Etiketaren artxiboa: saiakera

Ez esan ezer

-n -kargitaratuta
Erantzun

Ipar Irlanda. Radden Keefe. Troubles.

Liburuak itxura ona zuen. Baina irakurri ahala susmo txar batek harrapatu nau. Narrazioa ona da, gaia interesekoa dut (Troubles deritzon XX. mendeko sasoi batean, bereziki 70ko hamarkadan, Belfasteko McConville alargunaren desagerketaren kasuan ardazten da istorioa), baina zerbaitek ez du funtzionatzen.

Detaile asko balantzaren alde batean eta batere ez bestean. Bat Euskal Herriko antzeko obrekin eskarmentatua dagoenez paranoiaren aukera lehenetsi nuen: mamuak ari zara ikusten, Eneko. Baina Gerry Adams orriro aipatzen du Patrick Radden Keefek obra honetan, No diguis res (Edicions del Peris·copi 2020, Ricard Gilek itzulia) eta UUF eta UVF siglak ez dira inon ageri. Akaso ez zeuden kasu zehatz horretan inplikatuta, baina zerbait ez doa ondo liburuan.

Orduan, liburuaren lehen herena irakurrita, gugleatu eta Ed Moloneyren artikulu honekin egiten dut topo. Ed Moloney urteko kazetari izendatu zuten Irlandan 1999an, ez da edonor. Artikulua gogorra da oso. Radden Keefe pentagonoko langile ohia da, datu hori ezkutatzea leporatzen dio Moloneyk, eta ez dizkio irakurleari aipatu ere egiten kasua ebazteko funtsezkoak diren pistak, jakina, berari komeni ez zaiolako. Irakurtzeari utzi dit orduan, izenburuaren aurka esan beharra dagoelako zerbait zintzoa ez denean iruzurra dela.

Galindez

-n -kargitaratuta
Erantzun

Galindez. Memoria. Artelana.

Mende beteko nekea duten bizitza parean tokatzen zaizunean airea astun bilkatzen da. Nabari zaio hala bizi izan denari hezurren kamutsa, isiltasunen luzera eta ez gertu ez urruti, inon ez den erdibidean galduriko begirada. Horrelako zerbait behar luke Jesus Galindezekin topo egiteak, bere aberriarekiko maitasunak eta iragan mendeko kolpe ugariek jipoitua. Erori eta altxatakoa, hori bere alde, behin eta berriz, baita Nazio Batuen Erakundeen Franco klubean onartu zutenean ere. Guzti hori Trujillo dominikar diktadoreak kontrakoa erabaki arte, berari buruz liburu batean idatzitakoak ordainarazteko asmoz.

Manuel Vazquez Montalbanen Galíndez (Anagrama, 2019, 2. edizioa) obra paregabea da. Aspaldian esku artean izan dudan onenetakoa eta bere garaian, 1990ekoa da berez, Espainiako Narratiba Sari Nazionalarekin eta Europako Literatura Sariarekin errekonozitua. Liburua eredugarria da benetan ondo uztartzen dituelako bi kontu oso zailak direnak lotzen a priori: nobela ona eta ikerketa zorrotza. Behin bati irakurri nion zientzia eraldatu duten obra garrantzitsuenak, Darwin edo Newtonenak adibidez, ondo idatzitakoak direla. Bestela ezinezkoa da ideiek arrakasta edukitzea. Eta kasu honetan Pepe Carvalho detektibe ezagunaren aitak ondo josten ditu pertsonaia gogoangarriak, Muriel Colbert, Voltaire edo Robards kasu, ahaztu gabe Galindez beraren bakarrizketak txertatzen dituela narrazioan zehar. Detaile honek Harkaitz Canoren obra gogorarazi dit, baina batek daki zergatik ekarri didan haizeak erreferentzia hori. Ah bai, ziur asko horrelako obra bat gurean idazteko gai den pertsona bakarrenetakoa delako, bere azken bi lanak ditut lekuko.

