Diasporako urteak izan ziren 1980ko hamarkada guretzat. Erreala eta Athletic Valladolidera joaten zirenean, han egoten ginen geu, “neumoniaren estadioan”. Behin Errealaren atzetik Salamancara ere hurbildu ginen, zuri-beltzak Lehen Mailan egon ziren denboraldiren batean.
Baneukan lagun bat Valladolideko ikastetxean, saskibaloi zalea zena, nire moduan. Miguel zuen izena. 19 urte zituenean, trafiko istripu bat izan zuen, eta berarekin batera zihoazen bi lagunak ere hil ziren. Garai hartan, beste lagun pare bat ere istripuz hil ziren, modu desberdinetan. Markatzen zaituzten gertaerak izan ziren, baita aurretik familian izan nituenak ere.
Kontua da Miguelen heriotzak bereziki ukitu ninduela, hainbeste non oraindik sinesten ez dudan zerbait egin nuen. Haren gurasoak etxez aldatu ziren, semea hil ondoren, eta gu lehenago bizi ginen etxeetara etorri ziren. Neu ordurako karreran nengoen, Madrilen, ez nintzen han bizi. Baina, ez dakit zelan, jakin nuen zein ataritan bizi ziren. Ezagutzen ez nituen arren, idatzi nien gutun bat, doluminak adieraziz eta neuk sentitzen nuen atsekabea konpartituz (!). Ez galdetu nondik atera nuen adorea, ez dakidalako. 19 urterekin, saskibaloian jokatzea eta kalera ateratzea gustatzen zitzaion mutil gaztea nintzen, nire ingurukoak bezala. Ezohikoa izan zen gutunarena, baina esan bezala heriotzarekin neukan nik zerbait ordurako.
Urteak igaro ziren ordutik, ez zeuden telefono mugikorrak edo posta elektronikoa garai haietan, beraz ezin izan zidaten erantzun Miguelen senideek. Baina, duela 4 urte, haren amak topatu zuen gutuna, garbiketak egiten edo horrelako zerbait. Eta Miguelen arreba harremanetan ipini zen nirekin Facebooken bidez, Laura. Neure arrebarekin ikastetxe berean egon ziren biak, Miguel eta biok legez. Eta jakinarazi nahi izan zidan, mezua idaztean, gutunarena zerbait berezia izan zela eurentzat eta esker ona adierazi. Bizitza tarteka harrigarria eta ederra da.
Telefonoz hitz egin genuen, baita inoiz elkar topatzeko nahia konpartitu ere. Lehengo egunean, Salamancatik bueltan, lortu genuen. Bizi gara!
Hau ere Bizkaitik dator, beste haize ufada fresko bat, beste zerbait desberdin. Nerea Arrienen “Jende likidoa” bezala, azken hilabeteotan irakurritako beste harribitxi bat da.
Oihane Amantegi, ipuin honen egilea, Humbertoren alaba da. Aita udaren hasieran ezagutu nuen, eta berak oparitu zidan liburua, gaia zein den kontuan hartuta, eta egun hauetan irentsi dut. Ezin dut beste modu batean deskribatu, ez denez ‘irakurri’ izan. Ez da ohikoa dolu perinatal batez idaztea. Ez da ohikoa ahizpa baten ahotsetik kontatzea. Ez da ohikoa aukeratutako kokapen geografikoa, AEBetako hegoaldean nonbait. Nonbait hartako ibai baten ertzean.
Ausardia horrek saria du, zalantzarik gabe, lehenik eta behin irakurlearentzat. Liburu bat amaitu ostean sentsazio atsegin horrekin gelditzea ez da beti gertatzen, sentsazio musikal horrekin, are gutxiago. Oihanek gogorarazi dit, gainera, geure aitak zeukan ohitura bat, txikitan zai-zaila iruditzen zitzaidana: Harmonika jotzearena. Beste bitxikeria bat, liburuaren pasarte batean baino gehiagotan ateratzen dena. Nahiko onirikoa da dena, Karonteren aipamena, emakume afroamerikarren agerpena, ibai izoztuena…
“Zahartzaroa zaintzea iraupen berri bat proiektatuz” izeneko uda ikastaro ederrean hartu nuen parte atzo Miramar jauregian, Donostian. Marije Goikoetxeak zuzenduta eta Maider Kortaxarenak aurkeztuta, “Galderak eta giza interdependentzia jorratuz” mahai-inguruan egon ginen Iñaki Artaza mediku geriatra eta Julio Gomez mediku paliatibista eta hirurok.
