Kristo

-n -kargitaratuta
Erantzun

Irak. Gerra. Blassim.

Bigelowren The Hurt Locker, Greengrassen Green Zone edota zalantzagarriagoak diren, ez horregatik gozakaitzagoak, The A Team edo American Sniper filmak ikusiak baditut. Batzuk sentiberagoak sufrimenduaren esportazioarekin eta beste batzuk patriotikoagoak, baina denak hara gerra egitera joan denaren ikuspuntutik eginak. Gutxi dira ordea Irakeko gerra bertakoen ahotik kontatzen duten pelikulak eta hori Irak ez zela preseski herrialde txikia. Dezente gehiago kostatuko dira Black Hawk Down filmaren ifrentzu somaliarra topatzea.

Liburuak asmakizun aparta dira. Izan ere, nahiz eta ikusentzunezko eta pirotekniaren garaian bizi garen, gauza gutxi liburua bezain demokratikoak. Ez da askorik behar, norbera da lekuko, liburu bat argitaratzeko. Adorea, diru poxi bat eta papera. Horregatik liburuen unibertsoa beti da anitzagoa zeluloidearena baino, zapalduek eurek ere argitaratzen dutelako.

Baliteke erredukzio hutsa izatea egin dudana, azken urteotako film edota telezailen euskal pizkundea lekuko. Handi nahiz txiki, gauza dotoreak ari dira ekoizten inguruotan. Baina susmoak bizirik dirau nire baitan eta kostako zait ebidentzia sendoak ikusi ezean berau aldatzea.

Irakurri dudan azken liburua Hassam Blasimen El cristo iraquí (Galaxia Gutenberg 2019, Amelia Pérez de Villarrek itzulia) ipuin liburua da. Bertan, gerrak (gerrek) zartatutako gizartea ageri da, Estatuaren desintegrazioa (ze ondo erakusten duen hau ospitalean girotutako La ventana de la quinta planta ipuin paregabeak), indarkeriak bizitzatan uzten duen arrasto odoltsua, migrante-errefuxiatuen drama… Ipuin sortan batzuk oso onak iruditu zaizkit eta beste batzuk aldiz apalagoak, azpimarratzekoak aurretiaz aipatu dudanaz gain El canto de las cabras, El cristo Iraquí edota Los mil y un cuchillos. Ipuinek unibertso propioa garatzen dute, nahiz eta badiren euren artean erreferentzialaka diren bizpahiru, eta galaxia oso bat. Diktadura eta gerrak zapuztutako herrialde bateko ahotsak ageri dira, mutilatuak diren pertsonak, indarkeria ez beste biderik aurkitzen ez dutenak edota hilkutxei segizioa egiten diotenak egun horretan auzoan nor hil den jakiteko. Bitxiak dira ere Finlandian kokatutako pasarteak, Blassim beraren biografia ezagututa ulertzen dena, han baita idazlea errefuxiatua.

Liburuaren idazkera aberatsa iruditu zait, batzuetan azidoa tonuan eta sufremendduak dakarren umore beltzez blaitua. Niri bereziki gordinak egin zaizki atentatu suiziden pasarteak, idazleak egunorokotasunaren absurduarekin nahasten dituenak. Hau da esaterako liburuko lehen ipuineko lehen pasartea:

La gente esperaba, haciendo cola, para contar sus historias. La policía intervino para poner orden entre la multitud, y la calle principal, frente a la emisora de raddio, quedó cerrada al tráfico. Entre la gente circulaban carteristas y cigarreros ambulantes. Les ddaba mucho miedo que se infiltrase un terrorista entre la multitud y convirtiera todas esas historias en una pulpa de sangre y fuego.

Bada euskaraz liburua Ana Isabel Moralesek itzulia eta Pasazaitek argitaratua. Niri eskuetara salto egin zidan gaztelaniazko itzulpen liburuak pandemia garaietan kalean egotetik babesteko Arrasateko Bibliotekan gorde nintzenean, berandu ohartu nintzen honezkero euskaraz itzulia bazela. Halere, sorpresa atsegina izan da Hassam Blassimen obra ezagutzea. Liburuak asmakizun aparta badira, zer esan liburutegiez?

Urpean

-n -kargitaratuta
Erantzun

U-boot. Itsasadarra. Bilbo.

Batxi marinel eta kronikagileak Bayo ontzian zela Frantziako Palicetik 40 miliatara zegoen mina alemaniarra jo eta bizia galdu zuenean Espainia eta Hego Euskal Herria, ezinbestean, neutralak ziren Gerra Handian. Ezin zuten hori esan Lapurdi, Behe Nafarroa eta Zuberoako gure neba-arrebek, baina horiek beste kontu batzuk dira. Neutraltasun horrek, halaber, ez zuen esan nahi Europan jokatzen ari zen heriotza-jokoan parte hartzen ez zenik.

