Etiketaren artxiboa: nobela

Larrun

-n -kargitaratuta
Erantzun

Maddi Ane Txoperena Iribarren. Neskameak. Askatasuna.

Nire amama Altzan jaio zen, artean Donostiak zanpatu gabea zegoenean, Errepublikaren urteetan. Jaio zen etxea han dago zutik Mirakruz gainean, egun Arzak jatetxe gisa ezaguna den eraikina baita. Bere ama, nire birramama, sukaldaria eta neskamea zen militar baten etxean. Detaile horrek atera zuen behin larrialdi handi batetik, bere nagusi ohia baitzen nor garai hartan, gerragatk ihesi bere jaioterrian, Oñatin, erreketeak sartu zirenean bonba eta fusilekin. Badugu bere eskuizkribu sorta mardula etxean, guztiak bere lanean baliatzen zituen sukaldaritza errezetak. Amak eta biok askotan aipatzen dugu ordenagailura pasa beharko genituzkeela, baina artean ez dugu egin.

Donostian sukaldari Oñatiarrak eta Esterentzubi edo Eiheralarren Orbaitzetako neskak jornalari, irailean, garo bilketan. Espartinagintzan enarak Erronkarin eta meatzaritzan Trianon. Apenas oharkabean pasa diren istorioak, bazkalosteren batean zeharka kontatzen diren horietakoak, eta historiatik ezabatuak. Hemeretzi eta hogeigarren mendeko industrializazioak oraindik gizon itxura du gure imajinarioan, zoritxarrez. Ingalaterran akaso zerbitzarien lana bistaratzeko ohitura handiagoa dago, batek daki ez ote den gizonezkoak ere aritzen zirelako maiz langintza hauetan, baina futbol giroko boxing day ezagunaz gain bada blog honetan sarrera Graham Swift idazle handiaren El domingo de las madres nobelari buruz.

Autoerreferentzia barkatuko didazuelakoan, iruzkin honen protagonista ez baita norbera, Maddi Ane Txoperena Iribarrenen Ene baitan bizi da (Elkar, 2020) nobela baizik, Gazteluma sariaren irabazlea. Idazle hendaiarrak lan honetan bi belaunaldi, ur mugaren bi alde eta beste hamaika lan jorratzen baititu. Hauen artean familia barruko tirabirak, laguntasuna, bikote harremanak eta sexualitatea, hiri/landa dikotomia, mugaren ezarpena, gatazka politikoa eta politika oro har, lan esplotazioa… Honela, ispilu jokua eginez, amatxiren kontakizunetik abiatuta alderaketa egiten du garai bateko lan esplotazioaren bidez (pasaporte kentze mehatxua vs lan ordutegia egunetik egunera aldatzea), esposatu beharraren zama landa giroan vs harreman toxikoak etab.

Esango nuke nire “ni” gazteago bati txirrinta handiagoa piztuko liokeela lan honek, zahartzen ari naizen seinale, baina horrek gehiago dio nitaz Txoperena Iribarrenen lanaz baino. Honi bainaren bat jartzekotan, dena Larrun gainetik begiratuta dagoela iruditu zaidala, urruneko tontor, herri eta baserri ugari ikusten baita baina apenas dugun hauek ezagutzeko betarik hain goitik eta hain bizkor begiratuta. Eta, adi, ez baita laino arteko begirada geza, oskarbi den goizak dakarren begirada da: urrun begiratzen du idazleak, edo iruditu zait bederen urrun begiratzeko nahia baduela hainbat gai jorratzean.

Espero dut, dena den, jarraituko duena idazleak lan gehiago sortzen, prosa eraginkor eta txukuna duela iruditu baitzait eta emango digula aukera detaile handiagoz ezagutzeko bere nobela honetan aipatzen dituen kontuetatik asko.

Olatuak

-n -kargitaratuta
Erantzun

Banville. Iragana. Zedroak.

Konfinamendu gogorraren garaia zen. Hala deitzen diet bederen etxetik lanera joatea bera debekatu ziguten egunei eta, orduan, apenas jaisten nintzen baserritik kalera astean behin. Gizon ezezagun bat agertu zitzaigun egun batean etxean, nekazal turismo izan zenean bertan lo egindakoa omen zena. Garai hartako etxeko bisita-txartela ere erakutsi zigun, duela hiru hamarkadakoa. Emazte zuenarekin etorri omen zen eta orain banandua omen zegoen honetan, interpretatu genuen hausturaren kartografia egiten ari zela, berak hala berretsi ez arren. Non okertu ote zuten lerro zuzena. Edo, sinpleki, zoriontasunaren geografira itzuli nahi zuen pandemiak eragindako atsekabe kolektibo horren erdian.