Ikastaroaren funtsa ezin hobeki laburbildu zuen Marijek hasierako sarreratik bertatik: Zoriontsuak izateko beharra dugula, eta gure bizitzak zentzua izan behar duela. Hortik joan zen neure hitzaldia (goiko izenburua zeukana), hain zuzen ere, gaiaren inguruko film hautaketa bat izan zena.
Baimendu gabeko doluak dira adineko pertsonenak, hala hildakoa adinekoa denean, nola doluan dagoena denean. Gaixo psikiatrikoekin egiten duguna da, garrantzia kentzen diegu, bai besteengatik dolua sentitzeko, baita euren heriotzengatik beste batzuk emozioak sentitzeko ere.
Ingmar Bergmanen “Smultronstället” (“Marrubi basatiak”, 1957) topatu dudan zaharrena da, Isak Borg 78 urteko mediku alargunaren istorioa kontatzen duen pelikula. Bakardade eta hoztasunaren aurrean, apurka hasten da onartzen bere burua, iraganaldia, orainaldia eta heriotza hurbila. “Mediku baten lehenengo eginbeharra da barkamena eskatzen jakitea“. Damua.
“Tuesdays with Morrie” pelikulan, Morrie Schwartz soziologia irakasle erretiratua (Jack Lemon) eta haren ikaslea izandako Mitch Albomen arteko elkarrizketa mamitsuak jasotzen ditu. Bizitzen jakin zuen pertsona baten azken irakaspenak, bizitzari buruzkoak: “Hiltzen ikasten duzunean, bizitzen ikasten duzu“. “Jende guztiak badaki hilko garela, baina inork ez du benetan sinesten“. Honekin lotuta, zahartzearen beldurra. Nork bere buruaz lastima sentitzea (autoerrukiaren desberdina dena). Maitasunak zelan irauten duen (hil eta gero ere). Agur esatea. Eta esaldi hau: “Zure bizitzari zentzua emateko modua da hurkoak maitatzea, inguruan duzun komunitatean jardutea eta zentzua emango dizun eta helburua izango den zerbait sortzera dedikatzea“.
“The Straight Story” (David Lynch, 1999) benetako istorioa da, Iowa eta Wisconsin artean 390 km-ko bidaia egiten duen Alvin Straight-ena. Zaharra denez gidatzeko baimenik ez daukalako, belarra mozteko makina batean egin zuen bidea, 8 kilometro orduko gehienezko abiaduran. Lyle anaia bisitatzera doa, bananduta dagoena eta iktus bat jasan duena. Bakeak egitera doa haraino, egiteko zain dauden lan garrantzitsu horietako bat.
“The Bucket List” (2007) Carter (Morgan Freeman) eta Edwardek (Jack Nickolson) minbizia dute, adinekoak dira eta ez dakite zenbat denbora gelditzen zaie bizitzeko. Erabakitzen dute desioen zerrendatik (“Hil baino lehen nahi dut…”) gauzak egiteari ekitea: Paraxutista ibili, Mustang vintage bat gidatzea Kaliforniako autopista zabaletan, Ipar Poloaren gainean hegal egitea, jatetxe oso garesti batean afaltzea, Taj Mahal bisitatza, Txinako Harresia handitik motorrak gidatzea, Tanzanian lehoi safari batean egotea eta Everest mendiaren azpian egotea. Carterren hileta elizkizunean, Edwardek aitortuko du bere lagunaren bizitzaren azken hiru hilabete haiek bere bizitza osoko hiru hilabeterik zoriontsuenak izan zirela.
Michael Hanekeren “Amour” (2012) pelikula handi eta latz horietakoa da. Annek, iktus bat izan ostean, zin eginarazten dio Georges senarrari ospitale edo zahar-egoitza batera ez duela eramango. Senarrak nola edo hala zainduko du bitarte hartan, baita etxean hiltzen lagundu ere, iradoki bai baina agerian gelditzen ez den modu batean.
