Etiketaren artxiboa: Itzulpena

Laguna

-n -kargitaratuta
Erantzun

Dolua. Galera. Nunez.

(spoiler trazak ditu jogurt honek, kontuz)

Nobela perfektua da Sigrid Nunezen (Anagrama, Mercedes Cebriánek itzulia, 3. edizioa 2021ekoa) El amigo. Eta, biziki gomendatu behar diot, bigarrenez, Uxue Razquin Ereineko editoreari hura sareetan gomendatu izana.

Nobelako protagonista New Yorken bizi da eta idazlea da, literatura eskolatan irakasle izateaz gain. Ezustean lagun bat galtzen du, laguna baino gehiago da egia esan, eta hori gutxi balitz traumatizaturik duen bere daniar handi arrazako zakurraren kargu egin beharko da.

Liburuan maistratasun handiz tartekatzen ditu laguntasunari, bikote heteronormatiboen errealitateari, maitasunari, literatari edota suizidioari buruzko gogoetak. Lortzen du idazle izateko ametsa izan dugunon edo dugunon jakinmina piztea eta, aldi berean, laguntasunari buruzi inoiz irakurri ditudan orri ederrenetakoak idaztea. Halakorik ez nuen sentitzen nerabe koxkor izan eta Astrid Lindgrenen nobelak irakurtzen nituenetik.

Eskatu, erosi, irakurri. Benetan merezi baitu.

Gauez harrizko zubiaren azpian

-n -kargitaratuta
Erantzun

Perutz. Praga. Juduak.

Ez nekien zenbat behar nuen liburu hau eskuetan eduki dudan arte. Orain badakit zeinen ederra den eta trobalari mediebalek Okzitanian aipatzen zuten añorançaren antzeko zerbait bizi izan dut arrotz zaidan, ezagutuko ez dudan eta liburuetan soilik existitzen den Pragako auzo juduarekiko.

Hala baita Leo Perutz idazle judu txekian jaio eta Austrian hazitakoaren Gauez harrizko zubiaren azpian (Elkar, 2019, Txiliku eta Joxe Mari Berasategik euskarara itzulia) ipuin liburu nobelatua.

Nobela historikoa da? Bai. Ipuin liburua da? Baita ere. Nobela erromantikoen zakuan sar liteke? Hala egingo nuke nik. Ez dago kontraesanik esan dudan horretan, kontrakoa dirudien arren.

Izan ere begitantzen ahal zaigu hari solte gabeko narrazioak direla baina barren-barrenean hor ageri dira hiru pertsonaia nagusi eta haien arteko maitasun triangelu bat, non batzen diren Mordechai Meisl judu filantropo boteretsua, honen emazte Esther -ederretan ederrena- eta Rudolf II. enperadorea -zeina mandatari txiroa, alkimia zalea eta katoliko porrokatua zen-. Eta Perutzek jakingo du umorea sartzen hainbat unetan tristura handi baten arrakalatan -juduekiko pertsekuzio eta jazarpena-, are gehiago dakigunean obra Palestinako erbestean idatzia izan zela II. Mundu Gerran zehar -sionismoarekiko kritikoa izatea eskertu behar diot Perutzi egungo sarraski sionistaren testuinguruan- eta hirigintza modak tarteko suntsitua zen unibertso bat zuela ardatz, Pragako auzo judua deritzona.

Ipuinak soltean ederrak dira, bukaeran ordenarik gabeko nobela eder bat osatzen dute eta niri lagundu dit errealitatearen zama apur bat arintzen. Ez dakit zer gehiago esan. Ederra dela, irudimena pizten duela eta aspaldian irakurri ez dudan maitasun istorio konpletoenetariko bat biltzen duela dituen 300 pasa orrialdetan.

Fatty

-n -kargitaratuta
Erantzun

Hollywood. Nadar & Julien Frey. Komikia.

Gure zinemaren historia petrala bada, hala dio liburu batek, Hollywoodena ez da distiratsua. Baina, estatubatuarrek badakite, eta guk ez, petralkeriaren distira saltzen. Are gehiago, haien artelan ugari petralkeria ardatz dutenak dira, esate baterako, Mc Carthy zekenaren zerrenda beltzekin lotutako Good Night, and good luck film ederra datorkit gogora.

