by Iñaki Peña -

Katalanez hil ahal izatea

Carme Junyent (1955-2023).

Bermatuta duzu. Gazteleraz Madril, Buenos Aires edo Bilbon. Frantsesez Paris, Brusela edo Baionan. Ingelesez London, Sidney edo Cardiffen. Baina urrunago duzu zeurea hizkuntza gutxitua baldin bada, baita hiztun kopuru handiko guneetan ere, UEMAko lekurik euskaldunetan ere.

Katalanez jaio, hazi, bizi, gaixotu, zahartu eta hil. Euskaraz bizi (hil) nahi dut. Korrontearen aurka jaio, hazi, bizi, gaixotu, zahartu eta hil. Bizi testamentu edo Aurretiazko Borondateen Dokumentuaren bitartez, xehetasun handiz zehaztu dezakezu nola nahi duzun, non eta norekin, zure azken hatsa bota. Zein tratamenduri uko egin, non dauden zure marra gorriak, zelakoa den zure duintasunaren neurria, zein abestia nahi duzun ipintzea zure hiletan, zer gura duzun egitea zure gorpuarekin. Inork ez dizu erradikala deituko, eutanasia eskatzea ere legala da. Beste guztia ez dira kapritxoak, zure borondatea da, errespetua zor zaiona.

Baina ez eskatu bigarren mailako hizkuntza batez hiltzea, mesedez. Ulertu behar duzu horretan ere mediku objetoreak daudela. Eutanasian, mediku objetore bezala eskubide osoa duzu horrelako prozesu batean parte ez hartzeko. Pazienteak eskubidea dauka eskatzeko, baina medikua ados ez badago prozedura honekin, kontzientzia, pentsamolde, sinesmen, ideologia edo dena delakoagatik, eskubidea dauka parte ez hartzeko. Askatasuna alde guztiek izan behar dute. Baina, aldi berean, mediku objetoreak ahalbidetu behar du pazientearen eskubidea beste mediku baten bitartez, hiltzeko prozesu hartan lagunduko diona.

Zergatik ez da hau gertatzen galegoz hil nahi duen pertsona batekin? Zergatik galizieraz ez dakien medikuak ez du gaixoa hizkuntza dakien beste lankide baten eskuetan lagatzen? Espanturik gabe. Kalifikatu gabe. Gaixoaren borondatea errespetatuz. Zergatik hain zaila da ulertzea duintasuna erabat subjektiboa dela? Zuretzat eta niretzat gauza ezberdina dela duintasuna.

Amaitzear dagoen hilabete honen hasieran, Carme Junyent (argazkian) hizkuntzalari katalan handi, aitortu eta saritua hil zen. “Morir-se en català” artikulu gogoangarria idatzi zuen, hil ondoren argitaratzeko eskatu zuena. Bertan, haren bizitzaren amaieran osasungileekin izandako harreman gazi-gozoak deskribatzen ditu. Adibidez, zelan sendagile “objetore” batek galdetu zion zergatik zeukan arazoa gazteleraz atenditua izateko. Carmeren erantzuna: “Nire arazoa da bizitza osoan borrokatu naizela jendea katalanez hil ahal izateko. Orain, niri egokitu zaidanean, kontsekuentea izan behar dut“. Halaber: “Nire ustez, medikuntzako profesionalek, eta bereziki haien hezitzaileek, argi izan beharko lukete hizkuntza tratamenduaren parte dela. Jakina, Estatu Batuetan eta Alemanian hitz eginez gero, ez dugu espero katalanez artatuko gaituztenik. Baina gure etxean espero dezakegun gutxienekoa da”.

Horixe beraz, mediku (erizain, psikologo, auxiliar, zeladore, fisioterapeuta, administrari…) onak eta euskaldunak.

by Iñaki Peña -

Aldez aurretik itxita

Andoni Egaña handiak idatzitako artikulua irakurri berri dut egunkarian, “Aurreritziak”, bikain jasotzen duena sarritan (sarriegitan) praktikatzen dugun kirola: Besteak aldez aurretik epaitzearena. Gure burua babesteko modu bat izango da, hainbestetan aipatzen den “confort” gunetik ez ateratzeko defentsa modua, euskaraz “bertan goxo” egoteko esaten dena.

Testua idatzi du Jordi Evole kazetariak Josu Urrutikoetxeari egindako elkarrizketarekin ekoiztutako dokumentala aipatuz, laster hasiko den Zinemaldian estreinatuko dutena, “No me llame Ternera” izenburukoa.

Aldez aurretik itxita egon zaitezke ETArekin hain lotutako pertsona bat ateratzen delako. Aldez aurretik itxita egon zaitezke Évole jauna ez duzulako gustuko. Aldez aurretik itxita egon zaitezke gelditu zarelako 2003. urtean ainguratuta, duela 20 urtetik ez duzula ezer jakin nahi, Julio Medemek “La pelota vasca” dokumentalarekin mugarri handi bat ezarri zuenean eta boikot deiekin bat egin zenuenean. Ordutik, akaso, ez duzu Medemen ezer ikusi nahi izan.