“Venus” filmean, Maurice (Peter O’Toole) eta Jossie-ren arteko harremana kontatzen du. Maurice adinekoa da, prostatako minbizia du eta inpotentzia sexuala du, baina asko erakartzen du bere lagun baten iloba Jossiek. Velázquez-en “Venus ante el espejo” koadroa izugarri maite du agureak, eta neskak modelo lanak egiten hasi dituenez, “Venus” ezizena ipini zion. Jossie gustatzen zaio Maurice-rekin egotea epaitzen ez duen bakarra delako, den bezalakoa onartzen duelako.
“Nebraska” beste road movie bat da, Woody aita eta David semearen artean egindakoa. Ross izeneko beste semeak ez du uste haien aitak merezi duen eurek zaintzea, txikitan ez zelako haietaz arduratu eta neurriz kanpoko edaten zuelako. David errukituko da, hala ere, eta erosiko du aitak beti desiratu duen kamioia.
“Gran Torino” (Clint Eastwood, 2008) zuzendariak berak protagonizatutako pelikula da. Walt Kowalski Koreako Gerraren beteranoa da, eta asiar familia bat bizilagun du. Thao gaztea familia haren semea da, eta gaizkileen banda baten inguruan dabil. Walten auto zaharra eta dotorea (Ford Torino) lapurtzen saiatzen dira, baina agureak saihesten du. Gaztetako damuak etortzen zaizkio, hainbat pertsona hil zuelako gerra hartan, tartean Thao bezalako gazte bat. Modu bakarra topatzen du Thao banda hartatik aldentzeko, eta bere burua sakrifikatzea da.
Eta iritsi gara gaixotasun nagusira, hainbat pelikula inspiratu duena, gero eta prebalenteagoa den Alzheimerren eritasunera. Zazpi dira honekin lotuta hautatu ditudan filmak:
“Iris”. Iris Murdoch idazle distiratsuaren istorioa kontatzen du, Judi Dench-ek protagonizatuta, ahanzturaren gaixotasunak harrapatzen duenetik. Despertsonalizazioaren prozesua ondo islatzen du, baita zaintzailearen papera duen John Bayley senarrarena ere. “Bakarrik dago nolabaiteko garrantzia duen askatasun mota bat, buruarena”, hain zuzen ere pertsona dementziadunek ez daukatena.
“El hijo de la novia”. Zoragarria da umore argentinar zoragarria eta itzela da hiru aktore nagusiek egiten duten lana (Norma Aleandro, emakumea Alzheimerrarekin; Héctor Alterio, senarra; Ricardo Darín, semea). Semea ahalegindu behar da amaren ametsa egia bihurtzeko, Elizaz ezkontzea, hortaz ezkonberriaren semea. Eta oso interesgarria beste puntu hau: Lanaren esklabotasuna eta gertukoekin konprometitzeko zailtasunak hau dela-eta. Konprometitzea zainketetarako, alboan egoteko.
“¿Y tú quién eres?”. Madril eta Donostia aldean filmatuta, Antonio Mercero lasartearrak filmatuta. Zuzendariaren azken pelikula izan zen, baita José Luis López Vázquez aktorearena ere. Alzheimerraren inguruan izanda, aholkulari aditu bat kontratatu zuen zuzendariak, hain zuzen ere Mercerori berari antzeman zizkiona Alzheimerraren lehenengo zantzuak.
“Bicicleta, cullera, poma”. Pasqual Maragall politikariari buruzko dokumentala. Izenburuak aipatzen ditu dementzien diagnostikoan erabiltzen diren hiru hitz, pazienteari gogoratzeko eskatzen dizkiogunak.
“Cuidadores”. Oskar Tejedor legazpiarrak egindako dokumental itzela, zaintzaileen nondik norakoak primeran jasotzen dituena. Afagi elkarteak sarritan erabilitako pelikula da. “Nola gustatzuko litzaizuke zeuri zainduta izatea?”.
“Arrugas”. Animazio pelikula da, Ignacio Ferrerasek zuzendua, izenburu bereko komikian oinarrituta, Paco Rocak egindakoa. Zahar-egoitza bateko giroa deskribatzen du barrutik, bi egoiliarren bizipenetatik. Umorez eta errealitatez.