Akordatzen naiz gizonaz, noizean behin. Baita John Banville idazle irlandarraren El mar (Anagrama, 2005) nobela irakurtzen aritu naizenean ere. Kuriosoa da, ez baitakit zer den itsasertzean bizitzea (Donostian bertan ere itsasoari bizkarra emanda bizi izan nintzen ikasle garaian, Urumearen lagunago hondartzena baino) baina irudikatzen dut Orbaitzetako gure etxean bizitzearen antzekoa behar duela. Berau basoaren, oihanaren kasu horretan, ertzean dago eta horrek berarekin dakar errespetua dei diezaiokegun emozioa, estutasuna ahotara ez ekartzeagatik. Haizeak zuhaitzak mugitzen dituenean, itzalak etxean proiektatzen direnean edota animalia ezezagunen oihuak entzuten direnean nabaritzen da basoa. Beno, ez da egia, bere presentziaz ohartzen da bat nahiz eta ez ekarri pentsamenduaren lehen planora uneoro. Antzeko zerbait gertatzen da itsasoarekin Banvilleren nobelan, hor dago Ballyless herriari zentzua ematen, udatiarrik ez bailitzateke egongo barnealdean balego besteak beste, eta pertsonaiei zerbaiten ertzean bizitzearen alanbre orekagabea besterik ez die eskaintzen. Horrelakoa da Max Morden protagonista, ertzekoa eta doluak ertzera eramana. Krudela, okerra eta min ugarik pertsegitua. Emaztearen faltak jota dagoen gizagaixoa. Pertsona handia ere bada, badirudi ez duela oso gustuko hori, eta errukia sortu didan naizen pasarte hau uzten du lerro artean:

Además está el problema que tengo con los espejos. Es decir, tengo muchos problemas con los espejos, pero casi todos son de naturaleza metafísica, mientra que este este al que ahora me enfrento es de un orden enteramente práctico. Debido a mi tamaño desmesurado y absurdo, los espejos para afeitarme y otros similares siempre me quedan demasiado bajos en la pared, de modo que he de agacharme para poderme ver la cara en el espejo. Últimamente, cuando me veo asomar en el espejo, encorvado de ese modo, con esa expresión de leve sorpresa y de vago y estúpido temor, que hora llevo perpetuamente en mi interior, la mandíbula floja y las cejas arqueadas con un aire de deprimido asombro, me parece que me parezco, definitivamente, a un ahorcado.

Nik ere gorroto dut Gaussen kanpaia, Max, ez pentsa.

Liburu ona da, oso ona. Prosa ederra du, protagonistaren barne monologoak ederrak dira, nahiz eta batzuetan kriptikoegiak izan nire gusturako, eta pertsonaia mosaiko ederra uzten du. Familia ezberdinen barruko engranajeak ezagutzeko parada ematen du, tragedia baten eragina denboran neurtzeko, iraganak gure ahulguneetan duen babesleku rola ulertzeko, haur batzuen helduarorako trantsizioan arreta jartzeko edota zinez krudela iruditzen zaidan pertsonaia nagusiaren ibilbidea ezagutzeko. Man Booker saria irabazi zuen liburuak 2005ean eta kasu honi dagokionean lekuko naiz olatuek ez dutela solik zaborra itzultzen hondartzetara.

Basiliskoa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Bilbao. Mendebaldea. Muga.

Euskarazko Wikipediak honela definitzen du basiliskoa: Europakobestiario eta kondairetan, basilisko (grezieraz: βασιλίσκος basilískos, “erregetxo;” latinez: Regulus) alegiazko animalia da, suge gorputza, hegazti hankak, hegal arantzadunak eta lantza itxurako isatsa dituena, begirada hutsez hiltzeko ahalmenaz hornitua[1]. Beste Europako herrialdeetan bezalaEuskal Mitologian ere badu bere esparrua. Aurrerago jartzen duenaren arabera, Arabako Martioda herriko Urrialdo baselizan ba omen zen Basiliskoaren pintura gotikoa. Sute batek suntsitu zituen hango aberastasunak eta sute txiki bat marrazten du Jon Bilbaok bere Basilisco (Acantilado, 2020) nobela/ipuin bilduman.

Izan ere, ez dago argi zer duen irakurleak esku artean formari dagokionez. “Cápitulo autoconclusivo” gisa deskribatzen da liburuaren bizkarrean obra. Nik esan dezakedana da bi karril dituela, bata garaikidea bestea duela mende eta erdi Amerikako Estatu Batuetako far-westean girotua, eta tartean idazle izan nahi duen protagonistaren obra laginak. Badu haria, jakina, protagonistak abiatu duen bidaia ingeniari ohi izan eta idazle bihurtzeko eta dakigunez bidaia orok du atzean uzten den zerbait. Kasu honetan, Katharina bikotearekin eta bere guraso nahiz seme-alabekin duen harremana da bidean uzten duena gizonak. Berekoikeriak dakarren krudeltasunez.