Izan ere, iragan mendeko bigarren hamarkadan, ezarri ziren gure herria nolakoa den ulertzeko oinarrietako batzuk. Mikel Begoñaren gidoia eta Iñaketen marrazkiak dituen Helize komikia (Harriet Ediciones, 2020) benetan fina iruditu zait, ederra. Bertan kontatzen da ontzi armadore batzuen eta hauen menpeko marinelen bizitzen zertzelada bat, batzuk nola aberasten ziren Alemaniak urpekuntzi bide blokeatua zuen Britainia Handiarekin komertzioan eta besteek nola arriskatzen zuten bizia diru apur bat irabazteko. Tramaren erdian, matxuratutako U-boot alemaniarra eta konpondu beharreko helizea, Irlanda eta Euskal Herriko abertzaleak batuko dituena gerrak bakarrik sor ditzakeen ohaide gisa Kaiserraren armadako kideekin. Polita da feniar eta feniziar artean ematen den hitz joko historiko-politikoa.

Esaten dutenez batzuetan historia geldo doa, meandro artean nagitu den ibaien antzera, baina gutxien espero denean dator urjauzia eta denak abiadura bizia hartu. Horrelako zerbait gertatu zen Euskal Herriko mendebaldean, Bizkaiko meatzaritzak, industriak eta Ibaizabaleko ontzi trafikoak bat egin zuten unean. Bilboren handitzea, Neguriko oligarkiaren sorrera, futbol taldeen aro mitikoa, abertzaletasunaren lehen urratsak, sozialismoaren errotzea eta aurreneko grebak… kilometro gutxi batzuetan emaniko izarren hauts eztanda dira. Azalpen interesgarri asko datoz biografia edo azalpen gisa komikiaren bukaeran, epilogo moduan erantsita, eta eskertzen da ni bezala informazio urria dugunontzat. Marrazkiak txukunak dira eta gidoiak konbentzitu nau; horrela, nola bestela, pozik has dezake urtea irakurzalea den batek.

Olatuak

-n -kargitaratuta
Erantzun

Banville. Iragana. Zedroak.

Konfinamendu gogorraren garaia zen. Hala deitzen diet bederen etxetik lanera joatea bera debekatu ziguten egunei eta, orduan, apenas jaisten nintzen baserritik kalera astean behin. Gizon ezezagun bat agertu zitzaigun egun batean etxean, nekazal turismo izan zenean bertan lo egindakoa omen zena. Garai hartako etxeko bisita-txartela ere erakutsi zigun, duela hiru hamarkadakoa. Emazte zuenarekin etorri omen zen eta orain banandua omen zegoen honetan, interpretatu genuen hausturaren kartografia egiten ari zela, berak hala berretsi ez arren. Non okertu ote zuten lerro zuzena. Edo, sinpleki, zoriontasunaren geografira itzuli nahi zuen pandemiak eragindako atsekabe kolektibo horren erdian.

Akordatzen naiz gizonaz, noizean behin. Baita John Banville idazle irlandarraren El mar (Anagrama, 2005) nobela irakurtzen aritu naizenean ere. Kuriosoa da, ez baitakit zer den itsasertzean bizitzea (Donostian bertan ere itsasoari bizkarra emanda bizi izan nintzen ikasle garaian, Urumearen lagunago hondartzena baino) baina irudikatzen dut Orbaitzetako gure etxean bizitzearen antzekoa behar duela. Berau basoaren, oihanaren kasu horretan, ertzean dago eta horrek berarekin dakar errespetua dei diezaiokegun emozioa, estutasuna ahotara ez ekartzeagatik. Haizeak zuhaitzak mugitzen dituenean, itzalak etxean proiektatzen direnean edota animalia ezezagunen oihuak entzuten direnean nabaritzen da basoa. Beno, ez da egia, bere presentziaz ohartzen da bat nahiz eta ez ekarri pentsamenduaren lehen planora uneoro. Antzeko zerbait gertatzen da itsasoarekin Banvilleren nobelan, hor dago Ballyless herriari zentzua ematen, udatiarrik ez bailitzateke egongo barnealdean balego besteak beste, eta pertsonaiei zerbaiten ertzean bizitzearen alanbre orekagabea besterik ez die eskaintzen. Horrelakoa da Max Morden protagonista, ertzekoa eta doluak ertzera eramana. Krudela, okerra eta min ugarik pertsegitua. Emaztearen faltak jota dagoen gizagaixoa. Pertsona handia ere bada, badirudi ez duela oso gustuko hori, eta errukia sortu didan naizen pasarte hau uzten du lerro artean:

Además está el problema que tengo con los espejos. Es decir, tengo muchos problemas con los espejos, pero casi todos son de naturaleza metafísica, mientra que este este al que ahora me enfrento es de un orden enteramente práctico. Debido a mi tamaño desmesurado y absurdo, los espejos para afeitarme y otros similares siempre me quedan demasiado bajos en la pared, de modo que he de agacharme para poderme ver la cara en el espejo. Últimamente, cuando me veo asomar en el espejo, encorvado de ese modo, con esa expresión de leve sorpresa y de vago y estúpido temor, que hora llevo perpetuamente en mi interior, la mandíbula floja y las cejas arqueadas con un aire de deprimido asombro, me parece que me parezco, definitivamente, a un ahorcado.

