Bertute txiki, bertute handi

-n -kargitaratuta
Erantzun

Narrazioa. Ginzburg. Begirada.

Estiman dudan lagun batek oparitu zidan liburua eta jaso nuen hezieraren poderioz zor nion ahalegina. Horregatik, beldur puntuz bada ere, liburua hartu eta irakurtzeari ekin nion. Zergatik beldurra? Egile beraren liburu bat ikaragarri maite dudalako eta beste batek aldiz ez zidan ezer iradoki, ez zitzaidan gustatu. Ze aldetara eroriko zen txanpona orain, leon edo kastillo? Sentipen horrekin ekin nion Natalia Ginzburgen Bertute txikiak (Alberdania 2021, Irene Hurtado de Saratxo Mendietak itzulia) liburuari.

Egia aurrena. Zatika gustatu zait eta zatika aspertu nau. Ez dut amaitu, ez nuen nire burua horretara behartu nahi, banatuta dagoen bi zatietako lehena gustukoago izan baitut entseguz beteriko bigarrena baino. Zertzelada ederrak ditu tarteka obrak eta idazkera estiloak ez nau konbentzitu. Derrigorrean irakurri beharreko pieza bat du, lankide eta lagun zuen Cesare Pavese poeta eta editoreari idatzitako testu amultsua, Lagun bati erretratua izenekoa, eta Ingalaterrari buruzko iruzkinak umoretsuak dira. Eskertu dut itzultzailearen sarrera eta ados nago berarekin, Familia Lexikoa obran jasotzen duen unibertsoa zabaltzen laguntzen du. Hura irakurri gabe nekez uler liteke hau.

Blog honetan ahalegintzen naiz gustatzen zaidana ekartzen. Hau ekarri badut da bi motibo nagusigatik: Hurtado de Saratxo Mendieta itzultzailearen lan bikaina eta Paveseri bihotzetik idatzitako narrazioa. Itzulpena gure hiztegia eta estiloa hobetu nahi dugunontzako bidelagun aparta izan liteke, deskribapenetan naro eta aberats. Hona hemen pasarte bat, hain justu Paveseri eskainitako testutik hartua:

Hondarreko urteetan, zimurrez beterik eta zargaldurik zuen begitartea, pentsamendu oinazetuek suntsiturik; baina azken unera arte atxiki zuen nerabe baten xarma figuran. Idazle famatu bilakatu zen azken urteetan, baina horrek ez zituen ezertan aldatu haren ohitura zaputzak, ez haren jarrera apala, ez haren eguneroko laneko umiltatsuna, zehatz-zorrotz egina punttakurlo izateraino. Galdetzen genionean ea gustuko zuen horrela famatzea, erantzuten zuen, imintzio hantustetsu batez, betidanik espero izan zuela: batzuetan, keinu maltzur eta hantustetsu bat zuen, umekeriazkoa eta asmo gaiztokoa, distiratu eta aienatu egiten zena.

Ba hori, bertute txikiek salbatu dezaketela obra. Barka hitz joko baldarra, baina merezi zuen amaitu ez dudan liburu bati buruzko iruzkinak azken puntada, halamoduzkoa izanda ere.

Koadernoak

-n -kargitaratuta
1

Chirbes. Memoriak. Anagrama.

Liburu batzuek jaio aurretik dakarte soka eta luzeena memoriena da. Zer gorde eta zer erakutsi nahi digu idazleak? Nola hartuko dute bere hurbilekoek? Konfesatuko du ordura arte berarentzat eta ez beste inorentzat gordetako sekreturik? Zein da tonua, barkabera edo gupidagabea? Leporen bat mozten du? Maitasunen bat deklaratu?

Akaso esperotakoa zelako, gehiago postumoa izanda, baina Chirbesen A ratos perdidos 1y2 memorien liburua (Anagrama, 2021) izan da nire lagun batzuentzat urteko literatura akontezimendua. En la orilla edo Crematorio bezalako obra puskak idatzi dituen gizon Valentziarrak zer du esateko dagoen tokitik?