Bestalde kasuari buruzko ikerketa zorrotza da. Espainia eta Latinoamerikako diktadurek eragindako erbestea, Estatu Batuek euskaldun (batzuei) eginiko traizioa, komunismoaren aurkako gerra hainbatentzat izan zen pagotsa, Madrilen gorpuzten ari zen botere sozialistaren disekzioa, unibertsitate lan batzuen atzean dauden interes zalantzagarriak eta irakasle ezkertiar hainbaten zurikeria, ikertzaile baten seta bere lanarekin, euskalduntasunaren mamia, Miamiren eraldaketa etab. Oso ondo uztartzen du datu eta izen festa hariarekin eta horren aurrean txapela kentzea dagokio blog honen egileari.

Bukatzeko, kirrinka bakarra eragin didana Amurrioko baserriko aurreneko pasartea da, liburua hasten duena, baina ez dira orrialde asko. Zuri ez badizu hori eragiten hainbat hobe. Niri pasatako gauza bera gertatu bazaizu ez etsi, ez duzu berriz antzekorik sentituko orrialdeak pasatzerakoan. Ordainetan, izugarrizko gozatua hartuko duzu erresistentziaren etikari buruz irakurriz eta ikusiz nola, gurea moduko herriak, munduko elefante handiek zapaltzen duten belarraren parekoak diren.

Errigora

-n -kargitaratuta
Erantzun

Arroza. Ura. Arrastoa.

Errigorako lehen kaxa esku artean eduki nuen arte ez nekien Nafarroan arroza ereiten zenik. Arketasen, Bardeetan, ekoitzitako lehen pakete hura esku artean edukitzea lezio ona izan zen dena ikusteke eta ikasteke dugula jabetzeko. Gezurra dirudien arren, begien bistako gauzak dira gehien gogorarazi behar dizkiogunak gure buruari.

Beste gauza ebidente bat maiz askok (deliberatuko gehienetan) ahazten duena: egun ezin da libreki hitz egin euskal gatazka gertatu zenaz. Iñaki de Juana iritzi artikulu birengatik auzipetu zutela gogoan du batek eta nola José Amedok idatz dezakeen nahi duena, baina beste batzuk arroz urez jardun beharra duten ezinbestean kartzelan amaituko ez badute. Hau oso presente eduki ezean nekez uler liteke bere osotasunean Mikel Antzaren Arroz Urez (Txalaparta, 2021) liburua.

Horrez gain, liburua amaitu ostean jakin dut hau eta interesgarria deritzot irakurlearentzat, obra idazleak Adur Larrearekin batera Burgosko auziari buruz eginiko komiki batentzat pilatutako material oparotasunaren fruitu da. Ni hasiera batean galduta aritu nintzen ardatz biren artean, Mikelena bata, Burgoskoa bestea, eta horri buruz jabetuta esango nuke errazago eraman dudala irakurketa bigarren aldiz orriak esku artean eduki ditudanean. Halaber, ziur asko nire kontua izan liteke hau, nire inguruko bi irakurlerentzat oso argia izan baita liburua eta gozamena zalantza gabea egin zaie hasieratik.

Mikel idazlea eta Mikel militantea. Bi eta bat dira aldi berean. Mikelen familia eta herri honetan eman den konstate bat: maiz familia gutxi batzuk eraman dute hamaika borrokaren zama bizkar gainean. Hori ikusten da liburuko loturatan, esaten direnetan eta arroz urez isiltzen direnetan. Protagonista diren batzuk aurrez ezagutzeak gainera laguntzen du ideia honetaz jabetzen.

Interesgarria eta eskertzekoa da Mikel Antzaren ariketa. Bere ibilbidea, eta herri honen azken 70 urteen joana, ulertzen laguntzen du sustraiak eskuzabal erakutsiz. Baina nahiago nuke egunen batean arroza jateko utzi eta tintaz idazten hastea. Guztiok. Eta horretarako aukera edukitzea, tintaz idaztekoa eta komisaldegi nahiz artxibo militarretako agiriak lasai arakatzekoa.

Utopiak hamalau

-n -kargitaratuta
Erantzun

Ametsak. Borroka. Martínez.

