Etiketaren artxiboa: Noir

Maiatza eta ekaineko irakurketak

-n -kargitaratuta
Erantzun

Denboraz larri, eta ezohiko formatoan, hona hemen maiatza eta ekaineko irakurketen sinopsia:

–Georges Simenon: El gos groc (Lluís Maria Todók itzulia, Quaderns Crema): liburu entretenitua, arina, lortzen duena Maigret Parisetik ateratzea eta herri txiki baten atmosfera itxian nola mugitzen den ikusaraztea.

–Georges Simenon: El arriero de “La Providence” (Nuria Petitek itzulia, Acantilado): hemen atmosfera are itxiagoa da, kanal baten bueltan dagoen atmosferan girotua. Pertsonaiek pisu handiagoa hartzen dute nire ustez Maigreten beste kasu batzuetan baino. Entretenigarria baita ere.

–Maria Belmonte: Peregrinos de la belleza (Acantilado): hainbat bidaiarirengan Italiak eta Greziak utzitako arrastoaren narrazio bikaina. Orotariko ezagutza kultural hutsala maite dugunontzat gutizia. Helena Attleeren El país donde florece el limonero artelanaren parekoa. Oso gomendagarria.

–Cristina Rivera Garza: Había mucha neblina o humo o no sé qué (Random House). Rulfori buruzko obra oso iradokitzailea, txapela kentzeko modukoa. Idazle baten ofizioaren eta bere obraren arteko harremanaren garrantzia biziki ondo kontatzen duena.

–Benjamin Black (John Banville): El secreto de Christine (Miguel Martínez-Lage, Alfaguara 2007), El otro nombre de Laura (Miguel Martínez-Lage, Alfaguara, 2008), En busca de April (Miguel Martínez-Lage, Alfaguara, 2011) eta Muerte en verano (Nuria Barrios, Alfaguara, 2012). Tarteka aspergarriak, tarteka loari desafio egiten dioten liburuak, badute zerbait hipnotikoa. Ziur asko pertsonaien garapen geldo eta sendotasuna da obra hauen bertutea, bereziki Quirke protagonistarena. Akzio gutxikoak, gezak. Halaber, ziur asko, denak irakurriko ditut.

–Lizar Begoña: Mundu zitalaren aurka (Elkar, 2024). Liburu ona, prosa bikaina duena, nahiz eta 100 orri gehiago ditudan faltan nik gauza batzuk gehiago garatzeko. Oro har gomendagarria eta blog honetan ziur asko aparteko iruzkina merezi duena.

Erdiko aurrelaria

-n -kargitaratuta
Erantzun

Carvalho. Vazquez Montalbán. Bartzelona.

(jogurt honek spoiler arrastoak ditu)

Bartzelonaren arnasa eta Pepe Carvalhorena bat dira. Baten taupadak bestearen bularrean egiten du oihartzun. Eta, akaso horregatik, Vazquez Moltabanek gorpuzten du Bartzelonaren bilakaera bere detektibe ikonikoaren larruan.

Horrenbeste esan da dagoeneko gai honi buruz ez dakidala zer gehitu. Akaso, hemen horren futbolzaleak diren idazle gehiago egotea ona litzakeela.

El delantero centro fue asesinado al atardecer (Originala 1988koa, nik irakurri dudan edizioa 2017koa da, Planeta argitaletxeko Booket kolekziokoa) obran ondo ikusten da Joko Olinpikoek ekarriko zuten -eta zinez, ekarri zuten- eraldaketa inmobiliarioa eta gutxi batzuentzako aberastasuna. Hala, bi futbol taldetako aurrelari biren bizitzak nahastuz, bata aberatsa, bestea txiroa, kontatzen du nola hiri baten arima sal litekeen gutxi asko. Hori izan baitzen trantsizioa, batzuek pribilegioak mantentzeko ireki zuten atea beste gutxi batzuk aberastu zitezen.

