Goiko izenburua du Karmele Mitxelenak idatzitako liburuak, oraintxe disfrutatu eta amaitu dudana. Udarako irakurketa bikaina, goitik-behera gomendagarria. 60 urte inguruko emakume baten barne-bidaia, Empordà-ko kostaldera egindako kanpo-bidaia ere badena.
Abiapuntua bel-beltza da, ezin beltzagoa: emakume protagonistaren senarrak itsasoan egindako suizidioa. Eta horrek eragindako doluaren deskribapena, zehaztasunez eta edertasunez idatzitakoa. Egia esan, aspaldian ez nuen hain desberdin idatzitako zerbait irakurtzen.
Minaren deskribapena, saminarena, modu honetan egiten du:
“Inoiz ez dut jakin nola den zehazki. Ez dakit ekaitzaren ondoren datorren barealdia edo barealdiaren ondoren ekaitza. Gaur bareago dago dena, ni batez ere.
Zakarrontzian ez dira aterki apurtu gehiago kabitzen. Hondartza makilaz, adarrez, eta algaz beteta dago, eta itsasoa zikin, ohi duen gardentasunik gabe. Tabernetako itzalkinak lurretik altxatu ezinda daude, eta edozein bazterretan plastikozko aulki herrenak abandonatuta.
Antzera irudikatzen dut neure barrua, atzoko indarrarekin txikituta. Bihotz eta birika zatiak erraietan, ixten ez diren zauri zaharrak odoletan, zauri berriak gorri”.
Funtsean, liburua zorionaren aldeko aldarrikapena da, zauritutako zorionarena beti ere. Doluan dauden pertsonek berriz zoriontsuak izateko duten eskubideaz datza liburuak, edo horrela interpretatu dut behintzat: “Batzuetan hondamendia behar da berriz hasteko, zati guztiak bildu eta haiekin zerbait eraikitzeko”.
Aita erailda, ama minbiziak hilda, ahizpak bere buruaz beste eginda, anaia mendi istripu batean hilda, semetxoa edo alabatxoa jaiotzean zenduta… galdu eta gero zoriontsua izateko eskubidea.
(Eskerrik asko, Aizpea, liburua gomendatzeagatik).
Aurtengo udari sutan ekin diogu, eta hainbat bizilagun klimaren larritasunaz hamaikagarren aldiz konturatu dira. Urtez urte gertatzen den zeozer da, datorren urtean ere berriro gertatuko da, eta hainbat herrikide larrituko dira, atzera ere ahazteko aurreko urtean eta aurrekoan eta aurrekoan (…) jazotakoaz. Zorionez, su-etenean gaude momentu hauetan.
Sutan ekin zioten urteari 2022an Ukraina aldean, Errusiaren aurkako gerrarekin, gaur arte luzatzen ari dena, Eta sutan amaitu zuten 2023. urtea Palestinan, Hamasek piztutako suari gaur arte Israelek etengabean botatako erregaiarekin, eskala handiko atentatu latzari neurririk gabeko genozidio batekin erantzunda. Zoritxarrez, su-etenik ez daude, ez batean ezta bertzean ere.
Azken asteotan pare bat komiki irakurri ditut (milesker Maddi!) indarkeriari buruzkoak. Jérémie Dres komikigile frantziarraren “Le jour où j’ai rencontré Ben Laden” 2 liburuen gaztelerazko itzulpenak izan dira (“El día que conocí a Bin Laden“). Bertan, Mourad Benchellali eta Nizar Sassi arabiar frantziarren istorioak kontatzen ditu marrazkigileak, erradikaltasun islamista ulertzeko saiakeran.
Anna Teixidor kataluniarra antzeko zerbait saiatu zen egiten “Sense por de morir. Els silencis del 17-A”, Ripolleko arabiar katalan haien bilakaera biolentoak ulertu nahian. Nola pizten da sua gazte batzuengan izugarrikeriak egiteko iritsi ahal izateko? Zeintzuk dira faktoreak?
