by Iñaki Peña -

Gupidaren gurpilean

Egunsentia Zarautzen.

Lau urte dira abiatu ginela saltsa honetan ere Zarautzen. Getxo, Santurtzi eta Gasteiz aitzindariak genituen aurretik, bageneukan nora begiratu eta nori entzun. Komunitate errukitsuak, herri zaintzaileak, hiri gupidatsuak, urrikalkorrak, bihozberak, errukiberak, errukiorrak edo gupidakorrak.

Sinonimo eskasiarik ez dugu, karunabirusaren kutsakortasunean datza gakoa, ez dela zabaltzen beste batzuen moduan. Kontua da martxan jartzea, eta horixe egin genuen. Julio Gómez (Santurtzi) izan zen geure aditu gonbidatua, eta publikoan, udal areto hartan, Amaia Gozategi (Orio) eta Naomi Hasson (Getxo) ere bazeuden, beste batzuen artean.

Zarauztik igaro dira hainbat pertsona interesgarri 2018tik, antolatutako hitzaldietan, Miryam Berruete iruindar zarauztarrarekin hasita, Patxi del Campo (Gasteiz), Jesús Sánchez Etxaniz (Bilbo) eta Julio Gómez bera. Baita Gipuzkoatik bertatik Patxi Izagirre, Aingeru Oiartzabal, Irune Aranguren eta Izaskun Andonegi ere. Baita AFAGI, AECC, Matia, Biziraun, Bidegin, Salbatore Mitxelena ikastola, Antoniano ikastetxea, Zarautz On… ere.

Death Café-ak antolatzea izan zen gure lehenengo urratsa. Heriotzaren errealitatea hain ikusezina eta entzunezina ez izatea da helburuetako bat, eta horrekin batera zahartzea, gaixotzea, hauskor eta zaurgarriak izatea denon kontua dela, denoi dagokigula eta ez bakarrik osasun langileei. Horra komunitatearen garrantzia, familiarena, bizilagunena. Horra zainketen inportantzia, emakumeen esparrua izan dela orain arte (noiz arte?). Bai, gizonak zeregin hauetan topatzea orain ohikoagoa da, hitzaldietara etortzen dira batzuk. Baina oraindik ematen du hauskortasunarena, zaurgarritasunarena, doluarena eta abar ez doazela gizonezkoekin (noiz arte?).

Bere xumetasunean, liburu bat argitaratu dugu, lau baino 14 erruki istorio jasotzen dituena, 14 zarauztarrek idatzitakoak, bertan jaioak izan ala ez. Ana Galarraga, Imanol Epelde, Andoni Egaña, Asier Serrano eta Felix Zubia dira hamalau pertsona horietako batzuk, errukiaren kontzeptu garaikidearen inguruan dabiltzanak. Geure “koroaren harribitxia” da, umiltasun osoz. (Ale bat nahi izanez gero, eskatu lasai eta helaraziko dizuet).

Lau ginen orduan talde sustatzailean, Amaia Arce, Jabi Bereziartua, Anjel Irastorza eta laurok. Amaiaren partez Miren Ros sartu zen taldean. Geroago, Jabik ere laga zuen ekimena eta, azkenik, Mirenen partez Aizpea Manterola dugu gurekin Anjelek eta biok orain.

Garrantzitsua da gurpil honetan zer egin dugun eta zer egiten ari garen, eta halaber inportantea da zer aldatu den geure baitan, zer garen, zer ikasi dugun, zer nahi dugun geuretzat, ataka zail haietan egongo garenean. Nola nahi dugun zainduak izan, noren alboan, non.

Galdetuko banizun 0tik 10era zein nota ipiniko zeniokeen zeure bizitzari momentu honetan, orain arte egindakoarekin, itzalak eta argiak kontuan hartuta, zer erantzungo zenidake?

by Iñaki Peña -

Ibaiak nabigatzen

Navata Bellós ibaiaren ondoan, Escalona aldean.