Bolada aztoratuetan, edo literaturaren iturria txintxin mehea besterik ez den sasoietan, 2013an Harkaitz Cano bidelagun zuela Donostian emaniko hitzaldi hau ikusten dut. Zeharo gomendagarria da eta niri idazlearekiko sinpatia eta esker ona pizten dit tonaka. Horregatik akaso egin zait gordina liburuko lehen herena (ez dut hitzaurre batekin, bi ditu, egoniko polemika aipatuko ez baitut irakurri eta bost axola didalako), hori sufrimendua eta mina gizonarena, eta ezerosoa hainbat pertsonekiko duen tonu gogorra, une puntualen batean kontuak kitatzekoa dirudiena. Hildakoekin ezin da eztabaidatu, zer esango dizuet Domu Santu egunaren bezperan idazten ari naizen lerrootan, baina Marxek arrazoi zuen Luis Bonaparteren 18. Brumarioan: hildakoek itotzen gaituzte. Etengabe ari gara haiei arrazoia ematen edo kentzen. Ez naiz sartuko Chirbesek arrazoi duen edo ez, ez ditut kasu zehatzen detaileak ezagutzen, baina ziur asko memoria hauetan pertsona ageri da biluzik eta eskuzabal eta nire arazoa da egile horri buruz nuen irudia kudeatzea lerrootan jasoaz ez badator bat.

Ondoren liburuaren tonua goxatzen da zerbait esateagatik, bukaera arte ageri baitira haurtzaroko internatuko oroitzapen mingarriak eta bestelako koskak, eta egiten dituen kritika batzuk funts askokoak eta mardulak dira. Esate baterako Bernardo Atxagaren Soinujolearen Semea eta Echevarría kritikariaren kritikari buruzkoa, lagun batzuek seinalatu zidaten hau eta arrazoi dute. Argudioak eta sendoak eskaintzen ditu Chirbesek esateko zergatik ez dagoen ados kritikari batzuen rolarekin. Perez Reverteri buruz dioena zuei utziko dizuet bilatzen.

Liburuko onena? Ez nuke jakingo esaten. Momentuan gordina egin bazait ere, zenbat min dagoen bere koadernoko hasieako zirriborroetan, Madrileko mobida zeritzonaren biharamunari, HIESari eta homosexualitatearen jazarpenari buruzko zertzeladak oso interesgarriak dira. Idazle ofizioari buruz egiten dituen anotazioak puntakoak. Eta irakurtzen dituen obrei buruzko iruzkinak bikainak. Bainaren bat jartzekotan, edizioarekin lotuta dago. Liburuko edukia memoriak idatzi ziren koadernoka banatuta dago, hala utzi zuen prest hil aurretik Chirbes berak, eta faltan bota dut hasieran edo bukaeran bere biografia labur bat, bere obren argitaratze urteekin edota bestelako mugarriekin. Jakintzat ematen dira akaso gauza horiek, baina ikasita jaio ez ginenoi erraztu ohi digute bizia halakoek.

Literaturari emaniko bizia izan zen Chirbesena. Minak, edanak, keak eta orban ugarik lagundu zuten umemokoa zenetik. Lagundu akaso ez aditzik egokiena. Edo bai, baina egilearentzat ona dena ona da pertsonarentzat?

Paris, Mosku, Livorno

-n -kargitaratuta
Erantzun

Anna Ajmátova. Amedeo Modigliani. Elisabeth Barillé.

Paris, 1910. Urte gutxian asko aldatu da mundua. Are gehiago, urte pare batean Paris utzi duenak ez daki zer aurkituko duen bueltan. Hirigintza operazio handiak, metroa zaldien ordez, uholdea eta argindarra, bohemia eta proletalgoa.

Mosku, 1910. Tsarraren polizia sekretuak zorrotz zaintzen du ingurunea. Erbesteratu ugari dago, Suitzan edo Parisen. Errusiarra dena exotikoa da, oraindik ez da burgesia izutuko duen iraultzaren berririk. Edo bai?

Livorno, 1910. Hamaika urte falta dira bertan sortzeko Italiako Alderdi Komunista indartsua. Badira lau urte Amedeo Modigliani izeneko gazte judu batek artea esku artean harrapatu nahi duena eta Florentzia nahiz Veneziatik igarota Parisen dagoela.

Historian eta istorioan nahastu dira batetik Anna Ajmátova, poeta, bere lekua zein den aurkitu nahi duen emakumea, gizonen nagusikeriari aurre egin behar dien idazlea, ezkondu berria, senarra Tsarraren defendatzaile duena. Bestetik Amedeo Modigliani, osasun kaskarduna, margolari eta eskultorea, pobrea, irakurlea, inongo eskola piktorikorekin bere obra lotu nahi ez duena, saldu ezinik ari den talentua, Picassoren itzalean ernetuko den hazia.

