Esan nahi dudana da baduela hizkuntza jaso eta aberatsa, pertsonaia oso interesgarri ertz ugaridunak, hari mutur ugari eta, hau guztia hala izanik ere, nire ustez bukaeran euri tantarik gabeko zeru ilundua da.

Etxean hainbatek irakurri du liburua eta ez dugu iritzi bera. Haiei asko gustatu zaie eta, beraz, baliteke nire kontua izatea. Horregatik merezi du irakurtzea eta horren seinale da irakurleek egin dioten harrera beroa: seinale ona da hori gehien-gehienetan.

Rulforen alaba

-n -kargitaratuta
Erantzun

Barkamena. Travacio. Hautseztaturiko hezurrak.

Juan Rulfok literatura alabarik badu, hori niretzat Mariana Travacio da. Bere Como si existiese el perdón (Las afueras, 2020, baina originala Argentinan 2016an) nobelako lehen 30-40 orrialdeak hain dira lehorrak, eguzki galdatan dagoen hezurraren parekoak, harro egongo litzatekeela idazle mexikarra. Eta, halaber, halako edertasun lirikoa darie orrialde siku gordinei ezinezkoa dela txunditurik ez geratzea!

(Adi, hemendik aurrera spoilerrak datoz).

Tano eta Manoelek heriotzarekin tupust egin dute. Oso ondo kontatzen du Travaciok, apenas lerro gutxi batzuetan, ze bizkor okertu litekeen hiru gizonen bizitza. Harrigarria da ze ondo egiten duen hori Edo hori zirudien hasiera batean, tupust egite hutsa dela Loprete bikietako batekin elkartzea, nahiz eta bazter horietan ezer ez den kasualitatea. Hezetasunik gabeko lurretan arrasto oro luzerako geratzen delako izango da. Edo,akaso, protagonistek egin behar duten ihesa bera, eta ondoren haien etxera itzuli eta ondorioei aurre egitea, ez da Mirandak mamuekin duen borrokaren beste aldaera bat gehiago besterik.

Liburu gupidarik gabea da, nahiz eta azken paragrafoko maitasun printzak zalantza uzten duen. Mortu hilaren eta urak hartutako zelaien artean balego bezala puntu erdibideko bat non lore bat ernal litekeen.

Estiloak berak men egiten dio panpako paisaiari. Memoriarik gabeko pertsonaiak dira eta halere ezin dituzte ahaztu eginikoak, Justizia eta mendekua ezin litezke bereizi. Eta, emakumeek soilik, Pepak aurrena, Luisak gero, dakarte xamurtasuna pobrezia erruduna jaun eta jabe den lurretara.

Esango nuke hain ondo hasten dela gero apur bat erortzendela nobela, baina fatalitatearen grabite indarrak presio eginda goi-goian amaitzen da. Zoritxarrez neke orduak eskaini dizkiot eta agian horregatik ez naiz justua. Baliteke hauts apur bat sartu izana begietan. Baina, tira, Pedro Paramo aurreneko aldiz irakurri nuen une zoriontsu hori gogorarazi dit eta, aizue, begirunea zor diot horri.

Aitona

-n -kargitaratuta
Erantzun

Erretratua. Mréjen. Brutala.

Argitaletxearen sinopsiak azpimarra egiten dio belaunaldi erretratuari eta egilea, Valérie Mréjen idazlea -bere Tercera Persona lana ere oso gomendagarria da-, 1969an jaioa izanagatik uste dute belaunaldi erretratua dela gai zentraletako bat Mi abuelo (Periférica, 2021, Sonia Hernández Ortegak itzulia) lanean. Nik ez dut halakorik antzeman, egia esan. Ezta ez diot nobela trazarik hartu, ukaezina den arren apunte solte formatua duen artefaktu -ze erraza den hitz hau baliatzea besterik okurritzen ez zaizunean- horrek baduela hari bat eta pertsonaia batzuk.

Liburua, liburuxka, apenas 72 orrialde dituen obra txikia baita bai tamainan bai luzeran, ederra da eta aiztoaren ahoa bezain hotza baita tarteka. Ziur asko aspaldian irakurri dudan sarrera paragrafo brutalenetako bat du eta tartekatzen dira familia kideei buruzko apunte kariñozkoak eta giza-iluntasunei buruzko iradokizun hein batean agerikoak, horrenbeste amodio, desamodio, tragedia eta pertsona argi-ilunez beterikoen artean irristatzen direnak. Umore garratza edo garraztasun umoretsua da gainera lortzen duen efektua, azaroko ilunabar eguzkitsu batek lortzen duena bezalakoa.