Eta 2003tik baldin bazaude horrela, eta ez askoz lehenagotik, gaitzerdi. 1975etik adibidez, edo 80. hamarkadako manifestazio eta pankarten leloekin katigatuta. Neu ere, aldez aurretik itxita nago “Patria” eleberriarekin, adibidez, idazlearen jarrera ideologikoak uxatuta. Denok ditugu gure blokeoak. Eta desblokeoak.

Hernanin, adibidez, “entzuteko eta entzuna izateko”. Aldez aurretik zabalik egon behar zara prozesu erreparatzaileetan parte hartzeko, zirkulu errestauratiboetan. Hamabi pertsona oholtza gainean, Herritar Foroak antolatuta. Suminetik eta saminetik bakerako ibilbidean, geu ere leku berean eta elkarte berak gonbidatuta egon ginen duela 3 urte. Eta esan dezakedana da, ibilbide honetan guztian, aldez aurretik apur bat zabalik egotea, zeure tributik pixka bat aldenduta beste triburen bat ezagutzea, erreparatzailea eta errestauratiboa dela. Ustekabe ederrak hartu ditzakezula.

Zinemaldian adi egongo naiz, baita beste “patria” baten aldeko pertsona interesgarrien mugimenduekin ere.

by Iñaki Peña -

Arnasgorarik sakonena

Pelikula hau bizitzaren grina handiei buruzkoa da. Zehazki, irrika baten ingurukoa da, baina izan zitekeen beste baten bat. Zeurea adibidez. Bizi-bizirik sentiarazten zaituen hori, bizitza bera arriskuan jartzeraino barne. Pelikula hau urpekaritzari buruzkoa da, mugak bilatzeaz, muturrak non dauden esploratzeaz. Mendiarekin esan dugun guztiari buruz, baina itsasoan kokatuta.

Netflixen ikus-entzun nuen lehengo egunean dokumental britainiar hau (Laura Mc Gann, 2023). Stephen irlandarra eta Alessia italiarra lotzen ditu patuak edo dena delakoak. Nondik datorren bakoitza urpeko muturreko jarduera honetara, pelikulak kontatzen du. Munduko markak, aitzindariak, bidean gelditutakoak.

Esan bezala, mendian topatu dezakezun zaletasuna, itsasoan aurkitu dezake beste norbaitek. Muturreko zaletasunei gabiltza oraingo honetan. Ziur aski abeslari edo talde bat suhartasunez jarraitzeak kontzertuz kontzertu, opera, margolaritza edo antzerkia kartsuki maitatzeak ez zaitu garretan ipiniko, ez zaitu erreko. Ez duzu bizitzan arriskuan ipiniko. Futbol taldeekin ezin zara hain seguru egon, indarkeria tarteko, baina horra beste adibide bat.

‘Dana emon behar jako maite dan askatasunari’. Lauaxetak ere bizitza eman zuen, ez modu askean noski, baina azken finean sinesten zuen horretan sinetsita. Itsasora itzulita, muturreko urpekari hauek ere dena ematen diote maite duten askatasunari, itsas sakon-sakonean murgilduta, arnasari luze eutsita. Giza mugak miatzen, ‘record’ berrien bila.

Ulertezina gutariko askorentzat, baina ariketa da besteen grinaren ordez zeurea ipintzea, konprenitu nahian. Bizirik eta aske sentiarazten zaituen hori, betetzen zaituena. Orduan errazagoa da ulertzea. Pertsona bakoitzaren inguruan dauden beste horien guztien askatasuna eta nahiak ere kontuan hartuta.

Norberaren askatasunaren mugak gure ingurukoen askatasunaren mugak dira, azken beltzean. Edo horrelako zerbait. Asteburu on!

by Iñaki Peña -

Zerbait ezberdin irakurri nahi?

Hau ere Bizkaitik dator, beste haize ufada fresko bat, beste zerbait desberdin. Nerea Arrienen “Jende likidoa” bezala, azken hilabeteotan irakurritako beste harribitxi bat da.

Oihane Amantegi, ipuin honen egilea, Humbertoren alaba da. Aita udaren hasieran ezagutu nuen, eta berak oparitu zidan liburua, gaia zein den kontuan hartuta, eta egun hauetan irentsi dut. Ezin dut beste modu batean deskribatu, ez denez ‘irakurri’ izan. Ez da ohikoa dolu perinatal batez idaztea. Ez da ohikoa ahizpa baten ahotsetik kontatzea. Ez da ohikoa aukeratutako kokapen geografikoa, AEBetako hegoaldean nonbait. Nonbait hartako ibai baten ertzean.