Elisabeth Barillé bi pertsona (pertsonaia) hauen arteko maitasun harremana kontatzen du. Dokumentazio lan sakona eginda, girotzea aparta da, zintzo fikzionatuz ziurtasun gabe suma daitekeena. Zintzo diot beti ematen diolako irakurleari frogatu ezin denaren berri. Maitasun horren fruitua buru eskultura bat da, baina ez hori bakarrik. Italiarrak edertasuna aurkituko du eta une batez bada ere bila ari den hori hatz puntekin ukitzera ailegatuko da. Errusiarrak konfiantza irabaziko du bere obran, gorputza deskubrituko du idazlearen osotasun gisa eta bere obra poetikoan sakonduko du. Finean hori baita Un amor al alba (Elisabeth Barillé, Acantilado 2021, David M. Copék itzulia) obra, maitasun istoriotik harago giro baten kontakizuna eta artista orok duen zailtasuna bere ahotsa aurkitu edo sinpleki bizirauteko.

Besteak beste, aholku hau ematen digu egileak Ajmatóvaren hitzetan:

Lo que Anna descubre o, mejor dicho, redescubre gracias a Modigliani es que la poesía puede ser, literalmente, un verdadero placer; que, por muy casta que sea, no por ello resulta menos voluptuosa al mezclar dos voces en un mismo poema y acercar esos cuerpos sentados en un mismo banco. La poesía se comparte; ella había olvidado esa obviedad. Ése es el precio de las malas compañías. En San Petersburgo, con los mundanos de la torre de Ivanov, la poesía se consume el minúsculo teatro de las rivalidades: Blok contra Gumiliov, Gumiliov contra Ivanov, Kuzmin contra Merezhkovski, Hippius contra todo el mundo. El viciado mundo de San Petersburgo.

Modiglianiren tragedia ezaguna da. Ajmatóvari senarra fusilatuko diote iraultzan, monarkikoa baitzen, eta Stalinen izu garaian gulag batera kondenatu semeak. Berak, beldurtuta, Modiglianiren gutunak eta eskutitzak erreko ditu bere aurkako ezer aurki ez dezaten. Batek daki, mundu arrano honetan edozer gauza pasa liteke eta.

Italia azken portu

-n -kargitaratuta
Erantzun

Dolua. Kinsky. Italia.

Harrigarria da Esther Kinskyren Arboleda (Periferica 2021, Richard Grossek gaztelaniara itzulia) liburua. Zentzurik onenean, noski. Hiru atal handitan zatitua dago liburua eta hauetako bakoitzean kapitulu laburrek afalosteko irakurketa errazaten dute. Margolari baten pintzeladak ditu Kinskyren prosak, argazkilariaren pazientzia eta literaturaren hitz zehatza egoera bakoitzarentzat. Doluari eskainitako obra monumental honek, M.ren eta aitaren heriotza ditu gogoan narratzaileak, begirada asko ditu bere baitan. Liburua bere patxadan geldialdi gabea da: oroitzapenek ziztatuta bakean ezin egonik Italian zehar mugitzen ari den narratzailea, Olevano-Palestrina-Erroma-Ferrara-Spina bisitatzen ditu besteak beste; flashback bidez “mugitu” den herrialdea, Italia; bizien artetik hilen artera dioazenak, haien kanposantu eta hileta elizkizunekin eta urtaroz aldatzen ari den lurra, negu hondarretik udaberrira.

Deskribapen oparoak ageri dira orri artean eta badirudi Kinskyk badakiela zertaz ari den txori kantu bakoitza aipatzen duenean, detailetan oparoa baita. Hegaztiek zer esan handia dute Arboledan, ez diot alferrik hau. Gehitu horri argiari ematen dion garrantzia, negatibo kutxa bat daroa narratzaileak maletan, ibaiek duten presentzia edota giza kondizioari buruz egiten dituen iruzkinak eta ondorioz irakurketa gozamen hutsa da. Doluak hirien periferiara eta urtaroz besteko bizitzara darama narratzailea, bereziki aipagarria da azken atalean neguko kostaldeak transmititzen duen egonezina, baita Etruskoen arrasto apurrak bisitatzera ere. Ahaztu koliseo eta jauregi handiez, Italia intimo eta zurbila da ageri zaiguna.