2001eko ekainean bi hilabeteko kontratua neukan aurrean, uda hartan Arrasateko ospitalean lan egiteko. Poz-pozik nengoen, hain gutxirekin, gixajoa ni. Hain pozik, Zorrotzako lagunekin Huescako Pirinioetara joan nintzela, mendikate osoko gailurrik altuenera igotzeko. Zerua ukitu genuen duela 21 urte, Aneton. Bizitzako une goren horietakoa izan zen.

Denboran aurrera, “Aulki Hutsak” dokumentala egin eta lekuz leku ibili ginen 2014. urtean aurkezpenetan. Zaragoza hirian, sekulako areto ederra geneukan prest pase bat egiteko. Handiegia azkenik, oso jende gutxi hurbildu baitzen. Gutxi baina kalitatezkoa, hori bai. “Carreteras Secundarias” erreferentziazko blogaren hiru egileak bertan baitzeuden (2008an martxan ipini zuten, eta oraindik orain aktiboa dago): Marisa de la Rica, Pilar Lázaro eta Mar Ordóñez. Halaber, Zainketa Aringarrietan ezaguna zen mediku bat ere etorri zen, Pilar Torralba uste dut deitzen zela. Eta Marta Sariñena.

“Porrot” horrek ekarri zuena izan zen beste emanaldi-solasaldi bat Aragoiko lurretan, iparralderago, Monzón herrian. 2014ko urrian izan zen, oker ez banago. Martak galdetu zidan ea hurbilduko nintzatekeen euren herrira, doluan laguntzeko elkartea zeukatela, eta baiezkoa eman nion. Jende pila bat etorri zen, “La Vanguardia” egunkarian iragarri zuten eta dena, Lleidako dolu elkarte bati esker. Izan ere, publikoaren artean Robert Manrique zegoen, Bartzelonatik hurbildu zena (!). Orduan ezagutu ginen, Hipercor supermerkatuko atentatu hartatik bizirik atera eta ordutik hainbeste jenderi lagundu dion gizona. (Urte batzuetara, geuri ere lagundu zigun, “S(u/a)minetik bakera” Bartzelonara eraman genuenean, Robert eta Rosa Lluch narratzaile lanetan…).

Arrakasta izan zen beraz Monzón-eko emanaldia. Ordutik 8 urte pasatu dira, eta denbora honetan Martak eta biok harremanetan jarraitu genuen, eta orain dela hilabete batzuk neu izan nintzen haren herrira bueltatzeko proposatu niona, “Mendian hil”-ekin. Esan eta izan.

Aurreko astean Huesca aldera itzuli naiz azken dokumentalarekin. Aurkezpen bat baino hiru antolatu zituen Martak azkenean, Monzón-en hasita eta Boltaña eta Benasque ere bisitatuz. Hiru herri, hiru ibai: Cinca, Ara eta Ésera. Urak indartsu datoz udaberri honetan, izotzak ematen dituen kolore berde-urdin horiekin. Esako urtegitik hasita, ez dakit inoiz ikusi dudan hain beteta. Bigarren mailako errepideetatik, blog haren izenean bezala, autokarabanaz egin nuen Gipuzkoatik Oskarainokoa. Eta horrek aukera ematen dizu patxada handiagoz ibiltzeko, paisaiei eta ibaiei ere kasu egiteko.

Doluaz aritu gara egun hauetan, heriotzaz eta bizitzaz, eta mendiaz, noski. Bakoitzak ditugun grin horiei buruz. Antzinako usadioetaz, almadietaz (Aragoin, navatas), ur kultura eder hartaz. Ibaiak egurra garraiatzeko autopistak zirenean, Zaraitzu edo Erronkaritik Zaragozaraino, eta Huesca aldetik Tortosaraino, Ebro ibaia ardatz. Haiek bizimoduak! Ainielle eta abandonatutako herriak, galdutako hizkerak. Viellas luengas. Bestelako dolu horiek.