Nik ez nekiena zen Gerra Handirarte behintzat Frantzia zenik zinemaren jaun eta jabe. Egia da han asmatu zela kontua baina hain da produktu estatubatuarra zinema nire iruditerian ez nuela suposatu ere egin. Baina etorri zen gerra eta fandangoaren buelta berarekin. Eta urrezko aro berri hartan bazen artista bat Chaplin baino famatuago eta Buster Keaton baino maiteago: Roscoe Arbucle, ‘Fatty’ gaitzizenaz ere ezagutua, aktore, zuzendari eta sortzailea, artista erabatekoa. Urteko milioi bat dolar irabazten lehen aktorea, moralkerian gora zihoan estatu batean -alkoholaren debekua mamitu zen garaia zen- bere umore itsusia bezain publikoak maitatua zen -gaur egungo kanonen arabera zalantzagarria ere bada haren txiste katalogoa, bide batez-. Eskandalu handi batek harrapatu zuen tartean, William Randolph Hearstek bota zuen egurra sutara -Kane Hiritarra artean ez zen sortua- eta polizia ustelaren laguntzaz txikitu egin zuten. Keaton bakarrik geratu zitzaion alboan eta biek egin behar izan zioten aurre erauntsiari.

Julien Frey gidoigileak eta Pep Domingok (Nadar) frantsesez argitaratu zuten aurrena eta gero gaztelaniara itzuli Fatty -el primer rey de Hollywood (Astiberri, 2022) komikia. Bertan, lortzen dute irakurleak bat egitea Roscoeren bizipenekin eta marrazkiek, ze ona den koloreen erabilera nire ustez, zeresan handia dute horretan. Gustatu zait Nadar marrazkilaria, bai horixe.

Ba hori, istorio on bat, ez duena akaso distirarik eragiten baina bai lotzen zaituena irakurtzera.

Gauza dibertigarriak

-n -kargitaratuta
1

Luxua. Foster Wallace. Iupi.

Ez da ohikoa ingelesez argitaraturiko liburu bat urte berean euskaraz edukitzea. Eta hala pasa zen, 2015ean, Pasazaite argitaletxeak David Foster Wallaceren Sekula gehiago egingo ez dudan gauza ustez dibertigarri bat (2015, Danele Sarriugarte Mochalesek euskaratu eta Iñigo Roque Eguzkitzak zuzendua) kaleratzean. Esan beharra dago, zortzi urte beranduago, ez dagoela egilearen beste lanik gure hizkuntzan.

Liburu honen jatorrian Harper’s aldizkariak egileari eginiko mandatu bat, Karibe itsasoko itsas bidaldi luxuzko baten narrazioa. Eta hala egiten du egileak serio demonio, behin eta berriz azpimarratuz zein martziano den bera testuinguru horretan, zein saturnotar diren era berean ekosistema horren kide guztiak eta nola kontsumoaren eta gehiegikeriaren tenplu horrek egin nahi duen zatika erortzen ari den bizimodu baten adabaki lana.

Benetan brillantea da idazle estatubatuarra bere ingurunea bisturiz zatitzen -ze kabroia den bere begirada eta nola biluzten duen oro- eta zeharo barregarriak diren erreferentzia eta keinuak ditu. Niri gehien gustatu zaizkidanak itsasontziko langileekin duen hartu-emana -terrore greziarraren erreferentzia der hori- da eta nola deskribatzen dituen banan-banan.

Ezin utzi aipa gabe, eta bukatzeko, itzulpen honek Danele Sarriugarteri ekarriko zizkion lanak. Esan beharrik ez da airosa ez ezik bikain ateratzen dela trantzetik.

Maiz protesta egiten dugu Getxo edota Pasaiko badiara halako luxuzko ontziak etortzen direnean. Masifikazioa, kutsadura eta xahutzea ukaezinak dira. Baina, horra gure bizitzako paradoxen artean bat, zabortegiek ere badute edertasunerako atea.

Paris

-n -kargitaratuta
Erantzun

Scaraffia / Catel&Bocquet / Meza

Guretzat Estatu zapaltzaile dena izan liteke askatasunerako ate beste norbaitentzat, demagun, Josephine Bakerrentzat. Izan ere Paris, zeinak errege nafar baten meza entzunaldi baten balioa duen, Paris da.