Akaso Olevanoko pasartea luzexea da, baina ez dio bukaerako gogobetetzeari eragiten. Aitari eskainitako atala, bigarrena, nire ustez obrako hoberena da. Hirugarren atalean, gatzaga ertzean kokatua, nekazari bilakarazi dituzten marinelen desgrazia aipatzen da, itsasoa haien muturren aurretik ebatsi dietenena. Ze metafora potentea den, zenbat irakurketa kabitu daitezkeen horrelako obra batean.

Aho zabalik

-n -kargitaratuta
Erantzun

Ogia. Zirkua. Jimenez&Cano.

Jokaldi zikinik bada eskubaloian hau da. Oker ez banago guri behin egin ziguten, Urnietan edo Usurbilen, “U” letraz hasten ziren Gipuzkoa ekialdeko herri ezezagun berdin horietan. Lehen erasoan egin beharrekoa da, berandu egiteak ez baitu eragin bera. Baloia pasatzen zaio hegaleko jokalari bati, eskrupulu gutxien duenari, eta hau joango da joko zelaia amaitzen den erpinera, nondik ia ezinezko duen gola sartzea, ez baitaki, gure kategorian inork ez zekien, nola eman efektua baloiari. Bi aukera ditu beraz, defentsa artean lekua egin nahian dagoen piboteari pasatzea edota, hau da jokaldia, ahalik eta gogorren jaurtitzea baloia kontrako atezainaren aurpegi erdira. Ez du golik sartuko, bistan da, baina atezainak ez du berdin jokatuko partida osoan zehar. Izutu egingo da. Uste dut orain araudiak ez duela zakurkeria hori ametitzen, baina nerabe ginen gu taxuzko gizon izatea espero zuten urte horietan araudiak Brummel usaina zuen. Harkaitz Canoren ipuin bat balitz deskribatu berri dizuedan egoera gure kirol ibilera hegaleko jokalariak zerbait antzemango zuen atezainaren aurpegian. Gosariko kolakao arrastoren bat masailean, marrubi marmelada orban bat ezpainetan, bereak ez diren hortz zuri distiratsuak. Zalantza egingo luke hegaleko jokalari exekutoreak eta orduan, seko gelditu, baloia bi eskuekin hartu, kiroldegitik atera, taxi bati deitu eta aireportuan leon kastillo jokatuko luke nora joan baloi eta guzti. Edota baloiak helmuga bat aukeratuko luke eta jokalariak beste bat: Temuco eta Urdiñarbe, hurrenez hurren. Gainontzeko jokalariok geunden posizio berean geratuko ginateke, zain, zahartuz, batzuk erasoan eta besteak defentsan, mina ekiditea beste helbururik ez zuen formolezko determinazioak izoztutako kantxan preso.

Irati Jimenezek Miguel de Unamuno XXI. saria irabazi zuen Bilbon Ogia eta zirkua (Erein, 2021) lanarekin. Miraria da. Liburua ez baita lur honetakoa, aurreko paragrafoko jokalariari kiroldegitik ateratzeko apur bidea uzten dion orri sorta da. Mapa da liburu hau, iparrorratza dilindan duena, literaturarekiko maitasunera bidea erakusten duena. Hasieran haluzinatu egiten duzu orriokin: baina zer da hau? euskal letratan ez dut antzeko ezer irakurri! Idazle bat beste idazle baten idazlana aztertuta ofizio honen gakoak eskaintzen ari da bekaizkeriarik gabe! Hori baita Neguko Zirkua Canoren liburua aztertuta Jimenezek bilatzen duena: nola izan idazle azaltzea, nola izan gizon, nola izan pertsona. Eta nola batak besterik gabe ez duen funtzionatzen, doilorekeriaz beteek idazle izateko arazo handiak izango dituztela. Beste dimentsio batera daroa Canoren lana Iruñean bizi den idazle bizkaitarrak eta beste dimentsio batera garamatza gu, irakurleok.