Niri nobela gustatu zait, sagako beste batzuk baino hobea baita. Erritmoa du, pertsonaia ederrak -ze ederra den bi aurrelarien arteko kontrastea- eta kontatzen digu modu onean nola bati hiria muturren parean ebasten dioten bitartean hil litekeen lagun on bat. Bromuro, faltan edukiko zaitugu.

Freddie Mercuryren biharamuna

-n -kargitaratuta
Erantzun

Carvalho. Samaranch. Montalban.

Ziur asko Carvalho sagako nobela txarrena da Sabotaje olímpico (orijinala 1993, Planetako nire edizioa 2022koa), eta, halaber, lortu du irria eragitea uneren batean. Pertsonaia eta tramak deliranteak dira eta delirantea zen ziur asko 1992an Bartzelonak arnasten zen kapitalismo garailearen mozkorraldia. Frankista olinpikoak, serbiar kulturistak eta Corcuera ministroa dira fikzio pertsonaien arteko batzuk, hain justu, Carvalhoren ohiko pertsonaiak hilik daudenean (Bromuro), sasi-erbestean (Biscuter) edo higuinduta (Charo). Hirian gertatzen ari zen antzaldaketa eta pertsonen kanporatzeaz du lotura, nire ustez, boluntario edo inboluntarioki.

Carvalhoren zale bazara saiatu, baina ez dadila zure lehen liburua izan. Bill Clinton Boris Yeltsinen ateraldiekin barrez lehertzen zen garaian idatzia da.

Zure landen zabalera

-n -kargitaratuta
Erantzun

Noir. Lasa. Erribera.

Benitoren kanta. HIruzpalau topiko. Eta hor amaitzen da erromatarrek eta euskaltzaleek Ager deritzoten eremuko hegoaldeari buruz dakidana.

Akaso horregatik heldu nion atera bezain laster Irun Hiriko Kutxa Literatur Lehiaketa Saria 2023. urte honetan irabazi duen Xabi Lasaren Ura ez baita gardena (Elkar, 2023) obrari. Beno, horregatik eta maiz badudalako radarra ezarria Euskal Herriko eta inguruneko nobela beltzetan. Asko ikasten dut irakurriz, konparatuz eta, kasu honetan bezala, gozatuz.

Sara Zaldaiz teknikari gaitu, prestu eta zorrotza da. Ardura postua du Nafarroako gobernu berrian –Uxue Barkosen aroari egiten dio erreferentzia obrak fikziozko izenekin, toponimoak eurak ere fikziozkoak direlarik- eta Lurribar herrira joan beharko da hango NAK -UPN izendatzeko beste modu bat- alderdiko alkateak deituta: uraren kontura sestran ari da nekazariekin eta Nafar Gobernua inplikatu nahi du soluzioan. Hor korapilatuko da kontua eta Sarak, gure Sara gisa izendatu dezakegunak, bere bizitza lasaia emozioz nola betetzen den ikusiko du.

Gogorarazpen lagunkoia: lasai, ez baitut spoilerrik egingo. Segi dezakezue irakurtzen.

Ea, gustatu zaizkidanak eta beste era batera egingo nituzkeenak zerrendatuko ditut.

Batetik, gustatu zait protagonista, Sara. Badu izakera gogorra, badu heroiaren traza eta, jakina, uste dut ondo egokituko litzatekeela Ainhoa Sanzekin -hamabost minutuz asko jota, baina tira-. Gustatu zait ere Erriberako informazioa ematea -hango trikimailu politikoak, nekazarien indarra etab- eta oso ondo deskribatzen du idazleak gobernuko barruko martxa, ziur asko berari hori ezagutzea tokatu zaiolako. Eta, batez ere, liburuak engantxatu nau: egon da tramak kirrinka egin didan uneren bat edo beste, baina hala eta guztiz ere ezin izan diot irakurtzeari utzi. Harrapatu nau eta oso positibotzat dut hori.