“Amaren eskuak”. Mireia Gabilondoren pelikula, Karmele Jaioren izenburu bereko liburuan oinarrituta. Azken urteotan euskaraz egindako pelikula interesgarrienen artean. Ondo deskribatzen du alabaren ikuspuntua, ama dementziadunaren aurrean, rolak alderantziz iraultzen direnean. Aurretik estresak jota eta hustasuna sentituz, akaso horrelako bizipen batek zentzua ekarri diezaioke alabaren bizitzari.
Iaz gehien aipatutako hitzen artean egon zen Arangurenen aurkitutako berba fosil zoragarria. Aurtengo negu harrigarri honek ekarritako elurragatik bizitako zorionarekin nahastuta, testu honen izenburua dator. Ekaitz Zilarmendiri irakurri niona, bertzalde.
Negua, hotza eta euria, hala ere, postmodernitateak saihestu
nahi dituen eleak dira. Heriotza eta zahardadea bezala. Ezkutatu beharrekoak,
ahoskatuz gero erakarriko bagenituzkeen bezala. Pack berean ikusten ditut
aspalditik, bizitzaren kontu itsusien artean sailkatutakoak.
Jendartearen gehiengoak alde itsusia besterik ez die ikusten
kontzeptu hauei. Batzuk, bitartean, beste aldea ere erakusten bagabiltza. Atzo,
adibidez, MHHH dokumentala aurkeztu genuen Elizondon. Doluei buruzko trilogia
honen dokumental batekin, lehendabiziko aldia izan da Baztanen egon naizela.
Dolores Redondo bezala, trilogia eta guzi!
Mikel Idoate eta Izarra tanatorioarekin batera egindako lehenengo kolaborazioa izan da, eta zorionez azkena ez da izanen. Ba atzo Mikelek, emanaldiaren promoa egitean Xorroxin irratian, “arratsalde polita” pasatzea espero zuela erran zuen. Eta hala izan zen, heriotza eta doluari buruz mintzatzen arrasti hotz-hotz polita igaro genuen.
Beroa pertsonek ipintzen dugu, geure presentzia eta bihotzarekin. Milesker Mikel, Amaia eta Aizpeari, bakoitzari berea, badakizue zergatik.
Arrasatekoa kenduta, Gurutzetan Etxeko Ospitalizazioan igaro nuen garaia gogobetegarriena izan zen niretzat. Ezkerraldean eta Meatzaldean sarritan ibili nintzen, Eskumaldean eta Mungialdean dexente gutxiagotan, eta Enkarterrin lan egitea behin eta berriz tokatu zitzaidan, eta oso oroitzapen ona gordetzen dut.
Oroimen ona lekuez eta pertsonez. Euskal Herriko “Far West”-a da, baserri eta mendi inguru erdalduna, Burgos eta Kantabriako mugetan. Karrantzaraino joatea egokitu zitzaigun behin baino gehiagotan, edo Turtziozeraino, batzuetan elurrarekin. Eta paziente gogoangarriak, tarteka.
Amaia izan da, guztien artean, bihotzean gelditu zaidana hor barruan. Lankidea zen, gaztea, begirada gardena zuena, eta malkoekin ez ezik begi horiekin beste hainbat gauza transmititzen ziguna, baita bakea ere. Duintasuna definitzea kontu nekeza izanda, neska honek bizitzaren amaieran erakutsi zuena dela esango nuke.
Zallan ostiralean MHHH proiektatu dugu, hangoa zen Amaia, eta bertan izan dut haren gurasoekin berriro topatzeko zortea. Nolako egurra, halako ezpala. Kasu honetan ere bete-betean aplikatu daiteke. Jende maitagarria, bizitzak beste aukera hau eman digu ordukoaz gogoratzeko, eta oraingoaz eguneratzeko.
Zaila zen, baina espero baino jende gehiago hurbildu zen emanaldira. Eta solasaldi sakona izan genuen herriko zinema areto moderno eta dotorean. Istripuak gertatzen direnean, hitz egin genuen gorpua topatzearen garrantziaz. Herrian badakite zein inportantea den, hangoa baitzen Zaldibarko zabortegian desagertutako langilea, Joaquín Beltrán. Latza.
Lore bat oparitu zidan, bestela, etorritako ikus-entzule batek, hitz bat dokumentala definitzeko: “Reconfortante”. Lagungarria, lasaigarria, kontsolagarria, indargarria, suspergarria, bizigarria, bihotz-altxagarria baldin bada norbaitentzat, lan ona egin dugu.