Nik ere gorroto dut Gaussen kanpaia, Max, ez pentsa.

Liburu ona da, oso ona. Prosa ederra du, protagonistaren barne monologoak ederrak dira, nahiz eta batzuetan kriptikoegiak izan nire gusturako, eta pertsonaia mosaiko ederra uzten du. Familia ezberdinen barruko engranajeak ezagutzeko parada ematen du, tragedia baten eragina denboran neurtzeko, iraganak gure ahulguneetan duen babesleku rola ulertzeko, haur batzuen helduarorako trantsizioan arreta jartzeko edota zinez krudela iruditzen zaidan pertsonaia nagusiaren ibilbidea ezagutzeko. Man Booker saria irabazi zuen liburuak 2005ean eta kasu honi dagokionean lekuko naiz olatuek ez dutela solik zaborra itzultzen hondartzetara.

Basiliskoa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Bilbao. Mendebaldea. Muga.

Euskarazko Wikipediak honela definitzen du basiliskoa: Europakobestiario eta kondairetan, basilisko (grezieraz: βασιλίσκος basilískos, “erregetxo;” latinez: Regulus) alegiazko animalia da, suge gorputza, hegazti hankak, hegal arantzadunak eta lantza itxurako isatsa dituena, begirada hutsez hiltzeko ahalmenaz hornitua[1]. Beste Europako herrialdeetan bezalaEuskal Mitologian ere badu bere esparrua. Aurrerago jartzen duenaren arabera, Arabako Martioda herriko Urrialdo baselizan ba omen zen Basiliskoaren pintura gotikoa. Sute batek suntsitu zituen hango aberastasunak eta sute txiki bat marrazten du Jon Bilbaok bere Basilisco (Acantilado, 2020) nobela/ipuin bilduman.

Izan ere, ez dago argi zer duen irakurleak esku artean formari dagokionez. “Cápitulo autoconclusivo” gisa deskribatzen da liburuaren bizkarrean obra. Nik esan dezakedana da bi karril dituela, bata garaikidea bestea duela mende eta erdi Amerikako Estatu Batuetako far-westean girotua, eta tartean idazle izan nahi duen protagonistaren obra laginak. Badu haria, jakina, protagonistak abiatu duen bidaia ingeniari ohi izan eta idazle bihurtzeko eta dakigunez bidaia orok du atzean uzten den zerbait. Kasu honetan, Katharina bikotearekin eta bere guraso nahiz seme-alabekin duen harremana da bidean uzten duena gizonak. Berekoikeriak dakarren krudeltasunez.

Ez dut alferrik idatzi gizon hitza. Gizonen nobela baita hau. Haserre diren gizonak, ume haundi diren gizonak, bikote harreman bat azken orduan salbatzeko zikoitzak diren gizonak. Eta gizontasun honek isolatu egiten ditu, zarpaildu, gogortu eta gaiztotu. Protagonista haserre dago, ukabilka egin nahi lioke munduari. Jelosiak jota dago finean maite ez duen emakume baten bikote ohia agertzean. Mundua eta ingurunea arrotzak, krudelak eta gogorrak dira. Izan Utah parajeko basamortuan edota Kantauriko hegian. Horregatik jostailuzko hegazkinaren eszena mundiala da, oso ondo idatzia. Zer esanik ez western berantiar ezaugarriak dituen fikzio karrilaz, arketipikoa dena eta berria trebezia handiz nahasten baititu, egiazkotasun handia erdietsiz.

Liburu guztiz gomendagarria, irentsi egin dut apenas bi egunetan, eta ezagutzen ez nuen autore bat orbitan jartzeko modua. Western zalea izanik asko gozatu dut kapitulu horiekin, baina goia kontakizun garaikideak jotzen duelakoan nago. Irakasle ohiari eginiko bisita, Ribadesellako etxea edota idazle gisa erditzeko egin beharrekoa apartak dira. Izugarria, beldurra emateko modukoa, protagonistak bere amarekin duen elkarrizketa. Ileak puntan jartzeko modukoa.