Erabilitako hizkerak dudak eragin dizkit hasieran. Jasoegia edo. Baina, kontrara, eragin didan galdera da ea nola hitz egingo luketen maila sozial horretako, enpresa garrantzitsuen ordezkariak edota goi mailako politikariak, euskaraz eta dudan erreferente falta horiek zer dioen gure hizkuntzaren egoera pattalaz. Halaber gainditu dut hori eta faltan bota dut gero Erriberako daturen bat gehiago edo beste: hango batek bakarri jakingo lituzkeen gauzak, adibidez. Horrek niri behintzat laguntzen dit hobeto murgiltzen idazleak planteatzen digun eskenatokian.

Kontu txiki gehiago ale nitzakeen akaso -bukaerari buruz esaterako-, baina uste dut eskertzekoa dela idazle berri bat plazaratzea eta espero izatekoa hasiera honek jarraipena edukitzea. Egin dezagun topa horren alde!

Elkanoren misterioa

-n -kargitaratuta
Erantzun

misteRioa. Getaria. Iribar

Ikaragarri goza ohi ditut itsas-giroko narrazioak. Berben koloreak, esaldien musikak eta isipilu-joko diren kontakizunek beti harrapatu naute. Horregatik, akaso, irentsi dut Kepa Iribarren 72 ordu (Erein, 2022) nobela.

Egilearen lehen lana da eta merituzkoa deritzot egin duen ahalegina. Narratzaile gisa izan ditzakeen hutsuneak aise estaltzen baititu Getaria eta itsasoaren ezagutzarekin, istorio bat kontatzeko borondate irmoarekin eta narratzailearen askotariko ikuspuntu jokoarekin.

Euskal jatorriko ikertzaile pribatu Aitor herberehetarra kontratatu du Getariako Udalak Elkanoren eskuizkribu inedito bat zaintzeko Elkanoren lehorreratzearen antzespen-ikuskizunaren testuinguruan. Tartean, aktore ezagun bati eginiko mehatxuek alertan jarriko dute Ertzaintza bera ere.

Niri ez zait askorik interesatu lehorreratzeari buruzko zera guztia, une batzuetan askotxo zela iruditu zait, baina atzera-kontatzeak dakarren tentsioak, narrazio teknika egokiak eta Getariari buruzko detaile sorta interesgarriak harrapatu naute. Amaiera bondtarrak berak ere asetu nau, bai horixe.

Espero dut aurrerago ere edukiko dugula aukera Iribarren lan gehiago irakurtzeko, itsas-zale eta misterio-zale garenon interesgarri.

Maigret droga gisa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Maigret. Simenon. Historia baten eraikuntza.

Jon Alonsok nobela beltzaren eboluzio ideologikoaz jarduten duenean plazera da hari entzutea. Hasiera batean gizarteari eta bere botere estamentuei (aberatsak, poliziak, epaileak) eginiko kritika gisa jaio zena nola joan zen urteekin eboluzionatzen poliziak “on bihurtu” arte. Eboluzio horretan koka liteke ziur asko Maigret inspektorea, Parisko inspektore ezaguna, zeinak bere baliabide guztiak erabiltzen dituen kriminalak zigortzeko. Badu gainera Simenonek bere moral kutsua ere, hain justu, istorioko bi detektibe printzipalen artean pizten den lehiakortasuna ebazteko orduan justifikatzen duelako sistema beti izango dela garaile: ez kriminalek ez ikertzaile outsiderrek ez dute zer eginiki Frantziako polizia ahalguztidunaren aurrean.

Baina, ideologia kontuak gora behera, istorio gisa bikaina da Maigret i la jove morta (George Simenon, Emili Manzanoren itzulpena, Navona 2022, originala 1954koa). Izan ere, abiatzen da misterio absolutu batetik (hilik agertu den emakumea, zeinari buruz ez dagoen batere pistarik) eta Maigretek, laguntzaile dituen polizien laguntzaile eta emaztearekin elkarlanean, hildakoaren soslaia eraikitziaz gain bere azken urratsak zirriborratu ditu. Oso ondo dosifikatzen du informazioa idazleak, erritmoa in crescendo moduko batean bizituz. Gainera badu kriminologia modernoaren erreibindikazio bat ere, aipatzen baitu behin baino gehiagotan garrantzitsua dela biktima eta kriminalen psikologia ulertzea.