Une hauetan amaitzen ari naiz “Putain de guerre!” komikiaren gaztelaniazko itzulpena (“¡Puta guerra!”), Jacques Tardi eta Jean-Pierre Verney frantziarrek egindakoa, Lehen Mundu Gerraren izugarrikeriak gordinki plazaratzen dituztenak.
Sute guztien artean, gure Troubles propioak (izan) ditugu, klima aldaketa (larrialdia) bezala ahaztu nahi ditugunak. Atzo, baina, ekimen zoragarria burutu zuen Ibai Uribe gazte euskaldunak: 25 aldiz igo zuen Mandubiko mendatea bizikletaz, haren aitaren omenez. Haren aita, Mikel Uribe, ETAk erail zuen duela 24 urte, eta ahanzturan ez gelditzeko balentria ikaragarria aurrera eraman zuen atzo. “Minak ez du ideologiez ulertzen”, haren hitzetan.
Elurtea urte hartan luzatu zen normala baino dezente gehiago. Egia esan, normal hori ezerezetik oso hurbil dago azken hamarkada bi hauetan. Haurrak eta nerabeak ginenean, 4-5 elurte izaten genituen, astebete inguruan irauten zuelarik bakoitzak. Pittin bat gehiago ere inoiz.
Azaroan ekin zion elurra botatzeari 2047 hartan, eta ez zen gelditu martxoa arte. Berbaz berba. García Márquez-en Macondon eurite surrealista harekin bezala jazo zen. Umeek eta txakurrek gozatu zuten egoera bereziki, bakarrak izan zirela ez esatearren. Traumatologoak ere pozik egon ziren, dena esan behar baldin badugu. Sekula ez zuten hainbeste protesi ipini hainbeste aldakatan. Arnas aparatuko espezialistak ere galtzak bete lan ibili ziren, aurreko bi pandemietan legez, gutxi goiti-beheiti. Saramagoren heriotzaren aldizkakotasunak gogora ekarri zituen egoera sinestezinak.
Erraketetan ibiltzea txirringa erabiltzea bezalakoa bihurtu zen bortz hilabete euretan. Bekalarreko marmartienak ere erraz eta gustura ikusten genituen egunerokoan, hasierako purrustadak gainditurik. Eta ez soilik Bekalarren, hiriburuetan be, baita Europako bertze herrialde batzuetan be berdin gertatu zen. Iruñean, aurreko mendeetako elurte eta izotzen oroimen kolektiboan zegoena berpiztu zen, hizkuntza berarekin jazo zenaren moduan. Bilbon, non itsasadarra ixixa lehortu egiten zen azken hamarkadetan, txundituta ikusi zuten zelan izoztu egin zen eta jendea patinatzen ibiltzen zen gainetik. Hartzak ere itzuli ziren, Urkiolara adibidez. Oso hankabiko gutxik ikusi ahal izan zituen, leizeetan sartu zirelako hibernatzeko, kontua luzatzen zela ikusita.
Nehork ez daki errepikatuko den ala ez. Bortz axola. Dakidan bakarra da anitz disfrutatu dugula, zakurrek eta haurrek bezala.
Bederatzigarren hil eta biziko kantua Miren Narbaiza MICErena da, “Zertarako iraun”. Zerta(ra)ko (biz)iraun. Zertako bizialdia luzatu, zertako bizi kantitatea, bizi kalitatea ez dagoenean.
Hasteko, bizi kalitatearena hain subjektiboa da, non ez genukeen guk erabaki behar zein bizitza den kalitatezkoa eta zein ez. Hortik hasita, errespetua, eta hortik aurrera, errespetu gehiago.
Presaka bizi den jendarte batean bizi gara, eta bizitzaren amaieran ere gero eta presa gehiago antzematen da hainbat familiatan eta pazienterengan. “Sufrimendurik ez dezala izan” eta “lehenbailehen amaitzea”. Ohikoena hauxe entzutea da, lehendabiziko zatia argi dago, baina bigarrenarekin, denbora markatzearena, azkartzeko normalean, zalantzak sortzen dira.