Bukatzeko, hemen hasierako pasarte bat, ezezagunen arteko bazkari bateko giroa eta giza kondizioa ezin hobeto deskribatzen duena:

¡Vamos, Oscar! ¡Es muy divertido!

Antes de que su madre pudiera decir algo, el niño corrió a la cama elástica. Sylvia no reaccionó hasta después de que el niño se lanzar a saltar. Le ordenó que se bajara de allí, pero fue Katharina la que contestó.

Dijiste que una cama elástica solo para él era demasiado. Ahora ya no es solo para él, así que puede jugar un poco.

Es cierto, dijo Manuel.

Sí,eso fue lo que yo entendí, dijo Diana.

Con cada salto, a Katharinase le subía la minifalda dejaba a la vista unas bragas amarillas amarillo limón. Oscar se reía y chillaba.

El marido de Sylvia y Manuel no despegaban los ojos de Katharina. El primero intentaba disimular; el segundo la miraba abiertamente. Manuel había apoyado un codo en la mesa y cruzado las piernas. Cada vez me caía mejor. Si no estaba cómodo no disimulaba; si lo estaba, tampoco.

Lautada

-n -kargitaratuta
Erantzun

Rulfo. Kristeroak. Miseria.

Lautadaz ari garenean, euskaraz bederen, Araba datorkit burura. Akaso gehiagori ere pasatuko zaizue. Mundu ikuskera txikiaren fruitu izan liteke, batek daki. Berdin dit. Panpa hezean besteko lautadarik ez dut ezagutu, bihurgunerik gabeko ehun kilometroko errepidea Saladillon, baina lautadari nahiago diot Araba toponimoa erantsi. Osabak diost ardiak behatzen ikasi duela munduaz dakien guztia. Ba hori.

Halere, orain, lautada berbari baliteke galdera bat eranstea. Lautada handiaz ari zara edo Elgeaz bestalde hasten denaz? Izan ere, lautada handia, bere itoan, Juan Rulfori esker ezagutu baitut. Hogeigarren mendeak astindu zuen Mexiko eta Mexikok astindu zuen iragan mendea iraultzari esker. Astindu horren ertzean daude partida “karlista” mexikar edo kristeroak, jite askotariko alprojak, itzainak eta miseriak blaitutako lurrak, euriak ere ihes egiten duen mortua.

Ipuin bilduma da El llano en llamas, Juan Rulforena (Cátedra 2018, Françoise Perusen edizioa) eta bere Pedro Páramo obran abiatutako unibertsoa handitzen du. Hara eta hona dabiltzan gizon-emakumeak, pobreak, fededun hipokritak eta alproja handiak, semeen ardurarik ez duten gurasoak eta ihesi doazen emakumeak. Edizio ona iruditu zait, ezinbestekoa den oin-ohar sorta mardula dakarrena egilearen nekazal hiztegi herrikoia ulertzerko.

Bitxikeria gisa, amaitzeko, bitxia eta ederra egin zait Rulfok nola deskribatzen duen gure inguruotan horren ezaguna den kaliza harrizko mendi bat: De los cerros altos del sur, el de Luvina es el más alto y el más pedregoso. Está plagado de esa piedra gris con la que hacen la cal, pero en Luvina la nomabran Cuesta de la Piedra Cruda. El aire y el sol se han encargado de desmenuzarla, de modo que la tierra de por allí es blanca y brillante como si estuviera rociada siempre por el rocío del amanecer; aunque esto es un puro decir, porque en Luvina los días son tan fríos como las noches y el rocío se cuaja en el cielo antes que llegue a caer sobre la tierra.

…Y la tierra es empinada. Se desgaja por todos lados en barrancas hondas, de un fondo que se pierde de tan lejano. Dicen los de Luvina que de aquellas barranccas suben los sueños, pero yo lo único que ví subir fue el viento, en tremolina, como si allá abajo lo tuvieran encañonado en tubos de carrizo.

Hiper

-n -kargitaratuta
Erantzun

Ernaux. Maxi. Cergy-Pontoise.

Gogoan dut. Artean ume koxkorra besterik ez nintzen Musakolan Maxi Eroski eraiki zutenean, Arruena baserria zegoen orubean eta Roneo fabrika ordurako dekadenteraren edfizio ondoan. Gogoan ditut orgak eta honen gurpilen entretenimendua, aparkalekua, ugaritasuna eta eroslearen bakardadea askatasunarekin konfunditzea. Halere, hura ez zen deus Iruñean handik gutxira ezagutu nuen Centro Comercial Iruña handiarekin, han ere Eroski baitzen baina handiagoa, bere Toys R Us erraldoi eta guzti. Niretzat Iruñea Gabon sinonimo da eta ahozabalik utzi ninduen zentro komertzial kontzeptu, berritasun eta handitasunak. Liluraturik ninduen. Horregatik dut akorduan ere gurasoekin berariazko eskurtsioa eginaz Max Center ezagutu nuen sasoia. Aitzindaria zen, modernoa. Tenpluak ziren.