Ausardia horrek saria du, zalantzarik gabe, lehenik eta behin irakurlearentzat. Liburu bat amaitu ostean sentsazio atsegin horrekin gelditzea ez da beti gertatzen, sentsazio musikal horrekin, are gutxiago. Oihanek gogorarazi dit, gainera, geure aitak zeukan ohitura bat, txikitan zai-zaila iruditzen zitzaidana: Harmonika jotzearena. Beste bitxikeria bat, liburuaren pasarte batean baino gehiagotan ateratzen dena. Nahiko onirikoa da dena, Karonteren aipamena, emakume afroamerikarren agerpena, ibai izoztuena…

Orain piztu dit gogoa hurrengo harribitxia irakurtzeko. Izenburu bitxia dauka horrek ere.

by Iñaki Peña -

Konfiantza

Udan ez da bizitza gelditzen, noski, ezta heriotza ere. Oporretatik bueltan, aste hauetan hildako pazienteen azken egunak nolakoak izan diren nabil aztertzen, istorio klinikoak ixteko eta txostenak idazteko.

Horien artean, aspaldian ezagututako Antonio egon da, Luis ahaztezinaren laguna, eta denbora luzean kontsultan atenditutakoa, baita azken hilabete hauetan haren bizitzaren amaieran ere. Futbola zen gure arteko hizketagai nagusietakoa, umore klabean, bera zurigorria eta neu txuri-urdina. Aurrez aurre begiratu zion heriotzari azken partidan, soseguz.

Gaizkarena ere oso harreman berezia izan da. Antoniorengandik oso gertu bizi zen, baina gure solasaldiak beste bide batzuetatik joaten ziren. Gaixo guztiek euren istorioak eta berezitasunak dituzte, guztiak gogoratzeko modukoak. Gaizkaren kasuan, plus bat egon da. Alaba izan da, lehenik eta behin, plus hori, lankidea eta hori baino gehiago. Berak ere hasieratik, lehenengo kontsultetatik, heriotzari aurrez begiratzen hasi zitzaion. Eta bitarte honetan guztian, bitartean, bizi. Bizitzari azken tantak atera arte bizi ere.

Konfiantza da bi pertsonen artean egon daitekeen baliorik handienetakoa. Arlo profesionalean ere hala da, hori gabe lotura terapeutikorik ez dago. Kasu gehienetan lotura hori sortzen da, ez guztietan, baina Antonio eta Gaizkarekin bete-betean sentitu nuen. Baita Joaquinekin ere.

Post hau amaitzeko, asteburu honetan hil den pertsona berezi-berezia oroitu nahi dut. Bakarrik bizi zen, bakarrik etortzen zen kontsultara. Senideekin harremanik ez zeukan, mesfidantza nabaritu nion munduarekin orokorrean ezagutu ginenean. Irakurrita neukan ez zuela beti telefonoa hartzen, zaila zela komunikazioa. Eta niri ere gertatu zitzaidan hastapenetan, nahiz eta denboran aurrera lotura indartsu bat pizten joan den. Bera bezalako pertsonarekin hura lortu izana oso pozgarria izan da niretzat, eta pentsatu nahi dut berarentzat segurtasun puntu bat izan dela. Amaiera dotore-dotorea izan du(te).

Gugan beude.

by Iñaki Peña -

Heriotza sapiens batek neandertal bati azalduta

Aitor lagunak liburua helarazi zidan, izenburua erabat erakargarria duena. Zientzialari eta idazle baten arteko elkarrizketa da, zientzia eta mitoaren artekoa, burua eta bihotza elkarri begira.

Umorez hasten da liburua, hasierako atalaren tonua aparta da. Juan José Millás idazleak apur bat Woody Allen-en rol neurotiko eta dibertigarria hartzen du, Juan Luis Arsuaga antropologoak alde arrazionalari eusten dion bitartean. Gure barnean dauden bi aldeak ondo islatuta gelditzen dira biengan, abstrakzioa eta zehaztasuna, sentitzea eta pentsatzea.

Filosofia irakaslea oso ona izan nuen gaztetan, jesuita gaztea zen, pasioz betetakoa, eta hainbat gauza iltzatuta gelditu zaizkit orduko irakaspenetatik. Besteak beste, mitoa eta zientziaren arteko eboluzioari buruzko grafika. Zelan gizateriaren hastapenetan dena zen mitoa, pentsamendu magikoa, eta nola mendez mende azalpen arrazionala joan den garatzen eta gailentzen. Zelan Jaungoikoa hil dugun beste jaungoiko ugariri bidea zabaltzeko, jainkotasuna atomizatzeko. Oso eztabaida interesgarria da, liburuan ondo jasota dagoena, baina eguneroko bizitzan ere behin eta berriz adierazten dena.