Lagun batek maiz kontatu didan anekdota hau. Kontzertu baten ondorenean, areto baten backstagean hogei lagun inguru daude, musikari, teknikari, bikote eta lagunak. Musikarietako bat hurbildu zitzaion eta belarrira esan: “Badakizu zer? Guzti hauetatik zu zara musikaz ari den bakarra, beste guztiak musikaren munduaz ari dira”. Horregatik diot Jimenezen lana berezi dela, literaturaz ari delako. Eta egun dena sare sozialetako beef eta erdipurdiko elkarrizketa denean, idazle askok irakurtzeko ere lanak dituzten garaiotan, literatura bera erreibindikatu beharreko zerbait bilakatu da. Gure zabarkeriak tenpluko sua metxero baten garrera jibarizatu du. Normala, pebeteroa bandalizatu dugu eta ahaztu zergatik egin ginen sinesmen zahar honen jarraitzaile. Baloikada gehiegi atezainen aurpegietara eta zirku zaharra LED pantaila erraldoiek zokoratua dute. Hala ulertu dut nik liburua, suari hauspoa emateko ahalegina, miresmenetik eta maitasunetik egina, literaturari eta beronek gurean duen zerbitzari fidelenetako bati, Harkaitz Canori.

Bistan da gomendagarria dela irakurketa. Hasierako orrietan zuen buruari esaten badiozue “baina zer da hau?” ez etsi, erritmoa hartuta zalantza gozamen bilakatzen baita. Eta euskal liburu hitzaurregintza krisi sakoenean badago ere hau irakurri, Iratik liburu hasieran idazten diren orriak aspaldian euskal literaturan ernatu diren orrialde amultsuenetakoak dira. Bukaeran Cano berari eginiko elkarrizketa dago, blogari honi irudimena pizteko balio izan duena (eta ez da gutxi sasoi hiperestimulatu honetan). Horrenbeste, ze, jakin badakit hegaleko jokalari angulurik gabeek ez dutela zertan parekoaren aurpegia txikitu.

Sasi arteko lore

-n -kargitaratuta
Erantzun

Komikia. Elgeta. Fano&Izagirre.

Jazinto Rivas, Elgeta ezizenez ezagutua, bere hauspoan euskal hogeigarren mendea dantzan jartzeko beste haize gordetzen zuen artista handia. Joxean Agirrek duela bost urte argitaratu zuen Elgeta liburu ederra 111 Akademiaren eskutik, hemen duzue informazio apur bat, eta esan liteke Ikastolen Elkarteak eta Euskal Herriko Trikitixa Elkarteak argitaraturiko Sasi artean Elgeta (Koldo Izagirre, Dani Fano, Garluk, 2021) komikia Agirreren nobelarekin primeran uztartzen den pieza dela.

Hau diot komikia bera bakarrik irakurrita kosta egiten delako Elgetaren bizitzako hariari jarraitzea honen biografia pixka bat ezugutu gabe. Hor daude, zertzelada eta txinparta biziz kontatuak Elgetaren bizitzako mugarri inportanteenak baina batez ere bukaera, gizonaren hondar urteak, lauso ez ote den geratzen dut duda. Hain justu urte horietan du indarra Joxean Agirreren lanak eta horregatik diot bi lanak onddoa eta arrautza direla.

Komikiaren gidoia Koldo Izagirrerena da eta zer esango dizuet bada jada ez dakizuenik? Aparta da darabilen hizkera, euskalkiaren domeinua, elkarrizketa bizi eta aje gabekoen segida gozagarria, koplek komikiari ematen dioten txinparta. Ez da Zerocalcare komikian egiten duen hizkuntza bitarteko despliegea, ziur asko horretarako beharrik ez duelako, baina oso-oso ondo funtzionatzen du eta meritua aitortu behar zaio. Eibar bera hiri fetitxea da Izagirrerentzat, 1985 urrun hartan Kalabaza Tripontzia filmerako Juanbau Berasategirekin batera erretratatu zuenean langile gorri euskaldunen gune gisa. Ordutik hainbat aldiz errepikatu du greba kanta eta antzekoak euskaraz Eibar moduko guneetan soilik izan direla posible eta purismo euskaldunaren antidoto gisa konjuratu du ez Gipuzkoa ez Bizkaia den zoko hori. Hain justu hortik ez beste edononondik atera behar zen Elgeta, sekula ez Izagirrerentzat infernu den Loiolatik, fox-trot doinuak kabaretean trikitiaz jotzeko gai zen erdi baserritar-erdi maketo sasiko mutila.