Ordutik higuinez lepo bukatu dut zentro komertzialekin. Gasteizko bulebarrak, letra xehez, ez baitezagun Donostiako glamurrarekin konfunditu, ez ninduen harrapatu, herrikide asko ez bezala. Horrek ez du esan nahi ez ditudanik zentro komertzialak bisitatzen, obiparoa naizelako erosketatan Amazonen salbuespenarekin (ez dezagun sal kantaren aldaera modernoa abestu beharra dago hemen), baina agortu da nire lilura. Nekatu egiten naute eta ihes egiteko gogoa piztu. Buruko mina erruz hazten da bertan. Harremana funtzionala da edota babesleku hutsarena, batez ere atzerrian nagoenean egoera zaurgarrian, denboran ondo mugatutako bisita.

Idatzi dudan honek balio literariorik duen zaila da jakiten. Ezetz esango nuke, lehen begi kolpean, Annie Ernauxen Begira zenbat argi, maitea liburua irakurri dudan arte (Igela, 2014, Xabier Aranburuk itzulia). Hain justu hori egiten baitu Ernauxek, bere herriko Trois-Fontaines zentro komertzialeko Auchan hipermerkatuan urte betez bizitakoekin egunerokoa osatu. Horrela irakur daiteke nola sentitzen den bat biluzik bere erosketak kutxako zintan daudenean, zer suposatzen duen egunkaria klandestinoki irakurtzeak prentsa txokoan, nola kudeatzen den kultur aniztasuna, teknologiak dakarren tirania, airean den musika eta abar. Batek pentsatu dituenak eta ez dituenak txukun jasorik, zintzo demonio, eta zer pentsa handia ematen duten lerroak, nahiz eta, egiari zor, lehen orriak irakurtzen ez ziur egon parean nuena jenialidadea ote zen edo baldarkeria. Hori sentitzen baduzue ez etsi, merezi baitu aurrera jotzearen ahaleginak.

Kutxan zain ematen dugun denbora-tarte horretan egoten gara elkarrengandik gertuen, behatzaileak eta behatuak aldi berean, entzuleak eta entzunak, edo, besterik gabe, intuizioz, aliritzira ulertuz elkarrekin.

Beste inon ez bezala erakusten dugu kutxan gure bizitzeko modua, zenbat diru daukagun bankuan, gure jateko ohiturak, gure interesik intimoenak, bai eta gure familia-egitura ere. Kutxa ondoan uzen ditugun produktuek esaten dute bakarrik bizi garen, badugun bikotekiderik, seme-alaba gazterik, animaliarik…

Esan dizuedan moduan gogoan dut auzoan (herrian) Maxi Eroski ireki zenekoa. Egun Hiper da, bizi dugun garaiaren lekuko. Garai hau iraungi den, horra beste zalantza bat.

Ezin ahaztu ezta espetxe dispertsioaren eraginez Gibraltar parean den (edo zen, ez diot jarraipenik egin azken urteotan bere existentziari) Eroski batan pasatako arratsaldea. Hain justu Ernauxek hizpide duen zentro komertziala Cergy-Pontoisen dago eta Frantzia apenas ezagutzen dudan arren, banuen toponimoaren familiartasun zera bat. Jakina, mapan begiratu eta hor dago Osnyko espetxea. Egona naiz bertan, logelak hamabost minutuka ere alokatzen zituen hotel batean gaua pasatuz. Denaren aldiria da. Baina hori, jakina, beste istorio bat da.

Kasu irekia

-n -kargitaratuta
1

Naparra. Alonso. Memoria.

Jon Alonsok bere izenez kale bat izendatzea merezi du. Ez etorbide arranditsurik, ondo jaten den jatetxez, auzoko tabernaz eta denda txikiz hornitua den kale dotorea. Liburu denda batekin? Jakina. Bere literaturak merezi du. Bere jarrerak merezi du. Naparra kasu irekia, Elkar 2020, ikerketa liburuak merezi du.

Jose Miguel Etxeberria Alvarez “Naparra” gazte iruindarra protagonista den bi krimen kontatzen ditu liburuan Alonsok. Lehena, Naparra militantearen beraren bahiketa eta desagerpena. Bigarrena, berrogei urtean honen familiak bizi izan duen kalbarioa. Oso ondo egiten du idazleak bi krimenak bereizten, batak ez dezan bestea jan. Sortu den mina, oraindik egunero kasua argitzen ez den bitartean sortzen den mina, gutxietsi ez dadin.