Zer esango dizuet ba. (Sasi) distopia bat idatzi eta berehala aldatu ziren haizeak parajeotan. Neskamearen Ipuina, Years & Years eta beste hainbat literatura edo ikus-entzunezko lanak alboratu eta mundu hobeak asmatzeari ekin behar omen zitzaion buru-belarri euskal kulturgile eta pentsalari askoren arabera. Nik asko estimatzen dudan jendea hori esaten entzuteak zer pentsa eman zidan, nire liburu egurtua zalantzan jartzeraino. Orduan iritsi zen Utopia no es una isla (Episkaia, 2020) irakurri beharra nor izateko eztabaidatan, hori baitzen lehen aipatu ditudanen ustean ezkerrak eta mundu honek behar duena bizi duen krisi sistemikoari aurre egingo badio: distopiak alboratu eta utopiak ekoizteari ekitea.

Liburua aise irakurtzen da. Layla Martínezek oso idazkera estilo ona du, batzuetan gehiegi behartzen den akademizismotik aldendua. Saiakera izan arren printza literario apartak ditu, errealitatean oinarritutako fikzio eskenatoki ugari manejatzen ditu eta denak egin zaizkit sinesgarri, eta aise irakurtzen da obra. Nik behintzat hiruzpalau egunetan irakurri dut liburutxo zaindua, eta hori geldialdi batzuk egin behar izan ditudala esaten duen guztiaz hausnartu eta ondorioak ateratzeko. Kasuren batzuk ezagunak nituen arren beste batzuk ez, esaterako Libertalia edo Aztlan ez zeuden nire mapatan, eta eskertzen diot hori. Gauza onekin jarraituz uste dut ondo biluzten duela egun neoliberalismoak egiten diguna, gure bizitzaren aspektu (ia) guztiak merkantilizatzea alegia, eta horrek ze eragin duen gure iruditerian. Sinple eta ondo azaltzen du hori nire ustez.

Bainen artean zalantza bat. Beno, hiru zalantza. Aurrenekoa, eta handiena, erlijio utopien aipatze eza da. Hitzaurrean aipatzen ditu nobelak, bideojokoak eta enparauak, baina ez dio ezer kristauen zeruaz, musulmanen paradisuaz edota hamaika sektek prometitzen dizutenaz. BIharkoari itxaroteak egungo esplotazioa justifikatu nahi izandu hamarkada askoz eta nik uste askori geneetan susmoa behintzat geratu zaigula halako promesen inguruan. Zerua eta lurra infernuan daude esaera horrek ez ote dion zeruaren existentziaren zalantzari eragin infernuari baino gehiago? Izan liteke, baina gogoan hartu Adornok zer esan zuen poesia eta sarraski eremuei buruz. Horri buruz ez dio ezer Martínezek, XX. mendeak utzitako beste zauri batzuei buruz eta akaso mereziko lukete aipuren bat.

Bigarren zalantza da beran distopiak akzio ezarekin, paralisiarekin, lotzen dituela baina nire ustez ez du zertan horrela izan. Katakrak liburu dendak bere egin duen abesti letra puskak dioen bezala, den-dena aldatu nahi nuke horrek energia handia mugitu dezake. Akaso ez dakizu nora joan, baina egungoak ez dizula balio argi duzu. Arrasateko parrokian frankismo betean Francoren alde hildakoen omenezko plaka zartatu zutenek argi zuten gutxi batzuk zirela eta ez herri osoa, ez zekiten zer pasako zen Francorekin eta apenas teorizatu zuten ezer, baina jasanezina zitzaien gerra kriminalen gorazarrea. Hor dago hamaika borrokaren ernamuina. Gero batu zitzaizkien ameslariak, horiek ere ezinbestekoak baitira, baina dena ez da ameslariz betetzen. Energia konbinazio bat da nire iritziz garai historikoak aldatzea ahalbidetzen duena.

Hirugarren zalantza bat, Star Treki egiten dion aipua ardatz hartuta. Ondorioetan dio Star Trek dela Bigarren Mundu Gerra ondoren etorkizun hobe bat irudikatu duen produktu bakarrenetakoa. Baina, neoliberalismoaren sorrera 70eko hamarkadan kokatzen bada horrek esan nahi du sortu aurretik ere apenas dagoela utopiarik. Hau da, neoliberalismo gabe ere kosta egiten zaigula etorkizun onena pentsatzea. Hori ez dator bat liburuko tesi nagusiarekin eta apur bat zalantzati utzi nau.