Egunerokotasunetik kanpo, bidaiatzen egon gara hiru astez familian, eta ohiturei salbuespena ezarriz, ‘best-seller’ bat hartu nuen abiatu baino lehen herriko liburutegitik. Liburuaren kokapenengatik hautatu nuen “Origen” (Dan Brown) eleberria, Bilbo, Bartzelona eta Budapest, hain zuzen udako bidaian bisitatu dugun bi hiriburu egon dira hiru haien artean. Liburuaren mamia, bestela, Arsuaga eta Millás-en testuaren hariarekin oso lotuta dago: Erlijioak itzaltzea eta, haien ordez, Zientzia nagusitzea. Horrela, hizki larriz.

Sapiens eta Neandertal-en elkarrizketara itzulita, zahartzea eta heriotzaren aurkako ahalegin zientifikoek argitalpenaren zati handi bat hartzen dute. Gizakia jainko lanetan, alegia. Ahalguztidunak izateko bidean. Misterio handien kontra edo eurak argitzeko (alferrikako) esfortzu erraldoietan murgilduta.

Liburuaren amaierako esaldi hauekin lagako zaituztet, benetan argigarriak nire ustez:

“Zientziaren arazo nagusia kontzientzia da, zu eta ni existitzea. Kontzientzia lankidetzarekin lotuta dagoelako”.

by Iñaki Peña -

Errettora

Argazkia: Isidro Etxeberria @estranbotik. Zubigaineko dantza (Lesaka).

Orain dela urte dexente gertatu zitzaidan: Lesakan nengoen, familiarena den etxe baten inguruan nengoen, kanpoaldean. Adineko gizon bat hurbildu zitzaidan, ezagutzen ez nuena, eta zera galdetu zidan: “Hi ‘Errettora’ haiz, ezta?“. Lur eta zur geratu nintzen. Zer adierazten dute gure geneek, pertsona batzuk ikusteko gai direna?

Gero eta jende gehiagok esaten didate aitaren antza hartzen ari naizela, urteekin. Hala iruditzen zait niri ere. Harrigarria zaidana da orduan, askoz gazteagoa nintzenean, gizon hark ukitu hori antzeman izana. Iturriatarren zera hori, ‘Errettora’-tarrena. Izengoitia aitaren aitatxirengandik zetorrela entzunda neukan, Gabriel izeneko gizonarengandik. Erretorea: Apaizburua, abade nagusia, bikarioa, parrokoa.

Gabriel Iturria “Errettora”, argazkiaren ezkerrean. Aitaren aitatxia.

Badakizuenez, gene gainartzaileak (dominanteak) eta azpirakorrak (errezesiboak) ditugu. Nire kasuan, bistan da, “errettora” geneak atera dira gainartzaileak. Ez bakarrik fisikoan, fenotipoan, agure lesakar hura enpirikoki konturatu zen moduan (eta gaur egun gero eta jende gehiago, antza denez).

Lau abizen nagusi ditugu pertsona guztiok, amaren biak eta aitarenak. Nire kasuan, hiru erdaldunak (Peña, Bandrés eta Vicente) eta bakarra euskalduna (Iturria), hain zuzen ere gainartzailea suertatu dena. Eta ez bakarrik hizkuntza kontuetan. Ez dakit zehazki zergatik hasiko ziren deitzen horrela goiko gizon horri, baina kontua da familiaren adar horretan apaiz eta serora anitz izan ditugula. Eta, ondo fijatzen bazarete, duela dozena bat urtetik egiten dudan lana oso gertu dagoela apaiztasun horretatik. Zainketa aringarrietan gabiltzanok apaiz eta serora laikoen rola hartzen dugu, neurri handi batean, eta abadeek eta mojek oraingo jendartean galdu duten espazio hori guk betetzen dugula nolabait, pertsonen bizitzaren amaieran. Hala da. Gainera nik geneetan daramat, eta dominantea da, ez daukat ihesbiderik…

Hau guztia dator laster izango delako aitaren urteurrena, hamaseigarrena, uztailaren 22an (hurrengo larunbatean). Aurten egingo zituen 81 urte, abuztuaren 14an. Hiru asterengatik ez zituen 65 urte bete, 2007an. Hirugarren adinaren marra ofizialera ez zen iritsi, beraz. (Ama behintzat bai, 73 urteko langara ailegatu zen). Zenbat kontu zor diedan, sarritan pentsatzen dut, esker onez. Haiek izan zirelako ni naiz.