Denbora mantsotzearena, amaiera atzeratzearena, berriz, ez da maiz gertatzen. Eta sarritan kostatzen zaigu onartzea eta ulertzea zertarako iraunarazi. Arrazoi batengatik edo bestearengatik izan, ulertu ala ez, bi irtenbide (edo hiru) ditugu: onartu, errespetatu eta, ahal bada, ez epaitu.
Koldo Soret “Chico Tornado”-rekin Andra Maria Zuriaren enparantzan.
Arestian Maialen Akizuk idatzitako “Azken-azkena” artikulua argitaratu zuten egunkarian, gustukoa izan nuena. Kontatzen du nola bizi zuen Aritz Egeak haren azken Zegama-Aizkorri lasterketa, nola ez zuen amaitzerik nahi, azkena zelako. Eta zelan aurreratu zuten hainbat korrikalarik, nahita mantsoago joaten ari zelako. “Kuriosoa da azken aldiz ezer egitea. Gertatzen da harremanetan: bukatu baino lehen bukatzen dira beti. Gertatzen da ikasturte amaieran, parrandaren espueletan, elkarrizketetan. Hildakoak ere, askotan, eguna baino lehen hiltzen dira”.
Ezinegon puntua dago zerbait hori azken aldiz egiten dugunean, atzera-bueltarik ez dagoen horretan, amaiera benetakoa delako. Berdin agur esaten diogunean pertsona bati betiko. Etapena ondo barneratzea ez da beti erraza, bizitza etapak direla eta horietako bat amaitzear dagoela onartzea.
Azkena musika jaialdian egotea, azken urteotan, klimaren gora-behera bortitzak pairatzea da. Bero errea eta ekaitza egun berean, atzo bezala. Txar guztia kenduta, ARF-an beti daude deskubrimendu atseginak, betiko iltzatuta gelditzen direnak, musika harribitxiak. Urte hauetan guztietan Gasteiztik igarotakoen artean aipatu ditzaket Beasts of Bourbon, Tropical Fuck Storm edo Ty Segall.
Aurten, 1960-70eko hamarkadetako musika egiten duten gaztetxo batzuk izan dira aurkikuntza nagusia, “The Carpenters” edo “America” bezalako klasikoak gogorarazi zizkidatenak. “Happy” musika eta roilo-ona transmititu besterik ez dituztenak. Erabat eskertzekoa, egia esan: The Lemon Twigs deitzen dira, oso gomendagarriak.
Beste aurkikuntza bat, baina iazko Aste Nagusikoa, Ez ez ez bilbotarrak dira. Aurtengo ARF-ra joateko nire arrazoi nagusia, atzoko kontzertua are gehiago gustatu zitzaidan iazkoa baino. Gorantza doazen lotsabako kuadrilla bat da, erabat elektrikoak eta indartsuak, oso ongi etorriak.
Ez dakit Azkena-ren edizio hau azkena edo azken-aurrekoa izan den niretzat. Urteren batean izango da. Bitartean, bizi gara!
Musikak ez du etenik, uda iritsi arte behintzat, hamabostean behin soinua egiten jarraitzen dugu. Eta ez dadila haria eten! Izan ere, arimarako behar dugun gasolina hori da musika. Pentsatu, une batez, zer izango litzatekeen bestela mundua bera barik…
#7 Amoranteren “Ama hil zaigu” bertsioa entzun genuen. Baldin ez baduzue Elgoibarko artista ezagutzen, gomendatzen dizuet plataformaren batean haren musika entzutea. Edo are hobeto, haren kontzerturen batean zuzenean entzutea. Abestia ez daudenen geure amei dedikatu nien. (Eli Conderena eta geurea garai berean hil ziren, eurengandik hasita).
#8 Wolfgang Amadeus Mozarten “Requiem”-a musikaren historia osoaren pieza erraldoi horietakoa da. Musika Hamabostaldiaren podcast-erako erabili zuen Joseina Etxeberriak aurrekoan egin zidan elkarrizketan. Eta podcast honetan pieza bera erabili dut Naiara Agiriano elkarrizketatzeko. 30 minutuko tartea izan zen, biok gustu-gustura egon ginela uste dut. Naiara Zainketa Aringarrietako kontsultan Arrasateko ospitalean nirekin dagoen erizaina da, duela 3 bat hilabete. 20 urteko tartea dugu adinari dagokionez, eta hasiberria da zeregin hauetan, munduko lanik ederrena, sakonena eta beteena den honetan. Interesgarria da zelan ikusten dituen gauzak bere begietatik, bere bihotzetik. (Esan behar dizuet haren aita ezagutu nuela kontsultan duela 3 bat urte, gugan bego).