Gauza asko ondo egiten ditu Martínezek eta obra polita da. Dena den, eta hasierako paragrafoan esan dudanari helduta, distopiak eta utopiak kateatzeak ez du zertan beti ona edo txarra izan. Zeruak asko mugitzen du, ukaezina da hori, baina infernuko bailara eta harri azpialde bakoitza izendatzeko beste izen baduzu.

Katalunia

-n -kargitaratuta
Erantzun

Historia. Sobrequés i Callicó. Dibulgazioa.

Duela 44 urte idatzi zuen Xabier Letek Lore bat, zauri bat diskoa irekitzen duen Canço a Catalunya abestia eta hau dio bertako lehen paragrafoak:

Anai zaharren lur gazte borrokan ezaguna,
ttiki geralako haundi aurkitu nahi duguna.
Guregana zugandik datorkigu eguna,
itsasaldeko eguzki bero eta biguna.

Urte batzuk beranduago, katalanei buruzko hamaika txiste egin eta hamabi janda, urriaren 1ean ikusitakoak hunkituta eta Zahar Berri euskara trebakuntza programari esker aretxabaletar katalan bati euskara ikasten laguntzeak dakarren pozez, iritsi naiz Kataluniako herria errespetatu eta apreziatzera. Bat katalan ikasle ere bada, eta irakurtzearen plazera ikastearen ederrarekin uztartzeko zortea edukita, iritsi naiz Jaume Sobrequés i Callicóren História de Catalunya liburura (Editorial Base, 11. edizioa, 2019koa). Bertan Sobrequés i Callicók, UABeko katedradun eta politikari ohiak, besteak beste “trantsizio” osteko Kataluniako Estatutua idatzi zuen hogeikoteko kide izan baitzen, Kataluniako historiaren laburpena egiten du, historiaurretik hasita 2017ko erreferendumeraino. Modu laburtu eta sintetikoan, bere ideologiari dagozkion ajeak ezkutatu gabe, hori jakinda irakurtzea komeni, nahiz eta ni despistatu nauen esaten duenean Jordi Pujol izan dela XX. mendeko katalan politikari garrantzitsuena eta ez Macià edo Companys.

Bi gauza ekarri dizkit gogora liburuak Euskal Herriarekin alderatzean. Bata, ez diogula ematen dibulgazioari aski garrantzia hemen. Joseba Asironen lanek edota Xamarrenek ez dakit aski oihartzunik duten gurean. Ezta Amaia Nausia edo beste horrenbeste ikerlariren lanek. Hori indartu beharko genuke, garena kontatuko badiogu munduari eta gure buruari. Bestea, ez dakidala hemen ba ote dugun herri gisako historia partekatu eta bakar bat osatzeko besteko heldulekurik. Gure herriaren izenari buruz eztabaidan ari garen honetan, zer esanik ez ereserki bateratu proposamenaz trufaka ari direnez, zer dibulgaturik ez dugu.

Letek itsasaldeko eguzki bero eta biguna egozten dio Kataluniari. Liburu honi esker eguzkipean gusturago egoteko motiboak aurkituko ditu irakurleak.

Carreira da Índia

-n -kargitaratuta
1

Soler. Brito Gomes. Kolonialismoaren ertzak.

Puntua Aldizkarian 2021eko ekainaren 25ean argitaratutako testua

1416an hasi zuten enpresa koloniala Ceuta konkistatuz. Zortzi hamarkadatan ozeano atlantikoa ezagutu zuten, haizeak dominatu, mapak egin, non hornitu aztertu… Esperantza Onaren lurmuturrarekin topo egin zuten, hiru ozeanok bat egiten duten paraje trumoitsu eta basati hori, eta ondoren, montzoi eta barealdiei aurre egiten ikasi.

XVI. mendean, 900 tonako ontziak eraiki zituzten portugaldarrek, gaztaina, arte, pinu edo haritzez Carreira da Indiari, Lisboa eta Goa arteko bideari, aurre egiteko. Brankako haizea nekez jasaten zuten eta haizea soilik har zezaketen zeharka edo popatik. Bela karratuak zituzten trinketean eta masta nagusian aparailu latinoa. Ezberdinak ziren ingelesen edo espainiarren naoekiko.