Gaur goizeko mendi bueltan, Lesakatik Bianditzera, kontu hauek izan ditut buruan. Agian gaztelerazko hiztuna izango nintzateke, mendizaletasun hau ez nuke edukiko beharbada, akaso ez nintzateke izango mediku paliatibista. Aitagatik ez balitz, eguzkipean kiskaltzea gustukoa izango nuke, eta oporrak hegoaldeko ez dakit non pasatuko genituen. Beragatik ez balitz, espainiar atxikimendu zeozer izanen nuke, ez nuke sentituko tamaina horretako nazka zezenketengatik, auskalo zer bozkatuko nukeen hurrengo hauteskundeetan…

Alberto Peña Iturriagatik izanen ez balitz, hala ere, ilea izango nuke buruan. Hori ere egia da, baina ondo nago nagoen moduan, burusoil eta kaskagogor. Dominantzia hori, zorionez, ez da arlo guzietan islatzen. Zorionez txuri-urdina naiz, eta ez zuri-gorria. Eskerrak!

Edozein modutan, hamasei urte hauetan hutsunea joan naiz orekatzen urtez urte. Bihotza joan zait betetzen urtez urte. Barkatu behar geniona elkarri, bizirik zegoela modu esplizituagoan adierazi ez nion maitasuna, eta eskertzeko dudan guztia, hamasei urte hauetan joan naiz egiten. Dolua egitea zuri-beltzezko goiko argazkiarekin, edertasun horrekin, egin dutena egitea da. Azpimarratzea eta edertzea atal batzuk, eta beste batzuk ez. Eta horrela gorde betirako.

by Iñaki Peña -

Zahartzaroa, dolua eta zinema

Julio Gomezekin batera atzoko uda ikastaroan.

“Zahartzaroa zaintzea iraupen berri bat proiektatuz” izeneko uda ikastaro ederrean hartu nuen parte atzo Miramar jauregian, Donostian. Marije Goikoetxeak zuzenduta eta Maider Kortaxarenak aurkeztuta, “Galderak eta giza interdependentzia jorratuz” mahai-inguruan egon ginen Iñaki Artaza mediku geriatra eta Julio Gomez mediku paliatibista eta hirurok.

Ikastaroaren funtsa ezin hobeki laburbildu zuen Marijek hasierako sarreratik bertatik: Zoriontsuak izateko beharra dugula, eta gure bizitzak zentzua izan behar duela. Hortik joan zen neure hitzaldia (goiko izenburua zeukana), hain zuzen ere, gaiaren inguruko film hautaketa bat izan zena.

Baimendu gabeko doluak dira adineko pertsonenak, hala hildakoa adinekoa denean, nola doluan dagoena denean. Gaixo psikiatrikoekin egiten duguna da, garrantzia kentzen diegu, bai besteengatik dolua sentitzeko, baita euren heriotzengatik beste batzuk emozioak sentitzeko ere.

Ingmar Bergmanen “Smultronstället” (“Marrubi basatiak”, 1957) topatu dudan zaharrena da, Isak Borg 78 urteko mediku alargunaren istorioa kontatzen duen pelikula. Bakardade eta hoztasunaren aurrean, apurka hasten da onartzen bere burua, iraganaldia, orainaldia eta heriotza hurbila. “Mediku baten lehenengo eginbeharra da barkamena eskatzen jakitea“. Damua.

“Tuesdays with Morrie” pelikulan, Morrie Schwartz soziologia irakasle erretiratua (Jack Lemon) eta haren ikaslea izandako Mitch Albomen arteko elkarrizketa mamitsuak jasotzen ditu. Bizitzen jakin zuen pertsona baten azken irakaspenak, bizitzari buruzkoak: “Hiltzen ikasten duzunean, bizitzen ikasten duzu“. “Jende guztiak badaki hilko garela, baina inork ez du benetan sinesten“. Honekin lotuta, zahartzearen beldurra. Nork bere buruaz lastima sentitzea (autoerrukiaren desberdina dena). Maitasunak zelan irauten duen (hil eta gero ere). Agur esatea. Eta esaldi hau: “Zure bizitzari zentzua emateko modua da hurkoak maitatzea, inguruan duzun komunitatean jardutea eta zentzua emango dizun eta helburua izango den zerbait sortzera dedikatzea“.

“The Straight Story” (David Lynch, 1999) benetako istorioa da, Iowa eta Wisconsin artean 390 km-ko bidaia egiten duen Alvin Straight-ena. Zaharra denez gidatzeko baimenik ez daukalako, belarra mozteko makina batean egin zuen bidea, 8 kilometro orduko gehienezko abiaduran. Lyle anaia bisitatzera doa, bananduta dagoena eta iktus bat jasan duena. Bakeak egitera doa haraino, egiteko zain dauden lan garrantzitsu horietako bat.