Lehenengo elkarrizketa bat izan da, baina jarraituko ditut egiten, udazken aldean gonbidatu gehiago izango dituzue entzungai. Formatu laburreko saioekin joango naiz tartekatzen.
Hona hemen beste liburu bat zerrendan zain neukana, eta aste hauetan irakurri dudana (gaztelerazko itzulpena). Francesc Torralba filosofo eta teologoari buruz entzunda neukan, batez ere nola duela gutxi Oriol semea hil zela istripu batez, berarekin batera txango bat mendian egiten ari zenean, Picos de Europa aldean.
Liburuaren hasieran, kontatzen du nolakoa izan zen Marian izeneko emakume ezezagunaren erantzun errukitsua, semea hilda topatu zutela jakin zuenean: “Entzun genuen, berriz ere, helikopteroaren zarata, eta ziztu bizian atera nintzen aterpetxetik. Marianek ez ninduen bakarrik laga ezta une batean ere. Mahaian platera utzi eta nirekin irten ze. Nire alboan egoteko ardura sentitzen zuen, eta kontsolatzekoa”.
Dimentsio erraldoia duen gertakaria izan zen Oriolen heriotza Francesc, emazte eta familiarentzat, zalantzarik gabe. Norberaren biografia markatzen duten gertaera nagusi horiek dira gertakariak, gutxi horietakoak. Hemen ekintzen eta gertakarien arteko desberdintasunak: “Gosaltzea edo txangoa egitea ekintzak dira, baina pertsona batekin azken aldiz egiten duzunean, gertakari bihurtzen dira. Modu berean, seme gaztea lurperatzea gurasoentzat gertakari (tragiko) bat da, baina ekintza soila izan daiteke lurperatzailearentzat”.
Besarkada baten definizioa: “Itxuraz keinu sinplea da, bi gorputz elkarri estutzea. Baina, izatez, hurkoarekin hurbiltasun emozionala adierazteko modurik enfatikoena da”.
Espiritualtasuna presente dago lan guztian, ezin zen bestela izan idazlea zein den kontuan hartuta: “Sinestunek aurre egin behar die galdera handiei, baina baita ateoek ere. Krisialdi espiritual handiak eragin ditzake muturreko egoera batek, norabide batean edo bestean: pertsona batzuk federantz biratzen dira, haurtzaroan abandonatutako otoitzak berreskuratzen dituzte, Jaungoikoaren babesaren bila”.
Ez daudenak gogoratu, ohoratu eta gurekin beti eramaten ditugu, baina bizi behar gara egon badaudenekin, merezi duten lekua ematen haiei ere: “Gure inguruan guretzat pertsona esanguratsuak daude, alde batetik, eta bestetik pertsona ezezagunak, gure albotik pasatzen direnak, euren amets eta planekin, baina anonimoak direnak guretzat. Dolua bizitzen dugu pertsona garrantzitsu horietako baten hutsunea sentitzen dugunean. Baina ez dugu laga behar ez daudenek daudenak itzaltzea, hemen eta orain badaudenak”. Halaber: “Gauzak elkarri esan beharko genizkioke heriotza baino lehen, ez itxarotea haren ostean esateko (esker ona, maitasuna…)”.
Zer da ahula izatea eta zer ausarta: “Esanguratsua da gizonen ausentzia dolu taldeetan, indarra erakutsi behar dugulako. Baina ausardia handia behar da gure ahulezia eta barne-barneko sentimenduak adierazteko, lotsak gainetik kentzeko”.