Horrelako ontzi batean erraz bidaia zezaketen 700-1.000 lagun inguruk. Guztiak kapitain batek gobernatzen zituen, oso zorrotz, eta hiri baten antzera antolatzen ziren. Ofizioka batzen zen tripulazioa eta han ziren arotzak, istinkariak, upelgileak, barberoak. Marinelak batuta 150 inguru izan zitezkeen eta ez ziren soilik portugaldarrak, nazioarteko lantaldea zen: gaztelarrak, italiarrak, frantsesak, greziarrak, baina baita lingua lanetan erabiltzen zituzten afrikar edo asiarrak. Tripulazioaren parte bat degradatuek osatzen zuten, heriotza-zigorrera kondenatuak, zigorra ez aplikatzearen truke haien kasa uzten zituztenak esploratu gabeko lurretan kontaktuak egiten hasteko. Gehitu kolonietara eroan beharreko soldaduak, funtzionarioak eta haien familiak, kolonoak, merkatariak, erlijio jendea… Tripulazio honek aurre egin behar zien garaiko erronka tekniko handienetako batzuei; esate baterako, oso ur hotzetan nabigatu ostean ur beroetan sartuta kalte handiak jasotzen zituzten ontziak nola konpondu, baita ur azpian geratzen ziren parteak ere.

Askok ez zuten bidaia amaitu, eta horiek jaso zituen Gomes de Britok 1736an, 1552-1602 urteen artean jazotako naufragioen kontakizunak konpilatuz. Guri lan hauek orraztuta ekarri dizkigu Isabel Solerrek Los mares náufragos liburu apartean, aspaldi irakurri dudan liburu eder, bitxi eta gogorrenean. Superbibentzia gordina, krudelkeria, naturaren aurrean garen txikiaz oroitarazten diguten olatuak, kolonialismoa, eskuzabaltasuna, harrokeria, lukurreria, kanibalismoa… Erregeari eginiko kritika zeharkakoak, abentura kolonialek ekarri zuten hondamendiaren deskribapena eta miseria gorriena kontatzeko gai ez den narratzailea ageri dira baita ere. Espainiak izan zituen hamaika naufragio, baina apenas baden horri buruzko literaturarik, Sanchez Ostizek Solerren liburuko epilogoan dioskun legez. Portugaldarrek idatzi egin zuten, kontatu, eta niri burura datorkit ea ze naufragio dugun kontatzeke eta norentzat.

Laura

-n -kargitaratuta
Erantzun

El Salvador. Miren&Leire. Zientzia fikzioa.

Zer den norbere posizioa. Hurbilagoa egin zitzaidan “Neronek tirako nizkin” irakurri berri dudan Laura esaten zioten-Miren Odriozolaren borrokak (Leire Ibarguren, Txalaparta, 2016) baino. Gauza bat baita altxamendu faxistak dena hankaz gora jarri eta askatasuna/zure bizia/ herria defendatu beharra eta beste bat zure inguruneak erosotasunean habia egin duenean dena utzi eta Ertamerikako herrialde txiki batera joatea. Mirenek, Agurtzanek, Teresa, Pakitok eta beste hamaika internazionalistek eginiko apustua hain zen eskuzabala egun zaila dela sinesten horrelakorik badenik. Badakit, bai, Kobane Calling komiki apartak badu antzekotasun handirik, baina akaso zahartzen hasi den belaunaldi batekoa naizelako edo (egon ez den) bake prozesu osteko giroak neoliberalismoari aurre egiteko tresna gutxi utzi dizkidalako, urrun sentitu nituen liburuaren lehen orrialdeak. Txertoak ukatu eta Covid-19ak hildako jendea onartzen dugun egunotan gizateriarekiko baikortasuna landu beharra dago