Oraingo honetan Anetotik nahiko hurbil egon naiz berriro, Benasquen. Baita Monte Perdido-tik ere, Puyarruego herrixkan. Bertan, adineko 36 pertsona bizitzaren amaieran zaindu dituen emakume adinekoa ezagutu nuen, Jose Luis eta Pacoren ama hain zuzen ere. Liburu edo dokumental batean jaso daitezkeen bizipenak entzuten adi egon nintzen. Herrian hil, hirian hil. Definitiboki, kaletik gehiagotan atera behar gara. Erdi galdutako ohitura batzuk berreskuratuko baldin bagenituen, ez ginateke geu hain galduta egongo.

Eta, definitiboki, jende ederrak ekitaldi ederrak baino ezin ditu antolatu. Marta Sariñena da honen adibide. Bueltako bidaia motxila bizipenez ondo kargatuta egin nuen, eta Biaizpeko haitzartea gurutzatu baino lehen, oraindik gelditzen zen laugarren emanaldi-solasaldia, Irurtzunen. Ez zuten hutsik egin Sakanakoek, Larraun eta Arakil ibaiek bat egiten duten lekuan.

Nabigazio borobila.

by Iñaki Peña -

Kantu bat gara

Gure biografia guztiek soinu-banda propioa daukate. Musikak ez ezik soinu paisaiek ere lagundu gaituzte jaio ginenetik. Baita lehenagotik ere, umetoki barneko bizitzatik bertatik. Inguruko jendearen ahotsak, doinuak, hizkuntzak, hori guztia joan da osatzen memoria bat. Alzheimerrak berak ere batzuetan ezin duena guztiz suntsitu.

Garai bakoitzean abesti mota desberdinak gustuko izaten ditugu, atzean uzten ditugunak eta urteekin lurperatuta gelditzen direnak hor burmuinean nonbait. Ez dakigu nola, baina gogoratzeko gai gara berriro entzutean, 20, 30 edo 40 urte geroago. Doinua, eta hitz batzuk ere. Garunaren misterioak.

Atzo musika bidaia egin genuen Gaiarre Antzokian. Txangoaren antolatzaileak aholkatzen zigun nostalgian bertan goxo ez gelditzeko, behin eta berriz atzera denboran egiten genuen, baina aitzinera begiratzeko. Etorkizunerantz. Zalantzarik gabe, orainaldia bizitzeko kontzientzia izanez gero, atzokoa gozamen hutseko momentutzar horietakoa izan zen. Kantuen moldaketak musikalki bikainak ziren. Eta abeslariaren gidaritza, irudimena eta umorea ere paregabeak. Zein emankorra izan den bere ekoizpena hamarkada honetan, ikaragarria da, zenbat kantaren hitzak idatzi dituen pentsatzeak bakarrik bertigoa eragiten du.

Maiaren jarraitzailea naiz aspalditik, “Riomundo” iruditzen zait euskal literaturaren mugarri horietako bat. “Miñan” ere izan den moduan, atzo kontzertuan presentea egon zena (bi liburuen artean 10 urteko tarte zehatza dago, kuriositatez). Bizitzaren atzaparkadak ere islatzen dituzte biek ala biek, testuinguru desberdinetan. Biak ala biak migrazio istorioak dira, behin baino gehiagotan landatu-erauzi-landatutako zuhaitzok sustraiak non ditugu? Gora eta behera goaz. Atzo Iruñean beste Jon bat falta izan zen, bizitzaren gora-behera gazi-gozoek eraginda. Musikak goza ditzala bera eta etxekoak ere.

Azken buruan, puzzle bat gara, hainbat bizipenek osatutako bizitza bat. Hamaika kantuk osatutako kanta bat. Musikek elikatutako arima bat. Izan ere, atzoko moduko txuteak maiztasunez hartu beharko genituen. Osasunaren alde.

by Iñaki Peña -

Getxon bidelagunak

‘Getxo Zurekin‘ izan zen ‘Zarautz Herri Zaintzailea’ sortzeko eredu nagusietakoa, Gasteizko ‘Vivir con Voz Propia‘ eta ‘Santurtzi Hiri Zaintzailea‘-rekin batera. 2018ko hasiera hartan horko proiektua ezagutzea izan zen azken bultzada hemen abiatzeko.