Hau txikitatik ikasi genuen, oinarrizkoa da, baina ondo dator behin eta berriz gogoratzea: “Bakarrik gelditzen da gugandik ematen duguna, bakarrik gara ematen. Bakarrik gure burua husten hazi gaitezke, eta besteak haztea”.
Umorea bizitza hau edertzen eta erlaxatzen duen indar horietakoa da. Baina zer da seriotasuna? “Seriotasunaren muina da gure burua hilda ikustea, irudikatzea. Bizitza ez dela (soilik) jolas edo komedia bat konturatzea da seriotasuna”. Halaber: “Heldutasuna dator zoritxarrei aurre egiten ikasten dugunean, gaitasun batzuk hartzen ditugunean”.
Mugiarazten gaituzten emozioak daude, bai eta geldiarazten gaituztenak ere: “Tristezia puntu estatikoa da doluan, emozioak eteten dira, geldirik geratzen gara”.
Gaur egungo egoera globala: “Zoriontsuak izan gaitezke mota guztietako indarkeriak inguruan ditugunean, kolapso ekologikoa gero eta gertuago dagoenean?”.
Medikuntzaren historia amaiezina: “Medikuntzaren aurrerakuntzak hor daude, gaur egun ez gara hiltzen gure arbasoak hiltzen ziren zergatiengatik. Gaixotasun batzuk menperatu ditugu, baina beste batzuk agertu dira. Sisiforen mitoa bezalakoa da”.
Zerrendan dauden zeregin garrantzitsuak: “Zer egin nahi dut gelditzen zaidan bizitzarekin? Zer da lantzeko daukadan gauzarik baliotsuena? Aurrean daukadan bidaiaren tartea norekin ibili behar dut? Zein leku bisitatu behar dut? Zein pertsona agurtu? Zein maisu-maistrari eskertu behar diot ikasitakoa? Zeini barkamena eskatu? Zer irakurri behar dut? Zein artelani so egin?”.
Eta amaitzeko, hiru bertute nagusiak: “Maite dugun norbaiten hilobiaren aurrean, gizakion hiru bertute handiak ikasten ditugu: umiltasuna, errukia eta arima-handitasuna*”.
*Azken hau “magnanimidad” moduan itzuli behar dugu.
Zainketa Aringarrietako jarduera osasungintzan dagoen humanistikoenen artean dago. Enpatiatik haratago, errukia da arlo honetan gabiltzan profesionalon ardatz nagusia. Errukia entrenatzen eta lantzen da, pazienteak eta familiak atenditzen, urtez urte. Gure jarduera profesionalaren erdigunea diren paziente eta familia horiek, beti ere.
Gurea munduko profesiorik onena dela esatea ez da gehiegi esatea, hala sinesten eta sentitzen dugu askok. Baina paziente eta familiengan gaixotasunek inpaktu fisiko, emozionala, espirituala eta soziala duten moduan, guregan ere prozesu hauek maila bateko edo besteko inpaktuak dituztela badakigu.
Osasun sistemak pazienteak eta familiak babestu eta zaintzeko helburu nagusi du, eta hori lortzeko osasun profesionalok bitartekariak gara. Logikoa da pentsatzea sistemak bitartekariok ere babestea eta zaintzea helburu izatea. Baina, tamalez, azken hau ez da hain argi gelditzen.
Behin eta berriz ikusten dugun moduan. Burn-out da Damokles ezpata hori, osasungileok daukaguna, bereziki Zainketa Aringarrietan. Osasun sistemak oso argi izan beharko luke hau prebenitzea eta tratatzea lan garrantzi handikoa dela.
Post honekin, Euskadin Zainketa Aringarri pediatrikoetan dabiltzan lankideek azken hamarkadetan egindako lana balioetsi eta aitortu nahi dut, lehenik eta behin. Eta lan handi horrek ekarritako higadura plazaratu. Ez dut onargarritzat jotzen osasun sistemak hau prebenitu eta tratatu ordez burn-outerako bidea zabaldu, ondo ulertzen ez ditudan argudioak erabilita.