(Asteartean, otsailaren 1ean, 7 urte bete dira ama hil zenetik. 2015 hartan ere zendu zen Amaia).
Herri hau Ilustrazioa, Elhuyar anaiak eta Karlistaldiekin lotu dezakegu. Niretzat Bergara Maite eta Josean, Marijo eta Ander, Lourdes, Mabel eta Eli dira. Baita Benita, Itziar, Mertxe, Lamberto, Karmen, Donato, Arantza, Gaztelu eta Eusebio ere.
Hiru ekitaldien sorta bat antolatu du bertako udalak, bata bestearen atzetik, azken aste honetan. Doluaren gaia ardatz hartuta izan da, Seminarixoa areto dotorean: Larunbatean “Eresia” antzezlana aurkeztu zuen Oier Zuñigak, Eneko Gil eta Belen Cruz aktoreekin batera. “Lurra arin bekizu, ama” esaldiak osatzen du izenburua, eta hileta-kanta hau dantza eta antzerkiaren bidez gorpuzten dute eszenatokian, dolua adierazteko era hibridoan. Interesgarria…
Asteartean Eider Otxoa bidelagunak eta biok eskaini genuen hitzaldi bat doluen zirrikituei buruz. Formatua hibridoa izan zen, pantaila erabili genuenez bideo tarte labur batzuekin. Hain zuzen ere, Eider protagonista moduan agertzen zen “Aulki Hutsak”-etik ateratako pasarteak tartekatu genituen bion arteko elkarrizketan. Doluei buruzko trilogiako beste bi dokumentaletatik ere aukeratu genituen zati batzuk, “S(u/a)minetik bakera” eta “Mendian hil. Hirian hil”-etik alegia. Eta ederra izan zen zelan txirikordatu ahal izan genituen gaiak batetik bestera. Izan ere, hitz egin dezagun heriotzaz, doluaz, minbiziaz, Alzheimerraz, suidioaz, zainketa aringarrietaz, eutanasiaz… Eta, Euskal Herrikoak izanda, goazen hitz egitera indarkeria politikoaz (terrorismoaz) ere.
Eiderri eskertu behar diot agendan lekua egin izanaz martitzeneko hitzaldira etorri ahal izateko, Danel Goikolearen agurraren egunean. Eskertu halaber nirekin batera hain saio txukuna egiteagatik, eta azken puntu arantzadun hura naturaltasun horregaz aritu izanagatik. Sandra Carrasco publikoaren artean izan genuen, baita beste hainbat bidelagun ere (Idurre, Mada, Izan, Ainhoa, Idoia…). Bizia eta dotorea izan zen solasaldia.
Eta asteazkenean, MHHH dokumentalaren txanda izan zen. Bergara zen gelditzen zitzaigun Debagoieneko azken herria, eta publikoak erantzun zuen. Seminarixoa bete genuen, murrizketa koronabirikoekin. Halaber, esan behar dut herri gutxitan aurkeztu ahal izan dugula trilogiako hirurak, bertan bezala. Baita ere bertako Oroilore tanatorioak diruz lagundu zigula proiektua aurrera ateratzeko.
“Ez dakigu inoiz bizitzan zer daukagun aurrean, baina beti egongo da beste gailur bat zure zain”. Izaskun Andonegi.
50 urte egitea arrazoi sendoa da zerrendako egiteke dituzun kontuetaz arduratzeko. Pandemia baten erdian ere. Esate baterako amestutako bidaietaz. Adibidez, New Yorkera etxekoekin hegan egin eta egonaldi zoragarria igarotzea, iazko azaroaren azken astea eta abenduko lehenengoaren artean.
Manhattango beheko aldea (Lower Manhattan) da bisitatzeko gune nagusi horietakoa. Bertan dago Finantza Barrutia, Wall Street, One World Trade Center dorre berria eta Brooklyn Bridge zubiarekin. Baita 70 Pine Street, 40 Wall Street, Manhattan Municipal Building (udaletxea) eta Woolworth Building eraikin dotoreak ere, XX. mendeko hasieran egindakoak. Uhartearen hegoaldeko muturrean beste bi leku interesgarriak ditugu: Battery Park, Ellis Island gomendagarrira eta Askatasun Estatuara joateko ferriak hartzen diren lekua, alde batetik. Eta bestetik amerindiarren museo nazionala.