Alonsok lau urtez ikertu du kasua. Etxeberria Alvarez eta biak belaunaldikide izanik Iruñea grisean abiatutako haurtzaroa, eskola konpartitua, iraultza gosea, denborak urratutako amets handiak. Orrialde bidean bada denetik: frankismo bukaerako Iruñearen erretratu ederra, belaunaldi oso baten erradiografia zintzo eta era berean amultsua, Naparraren konpromisoaren eboluzioaren analisi zehatza, giro politikoaren deskribapena, Estatuen estolderiaren kiratsa, (in)justiziaren itsukeria, familia baten bakardadea, hemengo erakundeen kamutsa biktima batzuekiko, polizia ororen izaera zakurtia, desagerpena den krimen lazgarri horri buruzko gogoeta eta abar. Hau guztia zintzo, paraje hauetan oso arraroa den honestitatez, bustiz, akats propioei iskin egin gabe. Irakurri paragrafo hau, horrren adibide aparta da:

Zerbaitek pena ematen badit, liburu honen gaia dela-eta, Naparra kasuak ni baino idazle hobea eduki ez izana da. Hau bezalako lurralde batean sartzea puntu kardinalik gabeko oihan sarri batean sartzea bezalakoa da, non bat erraz desorientatzen eta emozionalki ezdeus sentitzen baita aurkitzen duena eta aurkitzen duenaren ondorioak kudeatzeko.

Oso apala da Jon. Dokumentazio lan eskerga egin du. Hamaika elkarrizketa. Lan erraldoia da eta inplikatu den moduan inplikatu gabe ezinezkoa dena. Bihotzez idatzi du eta liburu honengatik jaso duen Tene Mugika saria erabat merezi du.

Niri bi atalak gustatu zaizkit, asko. Ikasi dut trantsizio deritzon epealdi horretan gazte ameslari zirenei buruz gehiago. Komando Autonomoei buruz baita ere. Errefuxiatuen bizitzari buruz zertzelada interesgarriak aurkitu ditut lerro artean. Baina, era berean, hain da handia Etxeberria Alvarez sendiaren duintasuna “oso goian” amaitzen dela liburua. Kemenak eta duintasunak aurre egiten diote injustiziari.

Pasa dira berrogei urte Naparra desagarrerazi zutenetik. Denbora luzeegia da. Liburuan gogorarazten den moduan, ez dadin delitu bat preskribatu komeni da ekimen judiziala hartzea noizean behin eta urratsak eman. Liburu honek gure gizarteari gogorarazten dio lanak ditugula egiteke eta ezin ditugula hainbat min artxibatu, egia, erreparazioa, justizia eta berriro ez errepikatzearen bermea eduki arte.

Jon Alonso kalera itzuli naiz mentalki. UNESCOk dio tentuz jokatzeko izendegitan norbanakoen izenak jartzeko tenorean. Ados, uler dezaket hori. Baina, erakunderen batek ulertzekotan Alonsok liburu honetan egin duen lanaren garrantzia hori Nazio Batuen Erakundea da. Lan hau irakurrita ulertuko duzue zergatik. Izan ere, ez dakit herri honetan memoria iluntasunetik argitara ekartzen lanean diharduten lanaren garrantziaz, erakundeek albo batera utzi duten lana bide batez, jabetu garen.

Alproja dantza

-n -kargitaratuta
Erantzun

Gangsterrak. Hammett. Noir.

Nobela beltz generoaren sorrera kokatzen du akademiak Dashiel Hammett, zuen ezagutzatik abiatuta errealitatearekin lotu baitzuen generoa; eragin zuena Ernest Hemingway edo Raymond Chandler bezalako autoreen estiloan. Batez ere Depresio Handiak eragindako hondamendian kokatu zituen bere lanak, 29ko burtsa krakaren biharamunean.

Ez zen alferrik Pinkerton etxe ezaguneko detektibea izan gaztaroan.Tuberkulosi atakeek eta alkoholismoak bere osasuna erasan zuten. Horrez gain, bi Mundu Gerratan aritutakoa zen borrokan Estatu Batuen armadan. Heroikeriak aguro ahaztu ziren bere kasuan jaioterrian eta sei hilabetez egon zen espetxean ezkertiarra izateagatik 50ko hamarkadan McCarthy senatari tristeki ezagunaren ekimenez. Ez zuen kiderik salatu, nahiz eta bere jarduerei buruz deklaratu. Anfifaxista zen.