Zehazki, Jesus Sanchez Etxaniz gure lankidearen eta bere ekipoaren aldeko testua da hau. Espero dezagun pazienteek, familiek eta guk egindako lana eskertzeaz gain, osasun sistema ere gai izatea esker ona agertzeko eta zauriak sendatzeko.
PD.- Echamos de menos plataformatik ekimen bateratua prestatzen ari dira egoera larri hau salatzeko.
Aste honetan Gasteizen egon gara, hirugarren aldiz ibilbide honetan guztian, SB aurkezten. Patxi del Campo ostalari lanetan eta Sara Buesa lagun solasaldian. Koldo Rodriguez eta Naia Egiluz narratzaile lanetan. Musikarekin, zuzenean, Mudoh (argazkian). Indarkeria eta dolua. Beste behin, Olatz Etxabe eta Sandra Carrascoren bizipenak konpartitu ditugu: sumina, bakardadea, tristura, samina, itxaropena.
Eta isiltasuna. Asteazken honetan presentzia guztiz nabarmena izan du Yael Deckelbaum abeslari kanadar juduaren bideoak, “Prayer of the Mothers”-ek. Mudoh-k modu dotorean interpretatzen duen kantuak era berezian jotzen du orain Palestina aldean gertatzen ari den terrorearekin. Eta izuaren aurrean, isiltasun epelak, zalantzatiak, beldurtiak, koldarrak, konplizeak.
Sarak gogorarazi zigun gure herrialde txiki honetan, aurreko hamarkadetan zehar, baina gaur egun oraindik ere, indarkerien biktimek jasandako indiferentzia mingarria, enpatia falta etsigarria, sasi neutraltasun kalkulatua, epela, ikaratia, konplizea. Interpelatzen digun isiltasun ozen hori.
Isiltasunaren soinua betegarria, sendatzailea eta atsegina izan daiteke. Baina hau bestelakoa da, neurri guztiak gainditzen dituen basakeriaren aurrean entzuten den isiltasun orokorra misilek ospitaleak eta anbulantziak jo baino segundo batzuk lehenago entzuten den hura bera da. Oihalezko dendak eta barruan lo egiten ari ziren umeak kiskali baino lehen entzuten den isiltasun sorgorra. Bereziki mingarria den jende onaren isiltasun hura.
Hain zuzen ere, Israelen aspaldian abiatutako mugimendu bakezaleak horrela du izena: Breaking the silence. Merezi du militar israeldar izandakoek kontatutakoa irakurtzea, link horretan murgiltzea. Ariketa ona da isiltasuna apurtzea, aste honetan Patxi, Sara eta bertaratutako publikoarekin Koldok, Naiak, Aitorrek eta laurok egin dugun moduan. Aringarria da.
Irati Goikoetxearen hitzetan: “Hitzak baliorik ez duen munduan bizi gara. Eta zerbait egin beharko genuke. Egiten ari ez garen zerbait” (“Gosea”).
Azken aste hauetan argitaratu ditugun bi musika zatiak entzungai dituzue jarraian, bakoitza bere berezitasunarekin. Venezian hasiko gara, 3 mende atzerako bidaia batekin, eta Debagoienara itzuliko gara ostean. Eta amaitzeko, ordu erdiko harribitxi bat.
Musikak bidaiarazten gaitu, arretaz entzunez gero. Ea zeuei nora eramango zaituzten hiru atal hauek.
#5 Antonio Vivaldiren “Nisi Dominus” hil eta biziko pieza hunkigarri hau zinemari esker ezagutu nuen, eta bizitza errealean betiko lotuta gelditu zait Joxe Zuluetaren heriotzarekin.
#6 Ruper Ordorikaren “Hamabostean behin” kantuak podcastari izena ematen dio, eta bertsio bat ekarri dugu oraingo honetan. Bakardadearekin lotu ditugu John Trollope eta labanderiak.
Bonus track: Goienako sortaz aparte, Donostiako “Musika Hamabostaldia”-ren podcastean parte hartu dut, eta aste honetan eskuragarri ipini dute Joseina Etxeberriak egin zidan elkarrizketa dotorea, Wolfgang Amadeus Mozart lagun: “Bi ahotsetan: Heriotzaren soinuan”