Nik gustura asko irakurri dut eta irrikaz hartu dut liburua gauero. Egia da sarean kritikatu duten liburua dela itzulpenak dituen akatsengatik -nik bateren bat harrapatu diot baina nire katalan maila ez da horren jasoa- baina, halaber, euskaraz eskertuko nuke egile honen itzulpen gehiago balego.

Gaztelu baltza

-n -kargitaratuta
Erantzun

Amaiur. Alonso. Hilbeltza.

Amayur gaztelu baltz ori

—berreun gudari oro sumin—

zaintzen zattuben zaldun onak

Naparra-aldez egin dabe zin

Pettiren ahotsean irakurtzen dut Lauaxetaren olerkia. Eta behin, duela dezente, sasi-arkeologo -alegia, erdipurdiko belartxar kentzaile- izan nintzen gazteluko indusketatan. Horra Amaiurko gazteluarekin eduki dudan hartu-emana. Badut orain beste helduleku bat, kasu honetan, zelulosa pastaz eginikoa, gaztelua baino gehiago hari buruzko kondaira (eta historia) protagonista duen liburua.

Sasoiko dator Jon Alonso 2022ko udazken-negu honetan, Baztanek bizi duen oparotasun sortzaileari gorazarre eginaz. Batetik Amaiurreko gazteluko gudutik milurte erdia pasa deneko ekimen sorta dela eta bestetik Hilbeltzako iturri odoltsu nekaezina, hauen abaroan dakar Alonsok Amaiur bat urtero (Hilbeltza, 2022) nobela beltz, fresko eta zirikatzailea.

Film handi bat ari dira grabatzen, euskal kultura miserableak artean ezagutu gabeko superprodukzioa, eta ustekabeko heriotza batek astindu ditu bai filmeko partaideak bai Baztango herritarrak. Narratzaile gisa pertsonaiak txandakatuz, bakoitzari dagokion ahotsa, hizkera eta erregistroa maisuki definituz -harrigarria da Alonsok duen hizkuntzaren domeinua- dinbi eta danba astintzen ditu gure lur triste honen leihatilak amaraun denak kendu arte. Baskoniako historia bat? Dinbi. Nafarkeria pedantea? Danba. Patria telesaila? Dinbi. Ustelkeria disimulatzeko mezenasgoa? Danba. Polizia torturatzaile birziklatuak? Dinbi. Eta horrela irakurtaldia arina, gozagarria eta gogoangarria egin arte.

Blog hau inoiz irakurri baduzue badakizue Alonso zalea naizena. Baina ez nuen espero hain ondo pasako nuekin irakurtzen. Bejondeiela berari eta berau argitaratu duten Hilbeltzakoei, besteak beste Gorka Arrese bera ere berreskuratu baitute lehen irakurle gisa.

Detektibearen izaeraz

-n -kargitaratuta
Erantzun

Ikertzailearen disekzioa. Chandler. Gutunak.