Miren Odriozolaren bizitzak ongi irabazia du liburua. Baserri giroan hazi eta Bilboko langile borroketan murgildua, feminista hirugarren olatuaren hastapenetan aritu eta iraultzaile Sobietar kolapsoaren ateetan. Victor Jara hila, Thatcher (eta laster Reagan) gobernuan zelarik eta abian trantsizio-traizioa Euskal Herrian, egun ikusita orduz kanpo hasi zen El Salvadorren Farabundo Martí gerrilla taldeak eta Estatuak izaniko gerra. Liburuak gerra hori kontatzen du eta eskaintzen dizkigu bidean pasarte politak, gogorrak (Pakitorena ezaguna izan arren gogor askoa herrikide zen heinean), xamurrak eta guztiak eskuzabalak. Bizitza kolektiboaren poza, miseria eta ginda artean bada ere protagonistek utzi nahi ez dutena. Mina, nekea eta abaildura tarteka ere, jakina, gerra itsusia baita. Baina bakeak batzuetan zapore mingotsa utzi arren amaierarik ez duen prozesua da iraultza, Mirenek frogatzen duen moduan lanean segiz bai Euskal Herrian bai El Salvadorren. Iraultzaile batek ez dio uko egiten herria zaindu eta bizi baldintzak hobetzeari justizia sozialaren bidez.

Liburuan oso ondo tartekatzen dira Mirenen biografiako pasarteak, bere haurtzaro nahiz gaztarora eginiko flashbackak eta berarekin borrokan aritu ziren hainbat kideren edo senideen testigantzak. Idazlearen meritua da, dudarik gabe, estilo xume baina txukunaz kontatu behar duen hori zuzen eta ondo transmititzea.

Bukatzeko, Mirenek berak idatzitako epilogoko pasarte hau dakart hona:

Chalatenangoko gerra frontera joan aurretik, ez nekien gerra bat zer zen ere, bain askotan pentsatu nuen bazitekeela bizia bertan galtzea. Buelta asko eman nizkion horri, eta uste dut arrisku horretaz nahiko jabetuta sartu nintzela frontera. Izan ere, gerrara ezin zara joan hortaz jabetu gabe; ez zenuke jasango. Goizean jaiki, eta ez dakziu iluntzean berriz oheratuko zaren; eguenero hiltzen dizkizute lagunak eta egunero ikasten duzu. Gerran bizitzaren eta heriotzaren ideiak erabat aldatzen zaizkizu. Gezurra badirudi ere, heriotzaren sokan zintzilik ibiltzeak bizi gogo handiagoa ematen dizu“.

Urrun bizi arren gerrillari internazionalisten bizia, maitasun handia hartzen diezu horren pertsona eskuzabalei. Sortuko dira besteak. Amaren osabak esan ohi zuen gisara Arrasateko parrokiako frankisten omenezko plaka apurtu zutenean, garai hartan hori egiteko prest zeudenak ez ziren herrian hiru edo lau besterik. Aurki bihurtuko ziren hogeita hamalau.

Etxe orratzak

-n -kargitaratuta
Erantzun

Gabilondo. Babel. Literatura.

Kuriosoa da Arrasateko lehen etxe orratzaren ibilbidea. Herri erdian paratua, harresia zenaren alboan, zerka osteko baratzeei tokia kenduz, eta Biteri Eskolen parean, banketxe ezagun baten izena eman izan zaio kolokialki. Auzia zera da, udalak eman ziola eraikitzaileari baimena solairu kopuru bat eraikitzeko eta honek, abuztuko oporraldian “etxe handian” inor ez zegoela aprobetxatuta, dorrea eraiki zuen. Itzuli zirenean lanera irailean korporazioak “dena eginda” aurkitu ondorenea ez zuten onartzea ez besterik izan. Hala ziren lehen gauzak, gaur egun ezberdinak diren frogatzeke dago, kostako hotel eta eraikin ugari lekuko.

Babelgo dorrean pentsatu eta pasarte hori hartu. Joseba Gabilondo irakaslearen Babel aurretik- Euskal literaturaren historia bat liburuak (Txalaparta, 2020) piztu dit gogamena. Onartu beharra dut, lehen orriak irakurrita haserretu egin nintzela. Pare bat hilez mesanotxean orriak itxita eduki nuen. Izan ere, euskara hutseko genealogiaren defendatzailea izan naiz oraino. Orain ez dut argi eta horri liburu eder honi zor diot, horra irakurtzearen onura, egiak zartatu eta dudak ereitea, ikastearen poderioz.