Familia erretratua da liburua, Natalia Ginzburgen erretratuaren antza izan dezakeena zentzu horretan, baina, jakina, ez da familia bera, ez da herrialde bera eta idazleek ere gutxi dute antzekotik. Mréjenek esan esaten baitu, baina esaten duen horrek iradokitzen duena hain da sakona, horrebestekoa da bere gaitasuna hitz gutxirekin pertsonaia erraldoiak marrazteko, 72 orri aski dituela beste askok 1000 beharko genituzkeen lekuan.

Aholkagarria guztiz.

Umorearen dibanean

-n -kargitaratuta
Erantzun

Komikia. Gauld. Literatura.

Umore fina du Tom Gauld komikigile eskoziarrak. Oraingoan, bere En la cocina con Kafka bikaina eta gero, La venganza de los bibliotecarios (Penguin Random Houseko Salamandra Graphic, 2022, Carlos Mayorrek itzulia) obra dakart hizpide. Pandemia garaiko tira komikoen bilduma honetan, besteak beste The Guardian egunkariko edota New Yorker aldizkariko kazetari-marrazkilaria da Gauld, literaturaren bueltako aktoreak batu dira: idazleak, editoreak, irakurleak… Erreferentzia freskoz josia, sormen prozesua eta irakurtzearen plazera bikain jasotzen ditu, bueltan-bueltan dagoen postureo barregarriaz trufatzearekin batera.

Txiste bat dakarkizuet ausaz hartua. Imajinatu, zinema estudio erraldoi baten erdian, kromarako tela berde baten parean, bakarda osoan aktorea dago. Urrunetik, zuzendariak, megafonoz ondorengoa diotso: “El estudio no acaba de decidir si quiere una adaptación de Austen o de Tolkien, así que de momento tú pon cara de sorpresa y luego, ya si eso, añadimos o un pretendiente o un árbol encantado”.

Atsegina, tarteka zorrotza, barrea eragiten duena, literatura maite dugunontzako une ederrak opari ditzakeen komiki tira sorta. Marrazkiak eta koloreak ere asko-asko gustatu zaikit, bereziki nola tartekatzen dituen definizio gabeko pertsonen silueta beltzak eta aurpegia nahiz bestelako elementuak definituta dituztenak. Efektu polita sortzen du. Zeharo gomendagarria.

Zer egiten dut nik taberna honetan?

-n -kargitaratuta
Erantzun

Ladron Arana. Iruñea. Taberna.

Iruñean, 1947ko gerra oste luzean -oker ez banago urte hartan izan zen frankismoko lehen greba ahalegina Arrasaten, aski ausartak batu ziren langileak-, bi haur, irabazleen magaleko Iñigo eta galtzaileen saldoko Jokintxo, lagunak dira. Biek eskola partekatzen dute nahiz eta klase sozial oso diferentekoak izan -gaur egungo Iruñeatik bastante urrun dago hori- eta Jokintxo txirotasunaren txirotasunez zine batean bizi denez gero, lagun biek aukera dute nahi beste pelikula ikusteko. Hala dabiltza kezka larririk gabeko haur gisa -horrek ez du esan nahi tragediaren hatzaparretatik libre direnik, besteak beste haien familiatan gerrak utzitako zauriak ebidenteak baitira- egun batean naturaz gaindiko fenomeno bat pizten duen zapi bat ukitzen duen arte Iñigok. Horrek piztuko du trama guztia. Horrela, desagertutako neskatxak, laguntasuna, lehen amodioa, bullyinga, irakasle falangista beldurgarriak, artean Irati tranbia zaharra martxan zuen Iruñea… tartekatuko dira thriller misteriotsu eta -amaiera arte ez bizi- honetan.

Liburua da Alberto Ladron Aranaren Ilunpeko zelataria (Elkar, 2022) eta zerbait bitxia pasa zait irakurri ahala. Oroitu naiz badirela tabernak non kafea ez den bereziki ona, tabernaria ez oso jatorra, prezioak ez dira apalak, musika hautaketa hutsaren hurrengoa da, dekorazioak ez du sosegurik transmititzen… eta halere maiz joaten naiz kafea hartu edo lagunekin egotera. Ladron Aranaren liburua ere hasieran geldoa iruditu zait, gero hizkuntza hautu batzuek kirrinka egin didate, rollo paranormalak ez zaizkit inoiz oso erakargarriak egin, pertsonaiek badute euren zera, bukaera kosta egiten zait sinestea… eta halere lo orduak lapurtu dizkidan liburua izan da, zer gertatzen zen jakin nahi nuelako kosta ala kosta. Ez zait okurritzen misterio liburu bati buruz ezer ederragorik esan daitekeenik hain lerro gutxitan.