Nabarmendu nahiko nituzke ere Dani Fanoren marrazkiak,itzelak dira! Azalak berak, espartinak mahai gainera igota kea zerura eta ahoa munduari zabalik, horrenbeste adierazten du protagonistari buruz! Gustura irakurri nituen Marmolen ibilerak baina Elgetari buruzko lan honetan goia jo duelakoan nago. Gehitu horri Xabiroien egiten ari den lan oparoa (errekonozitzen ote zaio Ikastolen Elkarteari nahikoa arlo honetan egiten ari den ahalegina?) eta garai gozoa ari da bizitzen sormenari dagokionean dudarik gabe.

Bukatzeko, esanikoa, Elgetari buruz zerbait aurretik jakinda esperientzia gozagarriagoa da. Komentatu gabe ezin utzi ere komiki modernoa dela, feminismoak duen garrantziari dagokionean behinik behin, eta pertsonaia galeria paregatea duela: Txapasta pilotaria, Luzifer tabernaria eta hiru alproja karlista horiek, haien doilorkeria eta guzti. Gozatu!

Hadrianoren oroitzapenak

-n -kargitaratuta
Erantzun

(2021eko urriaren 1ean Puntua aldizkarian argitaratutako testua, Marguerite Yourcenarren Hadrianoren oroitzapenak nobela bikainean inspiratua).

Iraila da memoriaren hilabetea; Arrasaten, bederen. Irailaren
26an sartu baitziren tropa frankistak herrian, eta oraindik
bizirik dirau Txiki, Otaegi eta beste hainbaten oroitzapenak. Ez
da hori, halaber, testu honetan aipatu nahi dudan memoria mota,
pertsona batek bere bizitzaren edo aro jakin baten hondarrean
eginiko oroitze, galbahe, baztertze eta jasotze ariketa dena baizik.

Euskal letretan azken hilabeteotan atera da liburu interesgarririk
oroitzapen ariketa gisa, baina, egiari zor, ez ditut irakurri, eta beste
baterako utziko ditut. Nik buruan dudan liburua, zuekin partekatu
nahi dudana, Marguerite Yourcenarren Memorias de Adriano da,
1974an nobela historikoa goitik behera eraldatu zuen maistralana.
Flauberten esaldi bat aipatzen du Yourcenarrek oharretan:
“Jainkoak ez zirenean jada existitzen eta Kristo artean agertu gabea
zenez, momentu bakana egon zen, Zizeronetik Marco Aurelioraino,
soilik gizakia egon zena”. Hura garaia hura! Hain zuzen, Marco
Aureliori eskaintzen dizkio oroitzapenak fikzioko Hadriano
enperadoreak, gizon honen mentalitatea bikain jasotzen duen testu
marabilla honetan. Zertatik marabilla? Batetik, botere gorenaren
jabe den gizon baten pasio, kezka, itzal eta handitasunaren
konpilazio aparta delako. Bestetik, obra politiko brillantea delako,
Erromaren handitasunaren berme gisa konkista ez diren beste
metodo batzuk nabarmentzen direlako, eta horretan Hadriano
jakintsuak egiten duen ahalegina. Bukatzeko, gaztelaniazko
itzulpena Julio Cortazar handiarena da, eta aizue, egunero ez da
halakorik esku artean edukitzen. Euskaraz ere bada lana,
Hadrianoren oroitzapenak izenburuarekin, Joxe Austin Arrietak
1985ean itzulia, eta, aditu dudanez, itzulpen aparta da. Cortazarren
edo Arrietaren artean aukeratzea luxua da, ez da hala?

Memoriak irakurtzen memoria ariketari buruz aritu naiz
pentsatzen. Zer du batek ondorengoei kontatzeko? Nik gero eta
gutxiago, hori ziur. Hitz egiten ikastea baino gehiago kostatu zaidala
isiltzen ikastea, lodi egoteak ez nauela lodifobiatik libratu, gorroto
ditudala autobusetako eserlekuak hankak ezin kabitu egoten
naizelako eta interes gutxiko beste txikikeria batzuk. Hobe
Hadrianorenak irakurri eta Yourcenarren talentuaz gozatu.

