Etiketaren artxiboa: Elkar

Larrun

-n -kargitaratuta
Erantzun

Maddi Ane Txoperena Iribarren. Neskameak. Askatasuna.

Nire amama Altzan jaio zen, artean Donostiak zanpatu gabea zegoenean, Errepublikaren urteetan. Jaio zen etxea han dago zutik Mirakruz gainean, egun Arzak jatetxe gisa ezaguna den eraikina baita. Bere ama, nire birramama, sukaldaria eta neskamea zen militar baten etxean. Detaile horrek atera zuen behin larrialdi handi batetik, bere nagusi ohia baitzen nor garai hartan, gerragatk ihesi bere jaioterrian, Oñatin, erreketeak sartu zirenean bonba eta fusilekin. Badugu bere eskuizkribu sorta mardula etxean, guztiak bere lanean baliatzen zituen sukaldaritza errezetak. Amak eta biok askotan aipatzen dugu ordenagailura pasa beharko genituzkeela, baina artean ez dugu egin.

Donostian sukaldari Oñatiarrak eta Esterentzubi edo Eiheralarren Orbaitzetako neskak jornalari, irailean, garo bilketan. Espartinagintzan enarak Erronkarin eta meatzaritzan Trianon. Apenas oharkabean pasa diren istorioak, bazkalosteren batean zeharka kontatzen diren horietakoak, eta historiatik ezabatuak. Hemeretzi eta hogeigarren mendeko industrializazioak oraindik gizon itxura du gure imajinarioan, zoritxarrez. Ingalaterran akaso zerbitzarien lana bistaratzeko ohitura handiagoa dago, batek daki ez ote den gizonezkoak ere aritzen zirelako maiz langintza hauetan, baina futbol giroko boxing day ezagunaz gain bada blog honetan sarrera Graham Swift idazle handiaren El domingo de las madres nobelari buruz.

Autoerreferentzia barkatuko didazuelakoan, iruzkin honen protagonista ez baita norbera, Maddi Ane Txoperena Iribarrenen Ene baitan bizi da (Elkar, 2020) nobela baizik, Gazteluma sariaren irabazlea. Idazle hendaiarrak lan honetan bi belaunaldi, ur mugaren bi alde eta beste hamaika lan jorratzen baititu. Hauen artean familia barruko tirabirak, laguntasuna, bikote harremanak eta sexualitatea, hiri/landa dikotomia, mugaren ezarpena, gatazka politikoa eta politika oro har, lan esplotazioa… Honela, ispilu jokua eginez, amatxiren kontakizunetik abiatuta alderaketa egiten du garai bateko lan esplotazioaren bidez (pasaporte kentze mehatxua vs lan ordutegia egunetik egunera aldatzea), esposatu beharraren zama landa giroan vs harreman toxikoak etab.

Esango nuke nire “ni” gazteago bati txirrinta handiagoa piztuko liokeela lan honek, zahartzen ari naizen seinale, baina horrek gehiago dio nitaz Txoperena Iribarrenen lanaz baino. Honi bainaren bat jartzekotan, dena Larrun gainetik begiratuta dagoela iruditu zaidala, urruneko tontor, herri eta baserri ugari ikusten baita baina apenas dugun hauek ezagutzeko betarik hain goitik eta hain bizkor begiratuta. Eta, adi, ez baita laino arteko begirada geza, oskarbi den goizak dakarren begirada da: urrun begiratzen du idazleak, edo iruditu zait bederen urrun begiratzeko nahia baduela hainbat gai jorratzean.

Espero dut, dena den, jarraituko duena idazleak lan gehiago sortzen, prosa eraginkor eta txukuna duela iruditu baitzait eta emango digula aukera detaile handiagoz ezagutzeko bere nobela honetan aipatzen dituen kontuetatik asko.

Kasu irekia

-n -kargitaratuta
1

Naparra. Alonso. Memoria.