Aurreneko aldiz blog honetan liburu ibilbide bat egingo dut. Hala, hilabetez mesanotxean bidaide eduki dudan Giuseppe Scaraffiaren La otra mitad de París (Periférica, 2023, Francisco Campillo Garciak itzulia) obrak eraman nau Josephine Baker komikira (Salamandra graphic, 2022, Catelen ilustrazio eta Bocqueten gidoia, Regina Lopez Muñozek itzulia).

Aurreneko liburua denbora jakin bateko -XX. mendeko gerra arteko Paris- idazleen pasarteak Pariseko mapan kokatzen dituen atlas monumentala da. Rilke, Genet, Gidé, Nin, Picabia, Proust, Simenon, de Beauvoir, Pound, Hemingway, Celine, Joyce… eta beste hamaika idazle toki eta aro berean batu zituen Paris miragarri hura bere errusiar zuri porrot eginiko, idazle neurotiko, putetxe ilun, moda diseinatzaile eskuzabal, dantzari felino, dandy lekuz kanpoko eta jite askotariko pertsonaia ahaztezinen habia. Benetan atsegina da irakurketa nahiz eta maiz, ziur asko baten ezjakintasunagatik, datu berri asko diren trumilka irentsitakoak eta hauek denak buruko armairu batean kokatzen nahikoa lan eduki.

Ba liburu horretan maiz aipatzen den pertsonaia bati buruzko komikia jarri zidan zoriak -asko esatea da zoria esan beharko nukeen tokian Arrasateko Bibliotekako langileen esku fina izan dela erantzulea, hile honetako interesgunean komiki biografikoak jarrita dituztelako- muturren parean. Hala, Josephine Bakerri buruzko komiki monumentala benetan gomendagarria da XX. mendeari buruz zerbait gehiago jakin nahi duen ororentzat. Familia beltz pobre batean jaiotako neskatilaren patu gogorra, arrazakeriaren gorria XX. mende hasierako Amerikako Estatu Batuetako hego ekialdean, nola dantzarako talentu izugarri batek eta pertsonalitate indartsu batek neska bat goratu zuen espektakuluaren olinpoa. Eta, bere jaioterrian kafetegi batean sartu ezin zen Josephine Parisen erregina bihurtu zen, mundu osoko pertsonalitate eta handiki askoren lagun, baina uko egin gabe bere izateko modu parekorik gabeari. Anekdota ugari daude zorroztasun historiko handiz kontatuak, horren froga dira azkeneko orrietako pertsonaia esanguratsuen biografiak, eta nik asko gozatu dut irakurraldiarekin.

Bada hori, Paris, euskaldunok herri gisa zanpatu nahi gaituen herri baten metropolia ez ezik badena zerbait hamaika idazle eta kulturgilerentzat. Biziki aholkatzen dizuet lan hauetara hurbiltzea.

Ahotsa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Sinatra. Amerikako Estatu Batuak. Musika

<<Mikrofonoa da nire lan tresna>>, hala esan omen zion Frank Sinatrak Pete Hamill kazetariari. Aipu hau eta halako gehiago jasotzen dituen liburua La voz – Por qué importa Sinatra (Pete Hamill, Jorge F. Hernandezek itzulia, Libros del Kultrum 2022, originala 1998koa).

Argitaletxea ez da txantxetan hartzeko modukoa. Liburu hau eta beste abeslari handi bati buruzkoa, Nina Simoneren bizitza jasotzen duena, artelan bi dira. Ordutik nire errespetua eta begirunea irabazi dute edizio zaindu eta txukun horiek.

Eta artista berriz itzela. Halaber, Sinatrari ezer kendu gabe, Hamillen meritua ere nabarmentzekoa da. Uste dut estatubatuarrak artista hutsak direla kazetaritzak eta narrazioak bat egiten duten munduan. Norman Mailer edota Pete Hamill bera benetan trebeak dira, eredugarriak, are gehiago genero hori gutxi landu dugun euskaldunontzat -lerrook idazten ari naizela Pako Aristiren Irunberriko Arroileko gertakariei buruzkoa ari naiz irakurtzen eta jo liteke arauaren salbuespentzat-.

Sinatra gizonari testuingurua eskaintzea da akaso liburuaren bertute nagusia. Haur bakartiaren sufrimendua, arrazakeria italiar jatorriko amerikarren aurka, McCarthyren paranoia. Eta bigarrena musika, musikak duen garrantzia, konposizioari eta ikasketen arloari eskaintzen zaion arreta. Dena idazlearen eta abeslariaren arteko elkarrizketek osatua, ematen diotenak errealitate printza bikainak.