Naomi Hasson irlandarra da komunitate errukitsu bizkaitarraren burua, eta aspaldian ezagutu ginen, Arrasate aldean, bera ‘Saiatu’ egitasmoa aurrera ateratzen ari zenean. Ordutik bidelagunak gara eta hainbat saltsatan gabiltza elkarrekin.

Besteak beste, trilogiako hiru aleak programatu ditu Getxon, heriotzaz pedagogia egiteko eta errukia lantzeko testuinguru honetan. “Aulki Hutsak” duela 4 urte proiektatu zuten, lehenengo urratsak ematen ari zirenean. 2019ko irailean “S(u/a)minetik bakera”-rekin ausardia puntua izan zuen Naomik, Euskal Herrian pairatutako indarkeriei buruz hitz egitea oraindik deserosoa delako. Irlandan ere badakite suminaz eta saminaz.

Pasa den ostegunean “Mendian hil. Hirian hil” azkenaren txanda izan zen. Publikoan Monika Fernandez bidelaguna egon zen, Maria mediku egoiliar leondarra etortzera animatu zuena, Bilbon berarekin lan egiten duena. Egia esan jende gaztea ere hurbildu zen Erromoko kultur etxera aurrekoan. Etorkin magrebtar talde bat lehenengo lerroan, adibidez. Hauek ere badakite doluei buruz, migratzaile guztien moduan, are gehiago baldintza latz horietan datozenak. (Kausalitatez, “Aita Mari” dokumentala aste honetan bertan ikus-entzunahal izan dut).

Aretoan lehengusua ere egon zen, ondoko herrian bizi da, asko poztu nintzen bera ikusteaz. Haren amak, neure izebak, doluak zer diren azaldu zidan lehenengo pertsona izan zen. Haren aita, neure osaba, ez nuen ezagutu izan ordea. Hegazkin istripu batean hil zen, bera txikia zenean, eta gertaera hark txiki-txikitatik piztu zidan heriotzaren inguruko kontzientzia. Zorionez, etxean gurasoek kontu garrantzitsu hauei buruz naturaltasunez hitz egiten ziguten. Bide honetan nagoen lekuan nago honengatik guztiagatik, neurri handi batean.

by Iñaki Peña -

Zaraitzu

1988ko Aste Santuan egon nintzen lehenengo aldiz Otsagabian. Gurasoekin, anaia eta arrebarekin eta beste familia batekin izan zen. Ondo gogoratzen naiz urteaz, Errealak egun haietan jokatu (galdu) zuelako Errege Kopako finala Barçaren aurka. Udaberria zen, baina dena elurtuta zegoen. Orreaga ere bisitatu genuen. Hain izan zen zoragarria, non hurrengo Aste Santuan lekua errepikatzeko eskatu baigenien gurasoei, aho batez bi familietan.

Ez ziguten kasurik egin, eta hurrengo urtean León-go probintziara joan ginen. Pasatu ziren urteak, ia 10 urte, eta lagunekin itzuli behar izan nintzen Otsagabiara. Gogoratzen naiz Tafallan Nafarroa Oinez izan zelako, 1997ko urrian, eta asteburu hartan ere Iratiko oihanean ibili eta Orhi mendira igo nintzen lehendabiziko aldiz.

Apur bat geroago Maider izeneko neska bat ezagutu nuen Arrasaten, ospitalean lankideak ginen, elkarrekin ibiltzen hasi ginen eta asteburu batzuk pasatu genituen Otsagabian. Abodiko bazterrak, Muskildako baseliza… Esan zidan ez zela oso ezkontzeko zalea, baina inoiz egitekotan, Muskilda moduko leku batean izan beharko zela.