Maltako belatza da akaso bere obrarik ezagunena. Nik, baina, Kristalezko giltza, Igela 2014, Xabier Olarra eta Esti Lizasok itzulia, irakurri dut gustora asko. Bertan, Taylor Henry gaztea nork hil duen deskubritu behar du Ned Beamont jokalar eta alprojak, bere lagun Paul Madvigi laguntzeko. Tartean familia bi gurutzatu dira maitasun kontuetan, Madvigtarrak eta Henrytarrak, bi gangster handiki daude nor baino nor, Madvig eta O’Rory, eta tartean erdipuriko sikarioak, taberna ilegalak eta detektibe pribatuak.

Ez da ohiko nobela beltza. Beamont tipo azkarra da, azeri hutsa, baina ez da detektibea. Ez da pezkiza zalea, ez du arrastoa usaindu eta bere galbidea izan arran hura jarraitzea beste erremediorik ez duen ehiza zakurraren senik. Hain justu, horretarako du kontratatua berak detektibe propioa, Jack, ez zaizkiolako intersatzen kontu horiek. Hor dago akaso Hammetten bertutea, nobelan beste hainbat gai lantzen dituela krimena ardatz harturik: laguntasuna, berezki Madvig eta Beamonten artean, politikaren kiratsa, polizia-epaile-hedabideen saldukeria (The Wire baino zazpi hamarkada arinago), klase borroka… Bukaeran garai baten erradiografia intersgarria uzten digu egileak eta botereak, handi-nahikeriak, giza talde bati egiten dion konponbide gabeko kaltea.

Bukatzeko, itzulpena azpimarratu nahi nuke, duen hizkuntza aberats eta apartagatik. Horren adibide, liburuko lehen pasartea:

Dado berdeeek zirurika gurutzatu zuten mahai berdea; biek aurrealdeko pareta batera jo, eta punpa egin zuten atzera. Bata berehala gelditu zen, hiruna tanto zuriko bi ilara berdin gainaldean zituela. Bestea, berriz, mahaiaren erddiraino joan zen zanbuluka eta tanto bakarra erakutsiz gelditu zen.

Ned Beaumontek erremuskada arin bat egin zuen.

-Hum!- eta irabazleek beren dirua jaso zuten.

Harry Slossek dadoak jaso, eta bere eskutzar iletsu zurbilean klinkarazi zituen.

Tabernak ireki dituzte gaur Aretxabaletan. Han izanik, hona naiz.

Denbora

-n -kargitaratuta
Erantzun

Etxea. Roca. Aita.

Paco Roca da momentuko komikigile onenetakoa. Egile Valentziarra forma oso onean dago eta ezagutu ditudan bere azken urteotako lanak apartak dira, ezagutarazi zuen 2007ko Arrugas komiki ezagunetik harago. El invierno del dibujante, Los surcos del azar, Las calles son de arena edo bere pijama ibilerak zoragarriak dira. Batez ere, bertako pertsonei darien gizatasunagatik. Rocari ez zaizkio gainera jauregiak interesatzen, bere protagonistak galtzaileak, langileak eta zintzoak dira, santuen bizitzak bizi ez arren. Gerraosteko galtzaileen bizitza, ze presente dagoen hori Valentzian bide batez eta Chirbes dugu horren lekuko, da gainera istorio askoren ardatz.

Halakoa da Etxea, Astiberri 2015, komiki intimo eta ederra. Sari garrantzitsuak jasotakoa, 2015eko Espainiako Komiki Sari Nazionala edo batez ere 2020ko Eisner Saria, familia baten kontakizuna da etxe baten eraikuntza, oparotasuna eta gainbehera erdigunean jarririk. Aitaren figurak izan duen garrantzia, bere iragan txiroari buruz seme-alabek duten axola eza, zaintza, gaixotasunari buruzko gogoeta, aitaren xumetasunaren duintasuna, aberastasun apur bat metatzea lortu zuen belaunaldi baten kronika, etxearen eraikuntzak seme-alabengan utzitako oroitzapena…

Bidean gauza txikien plazera, ortu eta arbolek dakarten gozamen pausatua, presaka bizi den belaunaldi batek horretaz gozatzeko duen ezina, Manolo bizilagunarekin duen laguntasun entrainablea… Denbora gupidagabea da, denok egin behar diogu aurre gure oroitzapenez beteriko kutxa, garaje, etxe edo herri bati. Horra nola hurbildu, ea gure gaitasuna zein den, da gure bizitzetako bidegurutze garrantzitsuenetakoa.

Bereziki borobilak dira hasierako orriak eta azken eszena, pikondoarena. Bikainak, marrazketa eder eta poesiaz beteak. Akaso sobera dago ondorengo epilogo idatzia, Fernando Mariasena, baina txikikeria da. Ispilu aurrean jartzen gaituen obra da Etxea, inor epaitu gabe hutsik den igerilekuak beste dagoena islatzen duena.

Gabonetarako opari ona da. Milesker, Astiberri, halako gauzak euskaraz argitaratzeagatik.