“The Bucket List” (2007) Carter (Morgan Freeman) eta Edwardek (Jack Nickolson) minbizia dute, adinekoak dira eta ez dakite zenbat denbora gelditzen zaie bizitzeko. Erabakitzen dute desioen zerrendatik (“Hil baino lehen nahi dut…”) gauzak egiteari ekitea: Paraxutista ibili, Mustang vintage bat gidatzea Kaliforniako autopista zabaletan, Ipar Poloaren gainean hegal egitea, jatetxe oso garesti batean afaltzea, Taj Mahal bisitatza, Txinako Harresia handitik motorrak gidatzea, Tanzanian lehoi safari batean egotea eta Everest mendiaren azpian egotea. Carterren hileta elizkizunean, Edwardek aitortuko du bere lagunaren bizitzaren azken hiru hilabete haiek bere bizitza osoko hiru hilabeterik zoriontsuenak izan zirela.

Michael Hanekeren “Amour” (2012) pelikula handi eta latz horietakoa da. Annek, iktus bat izan ostean, zin eginarazten dio Georges senarrari ospitale edo zahar-egoitza batera ez duela eramango. Senarrak nola edo hala zainduko du bitarte hartan, baita etxean hiltzen lagundu ere, iradoki bai baina agerian gelditzen ez den modu batean.

“Venus” filmean, Maurice (Peter O’Toole) eta Jossie-ren arteko harremana kontatzen du. Maurice adinekoa da, prostatako minbizia du eta inpotentzia sexuala du, baina asko erakartzen du bere lagun baten iloba Jossiek. Velázquez-en “Venus ante el espejo” koadroa izugarri maite du agureak, eta neskak modelo lanak egiten hasi dituenez, “Venus” ezizena ipini zion. Jossie gustatzen zaio Maurice-rekin egotea epaitzen ez duen bakarra delako, den bezalakoa onartzen duelako.

“Nebraska” beste road movie bat da, Woody aita eta David semearen artean egindakoa. Ross izeneko beste semeak ez du uste haien aitak merezi duen eurek zaintzea, txikitan ez zelako haietaz arduratu eta neurriz kanpoko edaten zuelako. David errukituko da, hala ere, eta erosiko du aitak beti desiratu duen kamioia.

“Gran Torino” (Clint Eastwood, 2008) zuzendariak berak protagonizatutako pelikula da. Walt Kowalski Koreako Gerraren beteranoa da, eta asiar familia bat bizilagun du. Thao gaztea familia haren semea da, eta gaizkileen banda baten inguruan dabil. Walten auto zaharra eta dotorea (Ford Torino) lapurtzen saiatzen dira, baina agureak saihesten du. Gaztetako damuak etortzen zaizkio, hainbat pertsona hil zuelako gerra hartan, tartean Thao bezalako gazte bat. Modu bakarra topatzen du Thao banda hartatik aldentzeko, eta bere burua sakrifikatzea da.

Eta iritsi gara gaixotasun nagusira, hainbat pelikula inspiratu duena, gero eta prebalenteagoa den Alzheimerren eritasunera. Zazpi dira honekin lotuta hautatu ditudan filmak:

  1. “Iris”. Iris Murdoch idazle distiratsuaren istorioa kontatzen du, Judi Dench-ek protagonizatuta, ahanzturaren gaixotasunak harrapatzen duenetik. Despertsonalizazioaren prozesua ondo islatzen du, baita zaintzailearen papera duen John Bayley senarrarena ere. “Bakarrik dago nolabaiteko garrantzia duen askatasun mota bat, buruarena”, hain zuzen ere pertsona dementziadunek ez daukatena.
  2. “El hijo de la novia”. Zoragarria da umore argentinar zoragarria eta itzela da hiru aktore nagusiek egiten duten lana (Norma Aleandro, emakumea Alzheimerrarekin; Héctor Alterio, senarra; Ricardo Darín, semea). Semea ahalegindu behar da amaren ametsa egia bihurtzeko, Elizaz ezkontzea, hortaz ezkonberriaren semea. Eta oso interesgarria beste puntu hau: Lanaren esklabotasuna eta gertukoekin konprometitzeko zailtasunak hau dela-eta. Konprometitzea zainketetarako, alboan egoteko.
  3. “¿Y tú quién eres?”. Madril eta Donostia aldean filmatuta, Antonio Mercero lasartearrak filmatuta. Zuzendariaren azken pelikula izan zen, baita José Luis López Vázquez aktorearena ere. Alzheimerraren inguruan izanda, aholkulari aditu bat kontratatu zuen zuzendariak, hain zuzen ere Mercerori berari antzeman zizkiona Alzheimerraren lehenengo zantzuak.
  4. “Bicicleta, cullera, poma”. Pasqual Maragall politikariari buruzko dokumentala. Izenburuak aipatzen ditu dementzien diagnostikoan erabiltzen diren hiru hitz, pazienteari gogoratzeko eskatzen dizkiogunak.
  5. “Cuidadores”. Oskar Tejedor legazpiarrak egindako dokumental itzela, zaintzaileen nondik norakoak primeran jasotzen dituena. Afagi elkarteak sarritan erabilitako pelikula da. “Nola gustatzuko litzaizuke zeuri zainduta izatea?”.
  6. “Arrugas”. Animazio pelikula da, Ignacio Ferrerasek zuzendua, izenburu bereko komikian oinarrituta, Paco Rocak egindakoa. Zahar-egoitza bateko giroa deskribatzen du barrutik, bi egoiliarren bizipenetatik. Umorez eta errealitatez.
  7. “Amaren eskuak”. Mireia Gabilondoren pelikula, Karmele Jaioren izenburu bereko liburuan oinarrituta. Azken urteotan euskaraz egindako pelikula interesgarrienen artean. Ondo deskribatzen du alabaren ikuspuntua, ama dementziadunaren aurrean, rolak alderantziz iraultzen direnean. Aurretik estresak jota eta hustasuna sentituz, akaso horrelako bizipen batek zentzua ekarri diezaioke alabaren bizitzari.