Jon Alonsok bere izenez kale bat izendatzea merezi du. Ez etorbide arranditsurik, ondo jaten den jatetxez, auzoko tabernaz eta denda txikiz hornitua den kale dotorea. Liburu denda batekin? Jakina. Bere literaturak merezi du. Bere jarrerak merezi du. Naparra kasu irekia, Elkar 2020, ikerketa liburuak merezi du.

Jose Miguel Etxeberria Alvarez “Naparra” gazte iruindarra protagonista den bi krimen kontatzen ditu liburuan Alonsok. Lehena, Naparra militantearen beraren bahiketa eta desagerpena. Bigarrena, berrogei urtean honen familiak bizi izan duen kalbarioa. Oso ondo egiten du idazleak bi krimenak bereizten, batak ez dezan bestea jan. Sortu den mina, oraindik egunero kasua argitzen ez den bitartean sortzen den mina, gutxietsi ez dadin.

Alonsok lau urtez ikertu du kasua. Etxeberria Alvarez eta biak belaunaldikide izanik Iruñea grisean abiatutako haurtzaroa, eskola konpartitua, iraultza gosea, denborak urratutako amets handiak. Orrialde bidean bada denetik: frankismo bukaerako Iruñearen erretratu ederra, belaunaldi oso baten erradiografia zintzo eta era berean amultsua, Naparraren konpromisoaren eboluzioaren analisi zehatza, giro politikoaren deskribapena, Estatuen estolderiaren kiratsa, (in)justiziaren itsukeria, familia baten bakardadea, hemengo erakundeen kamutsa biktima batzuekiko, polizia ororen izaera zakurtia, desagerpena den krimen lazgarri horri buruzko gogoeta eta abar. Hau guztia zintzo, paraje hauetan oso arraroa den honestitatez, bustiz, akats propioei iskin egin gabe. Irakurri paragrafo hau, horrren adibide aparta da:

Zerbaitek pena ematen badit, liburu honen gaia dela-eta, Naparra kasuak ni baino idazle hobea eduki ez izana da. Hau bezalako lurralde batean sartzea puntu kardinalik gabeko oihan sarri batean sartzea bezalakoa da, non bat erraz desorientatzen eta emozionalki ezdeus sentitzen baita aurkitzen duena eta aurkitzen duenaren ondorioak kudeatzeko.

Oso apala da Jon. Dokumentazio lan eskerga egin du. Hamaika elkarrizketa. Lan erraldoia da eta inplikatu den moduan inplikatu gabe ezinezkoa dena. Bihotzez idatzi du eta liburu honengatik jaso duen Tene Mugika saria erabat merezi du.

Niri bi atalak gustatu zaizkit, asko. Ikasi dut trantsizio deritzon epealdi horretan gazte ameslari zirenei buruz gehiago. Komando Autonomoei buruz baita ere. Errefuxiatuen bizitzari buruz zertzelada interesgarriak aurkitu ditut lerro artean. Baina, era berean, hain da handia Etxeberria Alvarez sendiaren duintasuna “oso goian” amaitzen dela liburua. Kemenak eta duintasunak aurre egiten diote injustiziari.

Pasa dira berrogei urte Naparra desagarrerazi zutenetik. Denbora luzeegia da. Liburuan gogorarazten den moduan, ez dadin delitu bat preskribatu komeni da ekimen judiziala hartzea noizean behin eta urratsak eman. Liburu honek gure gizarteari gogorarazten dio lanak ditugula egiteke eta ezin ditugula hainbat min artxibatu, egia, erreparazioa, justizia eta berriro ez errepikatzearen bermea eduki arte.

Jon Alonso kalera itzuli naiz mentalki. UNESCOk dio tentuz jokatzeko izendegitan norbanakoen izenak jartzeko tenorean. Ados, uler dezaket hori. Baina, erakunderen batek ulertzekotan Alonsok liburu honetan egin duen lanaren garrantzia hori Nazio Batuen Erakundea da. Lan hau irakurrita ulertuko duzue zergatik. Izan ere, ez dakit herri honetan memoria iluntasunetik argitara ekartzen lanean diharduten lanaren garrantziaz, erakundeek albo batera utzi duten lana bide batez, jabetu garen.