Esan eta izan (edo ia-ia). Maider izeneko neska eta biok ezkondu ginen Otsagin 2005eko apirilean. Elurrak bazter guztiak estali zituen, baita Muskildarako bidea ere, beraz herrian bertan ospatu genuen dena. Badago dorre itxurako eraikina Urrutia auzoan, horma bat pilotaleku moduan erabili izan zena beste garai batzuetan, eskola izandako beste eraikin haren aurrean, plazaren bestaldean. Ba hortxe.

Urtero itzultzen gara orduz geroztik, eta ezteiaren 10. urteurrenean ere han izan ginen. Eta orduan bai, igo ginen ermitara. Arantzatxoa kendu, eta asteburua aprobetxatu genuen “Aulki Hutsak” herrian aurkezteko. Beste zentzu bat hartu zuen dokumentalak niretzat, 10 urte geroago ama eta aita falta zirelako. Aldi berean, denbora tarte horretan Pello eta Aioraren aulki beteak gehitu ahal izan ditugu, eta beste batzuk ere joan dira iristen geure mahaira. Batzuk xoan, bertze batzuk xin.

Aurreko asteburuan “Mendian hil. Hirian hil”, trilogiako azkena, ekarri genuen Zaraitzura. Elurra zapaldu genuen goizean Orbaizeta aldean Mikel eta biok, Nafarroa Beherea eta Garaia arteko mugetan egindako itzuli ederrean. Eta arratsaldean elurra baino arazo tekniko batzuk inprobisaziora eraman gintuzten, ezkontzako egunean bezala. Han zeuden Mari Carmen, Laura, Ana, Marux, Txepi, Mari Jose eta 34 urte hauetan guztietan modu batean edo bestean ezagututako otsagabiarrak.

Bitxia da, baina egun hartan bertan, Pontevedrako probintzian, 850 kilometrotara, beste pertsona batzuk ari ziren MHHH ere ikus-entzuten Caroi herrian. (Bigarrenez gertatu da horrelakorik trilogia honekin, nik dakidala, aldi berean Euskal Herrian eta hemendik kanpo proiekzio bana). Terra de Montes deitzen da herri hura dagoen eskualdea. Mendietako Lurraldea, Aezkoa eta Zaraitzu bezala.

PD.- “Heriotza eta bizitzaren arteko hari finean bidea egiten” (Irati Irratia).

by Iñaki Peña -

Txomena

Arrasatera iritsi nintzenean oñatiarrei buruz ohartu ninduten. Badira 21 urte. Mediku lanetan hasi nintzenean Gurutzetan, Bilboko Ezkerraldean, abisatu ninduten Barakaldo, Santurtzi, Sestao eta Portugaleteko galiziarrei buruz ere bai: Bitxiak dira, arauak desberdinak dira, gaixotasunak diferente manifestatzen dira eurengan, kostatuko zaizu komunikatzea eurekin. Kontuz ibili.

Eta zer gertatu zen Gurutzetan? Iman bat bezalakoa izan zela. Erakartzen nindutela eta nituela. Gustura nengoela eurak atenditzen, neu ere oso estandarra ez naizelako sekula izan. Eta Arrasaten? Are okerragoa, hau da, are hobetoago. Are gusturago nengoela eta nagoela. Txantxikuak deitzen zituzten, eta bazegoen zerbait, bai. Zeozer erakargarria.

Badira 18 edo 19 urte, hortik. 31-32 urte inguru izango nituen eta Agustin hasi nintzen ikusten kontsultan, eta berehala baita Enkarna ere. 70-72 urte izango zituzten, sasoian zeuden aitajauna eta amandrea. Garai hartan behiak zituzten ukuiluan, ittuan, dozena erdi bat edo zortzi.