Orbaitzetako ola

-n -kargitaratuta
Erantzun

Intriga. Krimenak. Ibon Martin.

Azken urteotan argitalpen ugari dago Orbaitzetako ola ardatz duena. Nire ustez, esanguratsuenak dira Malli Txaparrek eginiko historia ikerketa lan zehatz eta fina, Pamielak argitaratua eta hemen aurki dezakezuena, eta Ibon Martinen La fábrica de las sombras (Travel Bug, 2015) nobela, Leire Altuna idazlea protagonista duena. Ez zait horrenbeste gustatu Legartza errekaren ertzean ere kokatua den Asisko eta Joseviskiren Basolatik berri onik ez komikia, baina horrek eskatuko luke eskua beste dilista plater batean (edo batzuetan) sartzea eta ez dut streaptease horretarako aldarterik.

Ibon Martin idazle talentuduna da. Eta niri, talentu horri beldurrez, kosta egin zait niretzat horren interes bizikoa den Orbaitzetan girotutako lan hau esku artean hartzea (H)ilbeltza bekarako dokumentazio lanak behartu nauen arte. Zergatik? Batetik inguruko batzuk irakurrita aurpegi arraroa jarri izan didatelako nobela honi buruz galdetu ostean. Ba talentuz lizentzia artistikoak oharkabean pasatzen direlako eta lizentzia horietako batzuk zauriak irekitzen dituzten horietakoak direlako.

Ea ondo azal dezakedan goiko ideia hori: lizentzia bat da esaterako Urkuluko dorrea Olatik bertatik ikusten dela esatea. Ezinezkoa da, haranak hor duen formagatik, baina Martinek istoriorako ezinbestekoa du eta uste dut permititu dakiokeela mendien forma bihurritzea. Beste lizentzia bat da, sakonagoa zentzu guztietan, Mikel Zabaltzaren erreferentzia oro ezabatzea. Olako plazan bertan dago oroigarria, Zabaltza familiaren etxe parean, eta omisio esanguratsua iruditu zait bertan egiten zaiolako omenaldia urtero Mikeli… Bada lotura afektibo argi bat dago askoren artean, Ola eta Mikel. Esanguratsua da omisioa ez zaidalako iruditu politikaren fenomenoari, politika kontu zaharrei eta berriei, uko egiten dion idazle bat: Podemos alderdia hitzez hitz aipatzen du, frankismoaren hainbat ondorio xehe kontatzen ditu, Foruzain eta Ertzainen arteko eskumen banaketa aipatzen da… Ulertzen dut ez dela erabaki erraza sartzea nahiz ateratzea, baina niri deigarria egin zait eta faltan bota dut aipuren bat.

Lizentziez gain badago beste kontu bat interesko egin zaidana: nola deskribatzen dituen herria eta batez ere herritarrak. Landa eremuko aje nabermen batzuk aipatzen ditu: jauntxokeria, mesfidantza, neguak duen presentzia astuna… baina ez diot argi batere antzeman eta hori ez da guztiz bidezkoa. Chandlerrek edo Hammettek Estatu Batuetako hirien ustelkeria nabarmentzen dutenean nobela beltz klasikoetan premisa batetik abiatzen dira: zinemak eta gobernuak aski propaganda egin dutela kapitalismoaren onurez. Antzeko zerbait pasatzen da nobela beltz eskandinabiarrean, haien ongizate gizarte eskuzabalaren ifrentzu dira krimenak. Kasu honetan ez dago halako kontraposiziorik: ageri diren aetzak motzak, fanatikoak, itxiak, kirtenak dira. Estereotipo koadrila galanta batu du Martinek Olan, hain justu akaso bisitari gehien jasotzen dituen Euskal Herriko txokoetako batean.

Bukatzeko nobelaren atal batzuk gustatu zaizkit: esaterako gaueko lana eta frankismoko giro opresiboa oso ondo kontatzen du. Trama edo hari ezberdinak josten ere trebea iruditu zait Ibon Martin. Entretenitua da eta thriller zaleek (aita Orbaitzetakoa ez dutenek akaso) gozatuko dute. Pena hori, Celia irakaslearen pertsonaia ez zaidala aski iruditu pertsonaia galeria ilunegiai kontrapisua egiteko.

Bilbao-New York-Bilbao

-n -kargitaratuta
Erantzun

Autofikzioa. Ondarroa. Boga-boga.