Itogina

-n -kargitaratuta
Erantzun

Jaio. Patriarkatua. Etorkizuna.

Euskadi Saria irabazi berri du Karmele Jaioren Aitaren etxea, Elkar 2019, nobelak eta irakurle talde ugarik, Aretxabaleta eta Arrasatekoak hurbileko adibide bi jartzearren, disekzionatu dute honezkero. Badu zerbait, beraz, Jaioren azken lan honek.

Gustura irakurtzen da eta di-da batean, denbora ezaugarri honek berarekin dakartzan ezaugarri positibo guztiekin. Horrek ez du esan nahi ez duenik zirrararik eragiten eta niri behintzat eman dit egun batzuetarako zer pentsatua. Inguruko emakumeek ere gustura irakurri dute, egin dudan sasi-inkestaren bidez jakin dudanagatik, baina batek aipatu zidan akaso zirrara handiagoa eragin ziola Katixa Agirreren Amek ez dute, Elkar 2018, liburuak. Nondik irakurtzen den zer, hurkoaren lekuan jartzeko gaitasunak zeharkatzen du irakurtzearen esperientzia.

Eta hor dago liburu honen hasierako korapilotako bat. Ismaelek, idazle heldu kontsagratuak, ez du lortzen emakumeen larruan jartzea. Sutsuki defendatzen du not all men, baina dardarizoak hartzen du jaietan edo oporretan alabak erasotuak izan litezkeela pentsatze hutsak. Horri lotuta Jasonek urteetako horma ikusezina pitzatzea lortu du hitzez hitz, bere gaueko idazketa saio klandestinoei esker. Jasone Ismaelen itzaletan egon da beti literaturari dagokionen (ez bakarrik hor) eta aspaldiko lagun baten parte hartzeari esker idaztearen zirrara berreskuratu du.

Jaiok ondo josten dubelaunaldi arteko hari hau. Ismael eta Libe bere arreba deserriratua, hauen gurasoak, Jasone, seme-alabek osatzen duten belaunaldi gazteena… Tartean gurutzatzen dira zaintza, patriarkatua eta bere balioak (ehizak duen protagonismoa), patriarkatu honek Euskal Herriko gatazka politikoan utzi duen arrastoa, matxismoaren bertsio ezberdinak (Ismael eta Jauregi)…

Ismaelen ezintasun hainbat bizi izan ditut orriak igaro ahala: Estudioan, ordenagailuaren aurrean eseri zara istorio baten lehen lerroa idaztera doanaren gogoz. Lehen lerroa idaztean beti dago gogo handia, zelai zabal bat begien aurrean. Idazketan aurrera zoazen heinean, ateak ixten doaz, bideak murrizten. Idaztea, askatasuna galtzen joatea da, lerro bakoitzean galtzen duzu apur bat, baina lehen lerroan idaztean libre zara, oraindik ez zara zure hitzen gatibu.

Emakume horiengana heldu nahi duzu hitzen bitartez, zer pentsatzen duen jakin, zer sentitzen duen erasotua izaten ari den une horretan. Zer esan nahi dizun, entzuten ez duzun ahots horrekin.

Jaiok liburu bukaeran erakusten dio ahots hori entzuteko bidea. Atzerantz ibili beharra du Ismaelek, kondairetako kobetatik atera behar den bezala. Ez Marirengandik ezer txarrik ez jasotzeko, kontrara, gure matxismoak jango ez gaitzan. Horrek askatuko gaitu gizonok, hori da behintzat obrari antzeman diodan mezua, ingurukoak nahiz gure burua kaltetzera garamatzan matxismotik.

Ez da gutxi, horrenbestez, aterabide bat eskaintzea ezinbestekoa den etorkizunari.

Oreina

-n -kargitaratuta
2

Poesia. Sua. Bihotza.