Liburuak hori lortu badu da subalternitatearen aldagaia ohiko kontakizunean sartuz , lortuz horrela ispilu jokua egin eta gure herri diglosiko honen portaera hainbat azaltzea. Eliteek diferentzia zergatik eta zertarako sustatu duten, euskarazko literatura ze noblek mantendu zuen azkenetan, apologisten eragina… Ernazimendu iluna, kontzeptu hau akorduan edukitzea espero dut biziki interesgarria baita, bilakatu zen aurretik ereindako hazi askoren soro. Arrazoi politiko, ekonomiko eta inkisitorioek (Asisko antzeko zerbait ari da esaten egunotan) gure literaturan utzitako arrastoa ezin liteke ulertu soilik euskarazko ohiko kontakizuna (apaizak, urritasuna etab) azalduz. Oso ondo josten ditu Euskal Herrian jaio eta bertan eragina izan duten kanpoko egileen lanak eta niri aberasgarria egin zait. Pena bakarra motz geratzen dela aro garaikidearen kontakizuna, baina irakurle gisa espero dut honetan sakonduko duena Gabilondok berandu baino lehen.

Bukatzeko, Jose Angel Irigarairi entzun nion behin euskaldunok epopeiarik izan badugu hori itsasoa izan dela. Gabilondok oso ondo azaltzen du gainbehera atlantikoaren ondoriozko baserritartzea eta hain justu abertzaletasunak superbibentzia jarduera horri altarea eraikitzearen paradoxa. Niri laguntzen dit hobeto ulertzen Irati Jimenenez dionean Kresala nobela aparta dela, Garoak injustuki alboratua, eta zertagik bere aita Edortaren trilogia apartak ez duen sona handiagorik.

Liburuaren pasarte hau hemen uzten dut, zuentzat ere gozagarri:

Baina Hego Amerikako kolonien independentziaren ondorioz, Euskal Herriaren merkataritza eta hedadura atlantikoak behea jo zuen, eta, ondorioz, euskal burgesiaren interesek Iberiar penintsulara eta haren proiektu liberal nazionalista berrira begira jarri ziren. Barne-antolaketa berri hark bete-betean jo zituen landa-eremuko herritarrak, landatartze eta pobretze-prozesuak areagotu egin baitziren. XIX. mendean, zenbait antropologo, turista eta idazlek irudi landatar hori hauspotu zuten, landa-eremua autentikotasunaren eta antzinatasunaren agertoki kolonial gisa aurkeztuz (Europako herri zaharrena eta indigenena); bien bitartean, landa-eremuetako herritarrak, Atlantikoari begira jarri ziren berriz ere, eta hala hasi zen Amerikarako bigarren emigrazio-olatu handiena, pobrezia gero eta sakonagoak eta gerrek bultzaturik.

United colors of Black

-n -kargitaratuta
Erantzun

Alonso. Nobel beltza. Saiakera.

Batzuetan liburu egokia iristen zaizu une aproposean. Orduan, mendeak eta segundua gurutzatzen diren unean, dena borobiltzen da. Zure susmo batzuk betetzen dira, oker batzuk agerian geratu eta mundua ikus dezakezu betaurreko aproposekin. Halako zerbait pasatu zait niri Jon Alonsoren Beltzaren koloreak (Susa, 2016) liburuarekin.

Zergatik ez dudan lehenago bere berri izan? Batek daki, itsasoa goldatzen arituko nintzen akaso. Kontua da irakurri dudala eta benetan gozatu dut bertan esaten direnekin. Izan ere, modu sinple baina eraginkorrean, gaiaz irakurri eta pentsatu duenaren autoritatez baina akademizismotan erori gabe, nobela beltzaren disertazio bikaina egiten du Alonsok. Hasiera batean 2015eko Hilbeltza ziklorako hitzaldi zena ondoren osatutakoa da liburua, egileak berak orriotan aitortzen duenaren arabera. Bertan, generoaren sorreratik abiatuta, Hammett, Chandler, McCoy eta enparauek osatutako lehen belaunalditik, ondorengo Highsmith edo Lew Archerreraino. Lantzen du ere generoak europartzeko izan dituen arazoak eta nola ikusi den literatura genero honetan gizartearen bilakaera poliziarekiko pertzepzioan. Horri esker dakit, besteak beste, Hondar Ahoak sariduna polizia sozialdemokrataren genero beltz aroan kokatzen dela eta deskribatzen du zergatik egiten zaigun zenbaitzuri sinesgaitz Ertzainek gazte eta sindikalistak jipoitzen dituzten egunotan polizia dezente bat dagoena sinestea. Barrenak behar baitira gero horrelako polizia baten parte izanda zuzenbidezko estatuaren alde zaudena esateko. Ojo, eta ez nabil esaten ondo egina ez dagoenik telesaila. Badaezpada ere.