Bat, ez zait okurritzen ezer askorik Kirmen Uriberen Bilbao-New York-Bilbao (Elkar, 2008) nobelari buruz honezkero kritiken hemerotekan esan ez denik. Ados nago ñabardurak ñabardura kritikari askok dioenarekin eta zerbait gehitzekotan orriotako fikzio apurrak kalte egiten dio marinelei eta Ondarroari buruzko pasarte interesgarrien konpilazioari.

Bi, Artetaren mural baten lamina dakar liburuak orrialde artean ezkutatua. Badu zerbait obrak, Bastidatarren etxean egoteko eginak eta egun Bilboko museoan denak, aktuala eta tristea dena. Amildegia iradokitzen dit niri eta gustatu zait Uriberen ikuspuntua beste bat izatea. Begirada beste koadro dago lamina horretan. Artea batik bat interpretazioa baita eta hor bakoitzak du berea, maiz zerbait gustukoa edo ez gustuko dugula aitortzeak lotsa ematen badu ere. Hori du ona arteak, kritikak kritika, entzule-ikusle-irakurle bakoitzak eraikitzen duela harreman propioa artearekin eta kasu honetan esan dezala hemerotekak (nire bloga barne, jakina) nahi duena liburuak irakurlearen asebetetzea badakar. Horregatik irakurtzea merezi du liburu honek eta ondoren bakoitzak epai beza. Horra neronek kritiken hemeroteka soilik blog honetan idazteko kontsultatzearen arrazoi nagusia.

Amnesia

-n -kargitaratuta
Erantzun

Oroimena. Ballinger. Noir.

Dudatan sartu eta ase atera, hala egin dut Bill S. Ballingerren Segundorik luzeena (Harper 1957 originala, Igela 2009 itzulpena Xabier Olarra itzultzaile) obraren irakurraldia. Onartu beharra dut orain arte Igelako Sail Beltzak eskaintzen dituen gutitziak majo disfrutatu ditudala. Baina azalak eta egile ezezagunak ez ninduten guztiz erakartzen. Tontoa ni! Nobela aparta baita, pertsonaiak ondo eraikiak eta narratzaileak trebezia handiz daramatza kapituletan tartekatzen diren bi denborak (narrazioaren zati bat lehenagokoa da kronologikoki bestea baino).

Ballingerri kritikak jarri dion epitetoa da nobela beltz lirikoen gurasotasunarena. Ez dakit horrenbesterako den, ez baitut aski jakintza hori hala denik baieztatzeko, baina egia da deskribapenak mamitsuak direla, pertsonaiak sakonak eta ageri den jende gogorraz harago doana kontatzeko bokazioa duela narratzaileak. Victor Pacific protagonista amnesikoaren barne ahotsa ederra da, Bianca Hillek transminitzen duen xalotasun onbera paperaz haragokoa da eta Rosemary Martinen larria irakurlea estutzen du.

Hemen protagonistaren identitate bilaketan bikain islatzen duen paragrafoa (12. or): Eskugainak, hobeto azterturik, ile sarriaren ilungunea erakutsi zuen, baina azala leuna eta zimurrik gabea zen.

Ez nituen eskuak erabiltzen ogia irabazteko; hori izan zen neure buruaz aurkitu nuen lehenbiziko gauza. Eskua ohe gainean erortzen utzi nuen. Baina izena? Zer izen nuen? Nor nintzen? Gero, izenak hasi zitzaizkidan pasatzen burutik, berez, ni saiatu gabe: Aly Khan, Windsorko dukea, Ernest Hemingway, Gary Cooper, Horstman koronela, Adlain Stevenson, Goethe.

Jarioa bat-batean eten zen, uhate bat braust itxi banu bezala. Zer aritu nintzen egiten? Zer aritu nintzen pentsatzen?

Pena bakarra Igelako edizioan dagoen spoilertzarra. Kontrazala irakurtzen duzuen horietakoak bazarete oraingoan ez dizuet halakorik gomendatzen. Horri eusten badiozue gerraosteko New Yorkeko bankuak, hotel kirasdunak eta pertsona adeitsuak ezagutuko dituzue Victor Pacificekin batera. Nork daki, akaso zuek ere beste bizi bat bizi izandakoak zarete eta ezin duzue oroitu.