Bukatzeko ez pentsa Sinatraren biografiaren arantzei muzin egiten dienik. Gurasoen itzala, emazte eta seme-alabekiko jarrera, bere izaera trumiltsua, mafiarekin izan zuen (balizko) hartu-emana, Ava Gardnerrekin edukitako harreman arantzatsua… Dena jabetzeko zer garrantzitsua izan zen abeslari hura Amerikarentzat eta baita ere bere abizena eutsita arrakasta edukitzea posible zela erakutsi zien etorkin edo etorkin seme-alaba italiar, irlandar, poloniar edota errusiarrentzat.

Azken tragoa zure omenez, Frank.

Laranja eta limoiak

-n -kargitaratuta
Erantzun

Zitrikoak. Italia. Attlee.

Gogoan dut nola haurrak ginela Arrasaten abenduaren 6an, San Nikolas egunez, ohikoa zen etxerik etxe abestu ondorengo bolo-boloan sugus, almendra eta bestelako goxoki artean laranjak ematea. Bistan da 3 edo 4. solairutik jaurtitako fruta piezok ez zutela amaiera onik izaten eta asfaltoaren aurka lehertuta oroitzen ditut, zukua barreiatzen perimetro triste batean zehar. Urteetara entzungo nuen lehen, gerraostean, haur askoren Erregetako opari bakarra zela laranja, fruitu preziatu eta garestia.

Kontatu dudan pasadizoaren garaikide ziren gosarietan ohikoak ziren laranja zukuak. Eta goxoak izan arren ez zuten gutizia kategoria, are gutxiago altxorrarena, eta C bitamina emateagatik erosi ohi ziren batik bat. Sugusa eta laranjaren artean lehena aukeratuko genuke hamarretik bederatzik.

Ordutik ikasi dugu vermouthari on egiten diola laranja azalak eta ginkasari limoiak. Ikusi ditugu nola pasa diren modaz jantoki handidun jatetxe merkeen izozgailu barreneko limoi eta laranja bete izozkiak. Limak, klementinak eta beste hainbat fruitu batu zaizkio familiari. Baina niretzat oraindik ezezaguna da zitrikoen mundua, ziur asko Euskal Herrian ez dugulako halakoak landatzeko tradiziorik. Gure klima edo kulturak ez du bide hori jorratzen lagundu.

Bada ezjakintasun horri tirita txiki bat jartzen dio Helena Attleeren El país donde florece el limonero–La historia de Italia y sus cítricos (Maria Belmontek itzulia, Acantilado, 2017) obrak. Italia ardatz hartuta nahasten ditu bizipen pertsonalak eta testigantzak, sukaldaritza errezetak, historia zertzeladak eta aholku praktikoak. Italiarekiko maitasuna dario alde guztiotatik -askok partekatzen duguna, bide batez- eta entretenigarri egiten du zitrikoen ehizarako proposatzen digun ibilbide geografikoa.

Lehen esan dut ez dugula klimarik zitrikotarako baina gure auzoan, Aretxabaletako Areantzan, bazegoen limoiondo txiki mehar bat hutsik den Txikinekue baserriaren horma kontra. Beroak ito zuen iazko uda lehorrean eta aurtengo neguan faltan eduki ditugu orri berde ilunen arteko urrezko aleak dilindan. Fruitu orori esaten omen zitzaion sagar antzina, hori da Attleeri ikasi diodana, eta fruta arbolarik gabe lorategia ezin liteke izan Hesperideena.

Limoiondo batek ematen duen pozaren bestekoa da liburu honek ematen duen plazera.

Aristotele

-n -kargitaratuta
Erantzun

Grezia, filosofia, Hall

Ez nuen ezagutzen Aristotelen obra. Eskolan Platon eman genuen eta nire irakurketatan ez dira egile klasikoak gailentzen. Halaber, esan beharra dut, sorpresa atsegina izan dela eta Platon baino zati bat atseginagoa egin zaidala bere irakurketa. Edith Hall Erresuma Batuko historiagile eta dibulgatzaileak idatzitako obra da El camí d’Aristòtil (Anagrama, 2022, Anna Llisterrik itzulia) eta lortzen du filosofo greziarraren testuingurua eta pentsamendua azaltzeaz gain erreferntzia hurbilekin egungo testuingurura ekartzea. Hala, liburua kapitulu kontzeptualetan banatuta, haren obran sigi-saga dabil.