Pello jaio zen (ikusi argazkia), gero Aiora. Amortzuak eta bazkariak Txomenan, afariak Saloian, mendi bueltak, buzkantzak, Olentzero eta Maridomingi. Mirari, Adela, Jaione, Gisane Aitor, Oier (argazkian), Miguel Angel, Mariano. Maiña, Aratzurti, Agerre, Santa Krutz, Ugaztegi, Aizkaiñ, Atxulo, Orkatzategi, Andarto, Usabakotxena, Degurixa. Arantzazu, Duru, Aloña, Urbixa… Gustura egotearena ulertzen hasi zarete?

Zerrendara gehitzen baditugu lankideak eta lagunak, eta bidean ezagututako beste araoztarrak, baita beste paziente oñatiarrak ere, eta horien senideak. Eransten baditugu Zelai Zabal eta Goiko Benta…

Eta zerrendan kontu alaiei eta bizipen zoriontsuei gaineratzen badizkiegu bestelako uneak, lehenengoak bezain garrantzitsuak direnak. Agustinen heriotza, duela ia 5 urte. Eta Enkarnarena, duela 2 egun. Euren oroimena, eta ez dauden guztiena.

Orduan dena ulertuko duzue.

by Iñaki Peña -

Dorreen gerizpe barik

50 urte egitea arrazoi sendoa da zerrendako egiteke dituzun kontuetaz arduratzeko. Pandemia baten erdian ere. Esate baterako amestutako bidaietaz. Adibidez, New Yorkera etxekoekin hegan egin eta egonaldi zoragarria igarotzea, iazko azaroaren azken astea eta abenduko lehenengoaren artean.

Manhattango beheko aldea (Lower Manhattan) da bisitatzeko gune nagusi horietakoa. Bertan dago Finantza Barrutia, Wall Street, One World Trade Center dorre berria eta Brooklyn Bridge zubiarekin. Baita 70 Pine Street, 40 Wall Street, Manhattan Municipal Building (udaletxea) eta Woolworth Building eraikin dotoreak ere, XX. mendeko hasieran egindakoak. Uhartearen hegoaldeko muturrean beste bi leku interesgarriak ditugu: Battery Park, Ellis Island gomendagarrira eta Askatasun Estatuara joateko ferriak hartzen diren lekua, alde batetik. Eta bestetik amerindiarren museo nazionala.

Baina zeru-harraskarietara itzulita, adin bat daukagunok hutsune handi baten presentzia nabarituko dugu: Hiriaren ikonoetako bat zirenena, duela 20 urte suntsitu zituzten etxe orratzena. Dorre Bikiak 1973ko apirilaren 4an eraiki zituzten, munduko eraikinik garaienak izan zirelarik. 2001eko irailaren 11an, ondo gogoan ditugun moduan, erasotu zituzten bi hegazkinak euren kontra talka eginez. 2.600 pertsona baino gehiago erail zituen modu anker horretan Al-Qaedak, historiako pasarte beltzen artean beltzenetarikoa. Dolu kolektiborik handienetarikoa.

Art Spiegelman komikigile newyorktarra ezaguna da, batik bat, “Maus” izeneko liburuagatik. Bertan kontatzen du bere familia juduaren istorioa, baita orokorrean historiako beste pasarte beltza izan zen Holokaustoarena ere. Eleberri grafikoen artean ospetsuenetarikoa da, eta laster euskarazko bertsioa edukitzeko aukera izango dugu, Julen Gabiriak aurreratu digunez berriki.

Spiegelmanek, halaber, “In the Shadow of No Towers” argitaratu zuen 2004an, sarraskitik 3 urtetara. Bistan da barneko deabruak exorzizatzeko bideak ugari direla, literatura da bat, musika izan daiteke beste bat, zinema, beste arte batzuk… Baina doluak landu behar dira, hala pertsonalak nola kolektiboak. Izan atentatu batengatik, minbiziagatik edo koronabirusagatik. Eta sarritan zeuk landutakoak beste bati lagungarria suertatu dakioke.

Gerizpe modukoa da, azken finean.