Amaitzeko, gogoratzea pelikulen zerrenda osoa duzuela “Zainketa aringarriak eta zinema” Wikipediako artikuluan. Ondo bizi!

by Iñaki Peña -

Uztailaren 6a

Argazkian anaiak ematen dugu, eta izan zitekeen, urte bateko diferentzia bageneukan. Bestela, tximak berdinak genituen, bizarra hortxe, bizizaletasuna berdin-berdina. Orain neuk jarraitzen dut aurrera, eta zeu gelditu zara hortxe, 47 urterekin.

Gaurko egunez, txupinazoa bota zuten Iruñean. Urtero moduan, esango duzu, baina egon dira pare bat urte festarik gabe. Zu mundu honetatik joan eta hurrengo bietan ez da jairik egon ez Nafarroan, ez Zuberoan, ezta Trebiñun ere. Inon ere ez. Jai geneukan! Koronabirusarena latza izan zen, izango zenuen zuk ba teoriaren bat honi guztiari buruzkoa…

Gauzak apurka-apurka normaltzen joan dira, baina normaltasuna ere zer den, e? Ba horixe. Zarautzen ere, urtero moduan, hondartza jendez betetzen badabil. Urte arraro haietan hesiak ipini zituzten bertan, bai, bai, hesiak! Hondarretara zenbat jende sartzen zen kontatzeko gaztetxo batzuk ipini zituzten, horretarako sarleku zehatz batzuk jarri, eskailera batzuetatik sartu, besteetatik atera. Toailen arteko distantzia bat gorde behar… Galdu duzuna!

Orain Iñurritza obretan dago, baita herria bera ere. Salberdinen beste auzo bat dago eraikia, berri-berria. Hasi dira ezkiak mozten Nafarroa kalean, ez dakit oso ondo zergatik, baina zati batean itzalik eta babesik gabe gelditu gara. Bestela, Marina Txiki-k hor jarraitzen du, zorionez. Parrandaren bat edo beste egin izan dugu bertan. Mendi batzuk igo ditugu, Txufoekin batera. Familia mundiala duzu, aizu! Eta bai, oraindik ez dut hika egiten ikasi. Bizkaieraz segitzen dut, eta galegoz ere animatzen naiz. Horrelako batean, ea ba…

Bestela, zer esango dizut ba? 6 hilabete izan ziren, baina markatuta laga ninduten. Mundu bat bizi genuen tarte horretan. Ez dakit zenbat bidaia izan ziren, tokitik mugitu barik. Zuretzat (hiretzat), erraza zen (zuan?) gainera. Arranoa hintzen, hegan egiteko gaitasun horrekin eta horrela. Beautiful bald eagle.

Igandean goazak Pagoetara, bazter eder horretara. Begizak, hasi nauk hika, trakets baina tira. Goizean goiko argazkia bidali zidak hire arrebak. Bazegok akats bat, hala ere, nabarmena gainera. Txapelduna hi haiz, Jexux. Beti izango haiz. Hire 47 urte haiekin. Maite haut.

by Iñaki Peña -

Maddi mugalaria

Hauxe da irakurri dudan Edurne Portela-ren hirugarren liburua. “El eco de los disparos” interes handiz hartu nuen, baina “Mejor la ausencia”-k liluratu ninduen. Liluragarria iruditu zitzaidan idazteko modua, nola deskribatzen dituen 1970eko hamarkadako kontu haiek guztiak (“Iparralde”-ko giroa, Ezkerraldekoa, ETA, heroina, bizardunak…).