Liburua motza eta irakurtzeko atsegina da, pasarteka antolatua eta zuzeneko zita eta erreferentzia ugareriduna bai nobeletatik bai elkarrizketetatik hartuak. Literaturari buruzko komentario bikainak ere uzten ditu ogi apurren antzera, maitemindu nauen hau modukoak (75 or):

Kritikari batzuek, ordea, sinesgarritasun ezaren zigorra inarrosten dute oraindik, Camilleriren Uraren forma nobelarena bezalako premisetatik urruntzen diren proposamen literarioak epaitu behar dituztenean. Euren eskema ideologikoetan sartzen dena sinesteko gauza ez, eta “sinesteko” gogo gutxi, nonbait. Hau da, konturatuta edo konturatu gabe, kritika ideologikoa egiten ari dira, gehienetan, sinesgarritasunaren mamua paseatzera ateratzen dutenean.

Amen.

Nafarroa bazkalondoan

-n -kargitaratuta
Erantzun

Historia. Folklorea. Bidador.

Euskal bazkalondo ezagunena Joxe Austin Arrietarena bada ere, eguardiz sabela bete osteko abeste kontuetan ezin uka euskaldunon artean Nafarroa gaitzat duten abestiek duten sona. Leteren Nafarroa Arragoa, Valenciaren Navarra tiene cadenas, Berri Txarraken Maravillas edo Kojon Prietoren bilbainada patxaranaren lagunik onenak dira.

Bada bazkalostean abestu nahi ez duenik, aieru txarreko jendea hamarretik bederatzi, eta horientzat da Nabarrikadas. Historia y folclore de Navarra (Pamiela, 2020) liburua. Izan ere, anekdota mihi puntan nahi duenarentzat elkarrizketaz jabetzeko, harrobi agortezina da Joxemiel Bidadorri eginiko hilosteko omenaldi ere baden lan hau.

Bi zatitan bananatutako liburua da. Batetik berrogeita hamar artikulu inguru daude, duela hamarkada bi Noticias de Navarra egunkarian idatzitakoak, eta bertan Nafar historiaren hainbat pasarte kontatzen dira. Bestetik, folklorearekin lotutako beste hainbat bitxikeria, niretzat lehenengo artikuluak bezain finak ez direnak. Giputz honentzat, dena den, oso interesgarriak dira Erriberako jeltzaleen pasarteak, Ollo bailarako fazerien kontuak, nire kutunenak, eta beste hamaika idazle-apat-mediku-militar kontu.

Pertsonalki nahiago dut Bidadorren euskarazko prosa landua Klasiko bitxi, arrunt klasiko obran ageri dena, non baita jasotzen diren bere gogoeta zorrotzak. Badu jakina horrelakorik obra honek, Diario de Navarra y el euskara artikulua marku batean jartzeko modukoa da, baina beste artikulu askotan dibulgazio lan hutsa da. Hori ezin baitzaio ukatu Bidadorri, paper eta agiri zaharretan murgiltzeko zaletasuna handik guri pieza ederrak ekartzeko.

Pena ez dituztela edizioan artikulu originalen errata txiki batzuk konpondu. Baina, horrek ez du halaber emaitza iluntzen. Asisko Urmenetaren marrazki politez lagunduta ageri dira testuetarik asko eta horrek ere laguntzen du gozamenean. Irakurle, bazkalondoan abestea gustatu edo ez, ez duzu damurik hartuko liburu hau esku artean edukita.