James Sandoe-ri

1949ko maiatzaren 12an

Ametitzen dut ezin bada detektibe aski dominatzailerik sortu, konpentsa litekeela hau, hein handi batean, istorioaren arrisku eta emozioetan inplikatuta; halaber, horrek ez dakar aurrerapausorik, izan ere, atzerapausoa da eta. Garrantzitsua dena da detektibea existitzea osorik eta pieza bateko eta ez dezala hau aldatu gertatzen den ezerk; izan ere, detektibea istoriotik at baitago eta baita gainetik ere, hala egongo da beti. Horregatik, inoiz ez da neskarekin geratuko, inoiz ez da ezkontzen, ez du bizi pribaturik salbu nonbaiten jan eta lo egin beharra duelako eta baita arropa ere gorde. Bere indar moral eta intelektuala da ez duela beste ezer jasotzen bere soldata ezik, eta, horren truke, errugabea babestuko du gaiztoa suntsituz, eta hau mundu ustel batean egin beharra irabazi ziztrin batzuen truke da aparte mantentzen duena. Aberats aspertu batek ez du ezer galtzekorik bere duintasuna ezik; profesionala hiri zibilizazioaren presio denen menpean da eta hauengandik goratu beharra du bere lana egiteko. Batzuetan legea hautsiko du, berak justizia ordezkatzen duelako eta ez legea. Zauritu dezakete eta baita engainatu ere, gizakia delako; behar gorrian, erahil lezake ere. Baina ez du ezer bere kabuz egiten. Jakina, detektibe gisa hori ez da existitzen mundu errealean. Mundu errealeko detektibe pribatua Burns Agentziako epaile txiki xuhur bat da, edota abokatu bat edota iruzurti arrakastatsu bat. Trafiko kartel batek besteko tamaina morala du, gutxi gorabehera.

Polizia nobela ez da eta ez da izango inoiz “detektibe bati buruzko nobela”. Detektibea soilik sartzen da katalizatzaile gisa. Eta ateratzen da zehazki sartu aurretik zen bezalakoa.

Raymond Chandller handiaren gutun hau ageri da A mis mejores amigos no los he visto nunca (Debolsillo 2013, originala 1945ekoa da, itzultzaileak Cesar Aira eta Juan Manuel Ibeas) lanean. Mesanotxean eduki dut bi urte luzez, Irati Jimenezek gomendatuta. Ezingo diot inoiz nahikoa eskertu aholku hori.

Orain, behin liburua inprentara bidean dudala. Apalategira bueltatzeko ordua da. Espero dut, aurki, nahkoa gaitasun edukitzea aitzakiaren bat asmatu eta liburua berriro ere mesanotxera bueltatzeko.

(Gutunaren itzulpena nirea da).

Bainuetxea

-n -kargitaratuta
Erantzun

Carvalho. Argazkia. Testuingurua.

Carvalho detektibearen istoriatan zazpigarrena da El Balneario (Manuel Vázquez Montalbán, Planetaren berredizioa 2003koa, originala 1986koa) eta ezin esan onena denik. Agerian uzten du zein delikatua den detektibea bere mediotik ateratzea, zeinen ezdeus bihurtzen den ez duenean ingurukoa ezagutzen, eta obra honetan Charo, Biscuter edota Fuster bezalako bigarren mailako pertsonaien falta asko somatzen da. Izan ere hor du grazia Carvalho detektibeak, bere inguruan eraiki duen infra-mundu horrek aberats nahiz jet-seteko kideekin sortzen duen Caravaggio erako artelanak.

Beno, hor eta Vázquez Montalbánek bizi zuen garaia deskribatzeko zuen artean. Kazetaria zen Montalbán, begirada zoliaren jabe, eta bere fikzio lanak irakurtzea Espainiar Estatuko historiaren urte oso garrantzitsu batzuk ezagutzeko modu entretenigarri eta bizia da. Kasu honetan urtea ez da edozein, 1986an sartu baitzen Espainia Europar Batasunean, eta horrek zipriztintzen du narrazioa. Bueltan-bueltan ageri dira kontinente osoko turistak zeitgeist deritzona uletzen lagunduko digutenak, aberatsak batzuk dekadenteak denak, eta horiei kontrajarrita Espainiako selekzio ofiziala: andaluziar señorito bat, koronel autoritario bat, katalan enpesari mozorrozale bat, euskaldun kirten bat, kerubin komunista bat eta polizia nahiz barne ministerioko inkonpetente andana. Hor du grazia kontuak, herri bakoitzeko biztanleei egozten zaizkien arketipoen kondentsazio ariketa abil eta umoretsuan. Interesa duenak ikusi zer garen euskaldunak, edo euskaldunetatik batzuk, Montalbanen begietan.