Orein burezurra egongelan izanik hazi naizen mutikoa naiz. Haur izanik banbi ikusi eta ehizarekiko eta aita ehiztariarekiko distantzia emana. Urte batzuk igaro ziren Donostian ertzainei cervatillos hitzak entzun nienetik. Gugatik ari ziren, jakina. Garai hartan Arrasateko gaztetxera gindoazela ertzainek hormaren aurka jarri eta mendira eroan eta torturatzearekin mehatxatu gintuzten lagun bat eta biok. Nire telefonoa pintxatu zuten eta jarraipenak egiten zizkidaten, zizkiguten. Astelehenetan ez genuen lo ondo egiten. Sarekaden loteriako bonboaren kirrinka hor dago, apenas entzun daitekeen arren, ez da isildu. Isildu direnak dira torturak aldatu dituen lagunak, antsietate krisiek zartatutako ezagunak, espetxetik irten eta bizitza sozialetik aldendu direnak. Galdu dugun hori ikaragarria da.

Hau guztia jakinda indarkeria ez dudana gustuko, ez nik egitea ezta inguruan somatzea ere. Bi aldiz egin dut borrokan, biak haurra nintzela. Nigar handiak egin nituen borroka ondorenean etxera joan nintzenean, min eman nielako besteei. Nire arerioetako baten lagun handia naiz egun, besteari oraindik kolpe gehiago emango nizkioke baina ez nizkion eman. Borrokarako grina falta horrek ez nau santu egiten, jakina, eskubaloi jokalari orok baitaki non utzi belauna nabaritu gabe besteari min egiteko. Eta uste dut horretan datzala gure gizarteak, arbitroa begira ez den une horretan gertatzen denaz. Borroka agerikoak salatuz zangotraba zangotrabarekin kateatzeaz.

Indarkeria ez gustuko izanda indarkeria praktikatu duten lagun asko maite ditut. To kontraesana. Eta ez dut hori aldatzeko asmorik. Bestalde, indarkeria praktikatu duen beste askorekin, nire aurreko belaunaldikoak kasu, oso gogorra izan naiz. Horratx bigarren kontraesana. Horretaz jabetu naiz Mikel Soto Nolascoren Suak pizten direnean, Elkar 2020, poesia lan bikaina irakurri dudanean. Uste dut testigantza ezinbestekoa dela, literatura noblea. Orriok duten indarra, honestitatea, tristura eta alaitasuna, ez da kontraesana azken hau Joxe Ripiauk erakutsi gisan, ikaragarriak dira zentzurik onenean. Liburu hau etorkizunean irakurriko da, aztertuko da. Ikertzaile zintzoek, honestitatez jarduten dutenek, ijitoen hitzak zuzenean irakurtzeari ekiten diotenean Albako Dukesa ijitozalaleen txorradak albo batetara utziz.

Memoria mosaikoa da. Hori ikasi dut bizitzan. Memorian bakoitzak bere ekarpena egiten ez badu besteek ez diote egingo. Ez eskatu Patriari emateko prest ez dagoenik. Sandra Carrascok ez du nire testigantza entzun, nik berea bai, prime timean gainera.

Ez dut zerurik espero.

Mikel Sotoren lehen lan hau ez dut literarioki aztertuko, merezi duen arren. Kolpatu egin nau, irentsi egin dut, osotasunari bakarrik erreparatuko diot. Aurreko belaunaldien su eta ke anabasa ulertzeko gakoak eman dizkit. Orden beharrari buruzko nire uste batzuk kolokan jarri ditu, hunkitu egin nau.

Irudi luke gure baitan kabitzen zen

su guztia ari ginela metatzen

zetozen urte luze eta hotzetarako.

Aspaldi kendu zuten gurasoek orein burezurra. Orain koadro bat dago bere lekuan, historia tristea duen preso ohi batek egina. Ez dut hemen azaldu nahi baina kontraesan eta sinbolismoz betetako metafora da. Ez naiz ehiztari bihurtuko baina beste begi batzuekin behatzen dut ehiza.

Suak piztu ziren eta gure belaunaldiari errautsak tokatu zitzaizkion. Hor ere bada zer kontatu, albait gehiago kontatu hobe. Urte luze eta hotzak sutondoan irakurriz igarotzea kontsolagarri baita.

Eztia

-n -kargitaratuta
Erantzun

Georgia. Haurtzaroa. Dolua.