Beste eleberri honekin gauza bera gertatu zait, hasi eta buka egun gutxitan egin dudala, irakurketak erabat harrapatu nauela. Testuinguru historikoa desberdina da, Munduko Bigarren Gerra, Frantziako inbasio nazia, Erresistentzia, mugalarien sareak… Kokapen geografikoari dagokionez, Lapurdiko mugako zonaldea da aukeratua. Zehazki Sara herria, eta zehazkiago Larun-go mendi-oinak, San Inazio mendatea edo tren ttipiaren abiapuntua. Liburuak bi zati oso desberdinak ditu, bake garaikoa eta gerrakoa. Lehendabizikoan, arazo arruntak (edo ez hain arruntak) bizi dituzte pertsonaiek, bizitza arruntean gertatzen diren kontu horiek guztiak, galdu arte apreziatzen ez ditugun horiexek. Galdu arte apreziatzen ez dugun errutina.

Gerratearekin infernua hasten da, modu erdi zibilizatuan hasieran eta erabat basatian amaieran. Gordina da liburuaren bigarren zatia, gerrek dauzkaten gordinkeria, krudelkeria eta basakeria guztiekin. Idazleak, tarteka, lore modukoak erakusten ditu suntsipen horren guztiaren erdian. Erruki printzak, haize apur bat ekartzen dutenak, baita etsai nazien bandoan ere. Gupida da, egia esan, mundu bizigarriago egiten duen balio nagusietakoa. Maitasunarekin lotuta, ezin bestela.

Beste aldean, mundua mugiarazten duten beste elementu haiek, gorrotoarekin uztartutako mendekua, edo plazer hutsez egindako indarkeria. Liburuak jasotzen duen 1940ko hamarkadaren lehenengo erdialde hartan, mugako alde bietan panorama nahikoa iluna zen. Gerraostea eta frankismoaren hasiera batean, eta Frantziaren okupazio nazia bestean. Ama eta aita orduan jaio ziren, mugimendu klandestinoak etengabeak zirenean Lesaka eta Bera, alde batetik, eta bestetik Sara, Ainhoa eta abarren artean. Leku idilikoak infernu bihurtuta.

Badago puntu gako bat, zehatz-mehatz, idazleak azpimarratzen duena: Txibatoena. Ezkutuko pertsona horiei esker (edo euren erruz) erortzen dira mugalarien sareak liburuan. Pertsonak atxilotzen, torturatzen, bahitzen eta erailtzen dituzte txibatoen erruz. Eta, hori gertatu bitartean, garrantzitsua da zerbait egin dezaketen gehienak beste leku batera begiratzen egotea. Inportantea da gehien horiek ezer ez egitea. Koldarkeria orokortu horrengatik nabarmentzen dira bestela Maddi guziak, Schindler guziak, infernurik okerrenetan ere argia ematen duten heroi txiki edo handi horiek guziak. Samaritar on guziak.

Geurean ere ez da desberdina izan azken hamarkadetan, tamalez. Beldurrak agintzen duenean isiltasun latz horrek hitz egiten du, ozenki. Pasiboki edo aktiboki. Denok egin beharko genukeen ariketa da, besteei kontuak eskatzea baino geure barrura begiratzea. Non nengoen ni hori eta beste hura gertatu zirenean? Zer egin nuen? Zer ez? Pasatutakoa pasatutakoa dago, baina beti gaude garaiz oker egindakoekin gauza iraultzaileak egiteko: Kritika, damua, barkamena eskatzea. Edo barkatzea, bigarren aukera bat ematea. Inoiz ez da berandu.

Azkenik, badago liburuan pasarte oso esanguratsu bat, errukiaren nekearen inguruan, kontuan hartzeko beste puntu bat: “Un grito. Un lamento. Alguien llora. Nadie la consuela. Estamos cansadas de consolarnos. Cuando consuelas das parte de ti. Consolar desgasta“. Hau ere gertatzen da.

***************************************************************************************************************

(PS.- 1943ko abenduaren 26an hegazkin alemaniar bat atera zen Mont-de-Marsan-etik hegoalderantz, Ipar Euskal Herritik oso gertu. Zergatiak ez dakigula, istripu bat izan zuen Arantza aldean (Saratik 25 km-tara), Nafarroa Garaian, Izu mendiaren tontorretik hurbil. Barruan zihoazen hamar gizonak hil ziren, denak soldadu naziak, denak 21-34 urtekoak.

Mendi buelta batean topatu nuen, ustekabean, plaka bat istripu haren berri ematen, gertatu zen lekuan, Izuko tontorraren azpian. Jakinminez, Interneten sartu nintzen eta aipamena topatu nuen zehaztapen askorekin. Eman zidan zer pentsatu Arantzako herriari esker ona ematen zutela, lagundu nahian herritar batzuk istripuaren lekura hurbildu zirelako. Behintzat gorpuak jaisten elkarlanean ibili zirelako. Bazekiten herritar haiek hildakoak alemaniarrak (naziak) zirela? Jakin izango bazuten gauza bera egingo zuten? Jakingo bazuten Maddi eta bestelako mugalariak atxilotu, torturatu eta erail zituztenak horiek bezalako naziak zirela, zer egingo zuten?).