Baina zeru-harraskarietara itzulita, adin bat daukagunok hutsune handi baten presentzia nabarituko dugu: Hiriaren ikonoetako bat zirenena, duela 20 urte suntsitu zituzten etxe orratzena. Dorre Bikiak 1973ko apirilaren 4an eraiki zituzten, munduko eraikinik garaienak izan zirelarik. 2001eko irailaren 11an, ondo gogoan ditugun moduan, erasotu zituzten bi hegazkinak euren kontra talka eginez. 2.600 pertsona baino gehiago erail zituen modu anker horretan Al-Qaedak, historiako pasarte beltzen artean beltzenetarikoa. Dolu kolektiborik handienetarikoa.
Art Spiegelman komikigile newyorktarra ezaguna da, batik bat, “Maus” izeneko liburuagatik. Bertan kontatzen du bere familia juduaren istorioa, baita orokorrean historiako beste pasarte beltza izan zen Holokaustoarena ere. Eleberri grafikoen artean ospetsuenetarikoa da, eta laster euskarazko bertsioa edukitzeko aukera izango dugu, Julen Gabiriak aurreratu digunez berriki.
Spiegelmanek, halaber, “In the Shadow of No Towers” argitaratu zuen 2004an, sarraskitik 3 urtetara. Bistan da barneko deabruak exorzizatzeko bideak ugari direla, literatura da bat, musika izan daiteke beste bat, zinema, beste arte batzuk… Baina doluak landu behar dira, hala pertsonalak nola kolektiboak. Izan atentatu batengatik, minbiziagatik edo koronabirusagatik. Eta sarritan zeuk landutakoak beste bati lagungarria suertatu dakioke.
Ez, ezer ez da betiko. Pertsonak, lekuak. Gu geu. Agur ondo esatean datza doluaren prozesua egiteak. Azken urte bi hauetan koronabirusaren pandemiak baldintzatu ditu doluak eta gu geu baldintzatu gaitu. Kutsatze, ospitaleratze eta hiltzearen olatuekin batera, osasun mentalaren asalduren olatuak ere badatoz. 2020ko udaberri hartatik bertatik hasi gara horretaz ohartzen: depresioa, antsietatea, angustia, estresa, deliriuma, fobiak eta abar.
Gabonen hasieran, MHHH dokumentalaren proiekzio pribatu oso berezia egin genuen Bilbon, urteko azkena izan zena. Betirako zerbitzua Eusko Jaurlaritzak abian ipini zuen izurritearen hastapenetan, eta ordutik ia urte biko ibilbide honetan ehundaka senide lagundu dituzte dolu pandemikoaren bide zail hauetatik. Hain zuzen ere, norabide berean lan egiten duen Izaskun Andonegi izan nuen lagun proiekzio eta solasaldian. Agintzari elkarteak antolatu zuen topaketa, eta talde ederra batu ginen Deustuan, euren egoitzan (ikus argazkia). Egun hartan jakin genuen Betirako ere ez dela betiko izango, haienak egin duela. Beste zeregin batzuetara egokituko dira hemendik aurrera. Biba zuek!
Gabonak ere amaitu dira, eta egun hauetan irakurri dut artikulu oso interesgarria Gonzalo Britoren eskutik, errukiaren kontzeptua balioztatzen duena buruko osasuna babesteko pandemia luze honetan; “Compassion protects mental health and social safeness during the COVID-19 pandemic”. Hilabete hauetan jende askok ikasi duen beste kontzeptu hori, erresilientzia, errukiaren bidez indartu dezakegu izan ere. Hala geure buruarenganako nola besteenganako gupida lantzea zein garrantzitsua den ere ikasi dugu garai luze honetan.
Izaskun Andonegi bidelagunak berak eskaintzen digu otsailean eta martxoan zehar errukia lantzeko tailer on-line bat, gazteleraz, Compassion Cultivation Training izena duena ingelesez, CCT. Batzuk irrikaz izena eman dugu, zinez merezi izango duelakoan. Hemen gonbitea (info eta izen ematea).