Ondorioz, detektibe trama ez da nire ustez Carvalhoren serieko onena. Larregi zentratzen da bestelako osagaien deskribapen eta analisian eta misterioari eusten badioo ere bukaerak ez nau ase. Kontrara, horrenbeste zentratzen denez inguruabarretan hauek genialak dira. Jakina, nik orriei darien lodifobiari eta bestelako irainez paso egin dudalako gozatu dut. Hori egin ezean, edo horretarako gogorik ez bada, ez du merezi liburua esku artean hartzeak.

Bukatzeko bitxikeria bat: ETAren tratamendua orrietan. 1986 urtea zen. Hamar urte beranduago ezingo zukeen halakorik egin motibo bat baino gehiagogatik. Gezurra dirudi zenbat aldatu zen mundua hamar urtean.

Italia turistak lotan daudenean

-n -kargitaratuta
Erantzun

Carlotto. Italia brown. (H)ilbeltza.

(Kontuz, post honek spoiler arrastoak eduki ditzake)

Aspaldian ez dut Giorgio Pellegrini bezalako pertsonaia doilor, gaizto eta amoralik aurkitu liburu batean. Zer pentsa eman dit. Bere aita, aita-orde, lege tutore edo mentorea Massimo Carlotto idazlea da, irakurri bere biografia, eta obra berriz Agur, maitea, ikusi arte (Txalaparta 2021, Koldo Bigurik itzulia, originala 2001ekoa). Nobela honen itzulpena argitaratu zen (H)ilbeltza IV. bekari esker.

Pellegrini protagonista absolutua damutu-nazkatu-aspertu den ezkerreko militante irautzailea da, Hego Amerikako gerrilla batean ganorabekerian dagoena. Hortik hasita odolez blai bidaia ekingo dio bere iraganak eragindako orban judiziala garbitzeko eta parean duen orok dastatuko ditu bere metodoak.

Nobelaren alde pertsonaiaren barne monologoa eta erritmo bizia bikain eramanak daudela. Road Movie frenorik gabea da, emakumeenganako indarkeriaz, erdipurdiko mafia eta tipo ustelez eta polizia salduez josia.

Nobelaren kontra nire ustez erritmo on hau nire ustez pertsonaiak irensten duela. Horrenbeste ze egiten dituenak serial killer baten jardunetik gertuago dauden desesperazioak jotako gizon batengandik baino.

Halere, eman aukera bat liburuari. Ez baita halako askorik euskaraz. Hor sartzen da (H)ilbeltza elkarteak egiten duen lan nekaezina, zer esango dizuet bada nik, eta erakusten digu zeinen ahula eta indartsua den aldi berean gure literatura, herri ekimenei horrenbeste zor diena. Ez diet kendu nahi ezta meriturik ez Txalapartakoei ez itzultzaileari, liburu arin, erakargarri eta bizia lortu baitute.

Ea lagin honek balio duen liburuaren tonua dastatzeko:

Ez da inoiz presa larregirik eduki behar krimenaren geralekutik al de egiteko. Arriskua dago txikikeriaren bat ahaztu eta ikerlana arrasto egokian jartzeko. Aneddak eta biok zapatak eta galtzak aldatu genituen, zendutakoen armairuan zeuden gauzekin.Gure arropa zabor poltsa batean sartu genuen, gerrikoarekin, pijamarekin eta mahai-hankarekin batera, geroago hiriko beste leku batean uzteko.

Bukatzeko, azken orrietan Ipar Ligari eta iparreko fantasiei egindako kritikak dira behinenak. Esan beharra dago horretan egileak usaimen ona eduki zuela. Italia ilun-iluna marrazten du, eta oraindik are gehiago ilunduko dena, turistak lotara doazenean geratzen den atrezzo bihurtuta.