Zapore berria dakar idazle berrien haizeak. Hala behar du izan, bestela ez baita ez haize ez berri. Haize hori ez dator bakarrik, haize hori euren etxeetan lanean ari diren norbanakoen gogoetek harrotzen dute. Badatoz, badira. Eta eskerrak eman dizkiegu euren eskuzabaltasunagatik, kasu honetan Oihane Amantegiri Ibaiertzeko ipuina, Elkar 2020.

Liburuak Estatu Batuetako hegoalde mitikora garamatza, ibaiertzekin lotua den kultura batera. Neskatila baten bizitzak tragedia kutsua du hasiera hasieratik. Bere gurasoak Ochlockoneen instalatzen dira eta gogor ekiten diotel lanari, zoragarria da tupelo eztiaren pasartea, ibaiaren uholdeek markatutako erritmoan.

Haurtzaroari eginiko gorespena iruditu zait eta lortu du nik irudikatzea etxaldea, armonika doinuak aditzeea eta emakume beltzaran mardulen barreez kutsatzea. Kontrara, faltan bota dut gurasoen arteko harremanean zertzeladaren bat gehiago, arrazakeriari aipuren bat edo beste (akaso hemen errua nirea da, Arde Mississipi bezalako filmen eraginagatik) eta Karonteren kondaira greziarraren erabilerak ez nau konbentzitu. Akaso hobe mitologia propioa garatzea kasu honetarako, nire ustez beti ere.

Zorionak egileari eta liburu askotarako!

Ez aurrera ez atzera

-n -kargitaratuta
Erantzun

Nobela. Chirbes. Gogoetak.

Hala itzultzen du Elhuyarrek perplejo: ez aurrera ez atzera. Hainbat molde gehiago eskaintzen ditu hiztegiak eta halere ez naute ase. Ez baitzait iruditzen Chirbes ez aurrera ez atzera zebilen norbait. Harrritua zena bere inguruan gertatzen zen horrekin, ziur asko, baina nora zioan ondo zekiena.

2002koa du lehen edizioa Rafael Chirvesen El novelista perplejo lanak, Anagrama. Bere hainbat artikulu eta hitzaldietarako testu batzen ditu lanak, gehien gehienak 90ko hamarkada amaieran eta hurrengoaren hastapenetan idatziak.

Merezi du Chirbesen obra ezagutzeak, merezi du bere lan oparo eta zorrotzengatik (La buena letra, Crematorio, En la orilla…), gutxik deskribatu baititu altxamendu faxistaren ondorioak eta honen errautsetatik sortutako demokrazia maxkal eta ustela. Liburu honek bere obra ulertzeko gakoak eskaintzen ditu xehetzen dituen irakurketen bidez, partekatzen dituen gogoetei esker eta eskuzabal biluzturiko pertsona baten distiraz. Bere jaiotzako Valentzia, Max Aub edo Francis Baconen obra, Flaubert eta Prousten anekdotak, Juan Marsé, Boris Pilniak… Hizkuntza aniztasunaren eta hiztun gutxiko hizkuntzen defentsa eder-ederra ere aurki liteke orriotan.

Artikuluen artean niri gehien gustatu zaizkidanak dira El novelista perplejo, Una novela al acecho, La resurrección de la carne (Bacon)… Eta Zafrako institutuko ikasleei apirilaren 14 batez eskaintzen dien oparia. Horkoa da pasartea. En cambio, si lo que uno quiere contar es algo tan íntimo como puede serlo una historia de amor, debe saber que o la cuenta, o esa historia no habrá existido: aún más, si no cuenta esa historia muy bien, la convertirá en mediocre, ya que una historia de amor no es más que lo que uno sea capaz de contarse a sí mismo, contarle al amante, o contarles a los demás. Fuera de eso no existe, es aire.

Idazle aparta zen Chirbes. Hobe genuke guztiok, Urko Azpitartek egin bezala, bera oroitzea abuztuaren 15eko bazkalondoan, Canorekin duen elkarrizketa berrikusiz eta bere obra berriz eskuetan hartuz.