Noir

-n -kargitaratuta
Erantzun

Chandler. Marlowe. Egia.

Noir hitza erabili da euskal gutxiengoaren ahotan azken asteotan. Gustatu zait seriea eta uste dut beharrezkoa zen freskura dakarrela, pena eman dit amaitu izanak, baina abiapuntu gisa uler behar litzateke nire ustez. Izan ere, ez dute ozeano bera konpartitzen Los Angelesek eta Ondarroak. Oraindik gure poliziei sisteman gutxiago sinistea dagokie guretzat sinisgarriago izan daitezen. Ez egin kasu larregi, nire gauzak dira. Philippe Marlowekin igaro ditut azken lau egunak.

Artikulu eder honek esaten dituenekin aski duzue Marlowekin trago bat hartu aurretik zer pentsatu jakiteko. Berrogeita bi urte, polizia ohia, argia, erromantikoa, matxista, zinikoa, egiaren zale porrokatua. Pobrea eta kritikoa, printzipioduna eta horregatik, akaso horregatik bakarrik, bizirik dirauena. Horregatik eta zakur gosetia baino azkarragoa delako. Jendea muturrera eroan zalea horrek egia hurbiltzen badio, nahiz eta, bukaeran jakin egia mingotsa dela.

Non ezagutu dezakezuen Marlowe? Bogarten pelikulan izan liteke, baina nik aholkatzen dizuet Chandlerren El largo adiós, Alianza Editorial 2002 José Luis López Muñozek itzulia, nobela irakurtzea. Lennox, Wade, Potter, Loring… jende aberats eta ustela da. Victor Jararen “Las casitas de barrio alto” abestian aipatzen direnen arbaso. Chandlerrek ez du alferrik aipatzen bitan gutxienez ez dagoela dirutza garbirik, abokatu eta sobornoak ez badira matoi eta munta gutxiko alprojak direa diru metatzaile. Liburuan Marlowek laguntasunaren izenean bere burua harrapatua ikusiko du aberatsen zabortegiaren lakioan eta ihes egiteko aukera duen bakoitzean bere argitasunaren kontzientziak behartuko du egia kosta ala kosta aurkitzera. Bidean polizia txarrak eta txarragoak, salbuespenen batekin, kazetariak, detektibe pribatuak, editoreak, idazleak, magnateak, mafiosoak, tabernariak eta abar luze bat. Guztia Kaliforniaren, guardia zibilik ez dagoen lekuaren, antzeztokian. Los Angeles hiriak berak badu bere protagonismoa:

Otra parte de mí quería marcharse para no regresar nunca, pero ésa era la parte de la que nunca hago caso. Porque de lo contrario me habría quedado en el pueblo donde nací, habría trabajado en la ferreteria, me habría casado con la hija del dueño, habría tenido cinco hijos, les habría leído las historietas del suplemento dominical del periódico, les habría dado capones cuando sacaran los pies del tiesto y me habría peleado con mi mujer sobre el dinero que se les debía dar para sus gastos y sobre qué programas podían oír y ver en la radio y en la televisión. Quizás, incluso, habría llegado a rico, rico de pueblo, con una casa de ocho habitaciones, dos coches en el garaje, pollo todos los domingos, el Reader´s Digest en la mesa del cuarto de estar, la mujer con una permanente de hierro colado y yo con un cerebro como un saco de cemento de Portland. Se lo regalo, amigo. Me quedo con la ciudad, grande, sórdida, sucia y deshonesta.

Edo aurrerago:

Cuando llegué a casa me serví un whisky muy abundante, me situé junto a la ventana abierta en el cuarto de estar, escuché el ruido sordo de tráfico en el bulevar de Laurel Canyon y contemplé el resplandor de la gran ciudad enfurecida qué asomaba sobre la curva de las colinas a través de las cuales se abrió el bulevar. Muy lejos subía y bajaba el gemido como de alma en pena de las sirenas de la policía o de los bomberos, que nunca permanecían en silencio mucho tiempo. Veinticuatro horas al día alguien corre y otra persona está intentando alcanzarle. Allí fuera, en la noche entrecruzada por mil delitos, la gente moría, la mutilaban, se hacía cortes con cristales que volaban, era aplastada contra los volantes de los automóviles o bajo sus pesados neumáticos. A la gente la golpeaban, la robaban, la estrangulaban, la violaban y la asesinaban; gente que estaba hambrienta, enferma, aburrida, desesperada por la soledad o el remordimiento o el miedo; airados, crueles, afiebrados, estremecidos por los sollozos. Una ciudad no peor que otras, una ciudad rica y vigorosa y rebosante de orgullo, una ciudad perdida y golpeada y llena de vacío.

Gimleta hartzen du azkenaldian Marlowek. Baliagarri zaizuelakoan.