Kapituluak dira esaterako zoriontasuna, ahala, erabakiak, komunikazioa, norbere buruaren ezaguza… eta autolaguntzaren tonuan erori gabe uste dut elementu praktikoak dituela. Kosta zait irakurtzea katalanez, eguneko ordu txarrenak eskaini dizkiot irakurketari, baina oro har gomendagarria dela esango nuke. Euskaraz edukitzeko modukoa bai, behintzat.

Hastapena

-n -kargitaratuta
Erantzun

Edgar Allan Poe. Dupin. Noir.

Paris, XIX. mende erdialdea. Chevalier Auguste Dupin pertsonaia (eta pertsona) berezia da: lehen detektibea izatearen meritua egozten diote. Liburuaren kontrazalari kasu eginez gero Sherlock Holmes edo Hercule Poiroten inspirazio iturri izan zen obra eta ez da harritzekoa, zientziaren ahaide nagusi eta dedukzio abstraktuaren maisu baita Allan Poeren pertsonaia: polizia ez da gai krimenak ebazteko, hiria handia eta basatia da eta abenturarik handienak etxetik atera gabe bizi daitezke. Beste era batean azaltzeko, etxetik atera gabe pistak -El misterio de Marie Roget kasuan egunkari zaharrak- arakatze soilarekin egia jakin liteke. Arrazionaltasuna, psikologia eta ezagutza ia entziklopedikoa dira detektibearen tresnarik onenak. Akabo Kixote eta Kixotekeriak, akabo kriminala ulertu gabe epaitu nahi duten justiziagileak: etorkizuna bestelakoa zen.

Hori guztia deduzitu eta interpretatu zuen Edgar Allan Poek eta merituzkoa da ikusita zer zoli jardun zuen. Niri gehien gustatu zaidan kasua aurrenekoa da, El Asesinato de la Rue Morgue, -1841urtekoa- baina hirurak dira bikainak.Liburua da Los Misterios de Auguste Dupin, el primer detective (Periférica 2020, Ángeles de los Santosek itzulia) eta Edgar Allan Poere trebezia finaren erakusgarri da, misterio eta detektibe nobelak maite ditugunontzat gozagarri.

Maigret droga gisa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Maigret. Simenon. Historia baten eraikuntza.

Jon Alonsok nobela beltzaren eboluzio ideologikoaz jarduten duenean plazera da hari entzutea. Hasiera batean gizarteari eta bere botere estamentuei (aberatsak, poliziak, epaileak) eginiko kritika gisa jaio zena nola joan zen urteekin eboluzionatzen poliziak “on bihurtu” arte. Eboluzio horretan koka liteke ziur asko Maigret inspektorea, Parisko inspektore ezaguna, zeinak bere baliabide guztiak erabiltzen dituen kriminalak zigortzeko. Badu gainera Simenonek bere moral kutsua ere, hain justu, istorioko bi detektibe printzipalen artean pizten den lehiakortasuna ebazteko orduan justifikatzen duelako sistema beti izango dela garaile: ez kriminalek ez ikertzaile outsiderrek ez dute zer eginiki Frantziako polizia ahalguztidunaren aurrean.

Baina, ideologia kontuak gora behera, istorio gisa bikaina da Maigret i la jove morta (George Simenon, Emili Manzanoren itzulpena, Navona 2022, originala 1954koa). Izan ere, abiatzen da misterio absolutu batetik (hilik agertu den emakumea, zeinari buruz ez dagoen batere pistarik) eta Maigretek, laguntzaile dituen polizien laguntzaile eta emaztearekin elkarlanean, hildakoaren soslaia eraikitziaz gain bere azken urratsak zirriborratu ditu. Oso ondo dosifikatzen du informazioa idazleak, erritmoa in crescendo moduko batean bizituz. Gainera badu kriminologia modernoaren erreibindikazio bat ere, aipatzen baitu behin baino gehiagotan garrantzitsua dela biktima eta kriminalen psikologia ulertzea.

Nik gustura asko irakurri dut eta irrikaz hartu dut liburua gauero. Egia da sarean kritikatu duten liburua dela itzulpenak dituen akatsengatik -nik bateren bat harrapatu diot baina nire katalan maila ez da horren jasoa- baina, halaber, euskaraz eskertuko nuke egile honen itzulpen gehiago balego.