Ez dut alferrik idatzi gizon hitza. Gizonen nobela baita hau. Haserre diren gizonak, ume haundi diren gizonak, bikote harreman bat azken orduan salbatzeko zikoitzak diren gizonak. Eta gizontasun honek isolatu egiten ditu, zarpaildu, gogortu eta gaiztotu. Protagonista haserre dago, ukabilka egin nahi lioke munduari. Jelosiak jota dago finean maite ez duen emakume baten bikote ohia agertzean. Mundua eta ingurunea arrotzak, krudelak eta gogorrak dira. Izan Utah parajeko basamortuan edota Kantauriko hegian. Horregatik jostailuzko hegazkinaren eszena mundiala da, oso ondo idatzia. Zer esanik ez western berantiar ezaugarriak dituen fikzio karrilaz, arketipikoa dena eta berria trebezia handiz nahasten baititu, egiazkotasun handia erdietsiz.

Liburu guztiz gomendagarria, irentsi egin dut apenas bi egunetan, eta ezagutzen ez nuen autore bat orbitan jartzeko modua. Western zalea izanik asko gozatu dut kapitulu horiekin, baina goia kontakizun garaikideak jotzen duelakoan nago. Irakasle ohiari eginiko bisita, Ribadesellako etxea edota idazle gisa erditzeko egin beharrekoa apartak dira. Izugarria, beldurra emateko modukoa, protagonistak bere amarekin duen elkarrizketa. Ileak puntan jartzeko modukoa.

Bukatzeko, hemen hasierako pasarte bat, ezezagunen arteko bazkari bateko giroa eta giza kondizioa ezin hobeto deskribatzen duena:

¡Vamos, Oscar! ¡Es muy divertido!

Antes de que su madre pudiera decir algo, el niño corrió a la cama elástica. Sylvia no reaccionó hasta después de que el niño se lanzar a saltar. Le ordenó que se bajara de allí, pero fue Katharina la que contestó.

Dijiste que una cama elástica solo para él era demasiado. Ahora ya no es solo para él, así que puede jugar un poco.

Es cierto, dijo Manuel.

Sí,eso fue lo que yo entendí, dijo Diana.

Con cada salto, a Katharinase le subía la minifalda dejaba a la vista unas bragas amarillas amarillo limón. Oscar se reía y chillaba.

El marido de Sylvia y Manuel no despegaban los ojos de Katharina. El primero intentaba disimular; el segundo la miraba abiertamente. Manuel había apoyado un codo en la mesa y cruzado las piernas. Cada vez me caía mejor. Si no estaba cómodo no disimulaba; si lo estaba, tampoco.

Alproja dantza

-n -kargitaratuta
Erantzun

Gangsterrak. Hammett. Noir.

Nobela beltz generoaren sorrera kokatzen du akademiak Dashiel Hammett, zuen ezagutzatik abiatuta errealitatearekin lotu baitzuen generoa; eragin zuena Ernest Hemingway edo Raymond Chandler bezalako autoreen estiloan. Batez ere Depresio Handiak eragindako hondamendian kokatu zituen bere lanak, 29ko burtsa krakaren biharamunean.

Ez zen alferrik Pinkerton etxe ezaguneko detektibea izan gaztaroan.Tuberkulosi atakeek eta alkoholismoak bere osasuna erasan zuten. Horrez gain, bi Mundu Gerratan aritutakoa zen borrokan Estatu Batuen armadan. Heroikeriak aguro ahaztu ziren bere kasuan jaioterrian eta sei hilabetez egon zen espetxean ezkertiarra izateagatik 50ko hamarkadan McCarthy senatari tristeki ezagunaren ekimenez. Ez zuen kiderik salatu, nahiz eta bere jarduerei buruz deklaratu. Anfifaxista zen.

Maltako belatza da akaso bere obrarik ezagunena. Nik, baina, Kristalezko giltza, Igela 2014, Xabier Olarra eta Esti Lizasok itzulia, irakurri dut gustora asko. Bertan, Taylor Henry gaztea nork hil duen deskubritu behar du Ned Beamont jokalar eta alprojak, bere lagun Paul Madvigi laguntzeko. Tartean familia bi gurutzatu dira maitasun kontuetan, Madvigtarrak eta Henrytarrak, bi gangster handiki daude nor baino nor, Madvig eta O’Rory, eta tartean erdipuriko sikarioak, taberna ilegalak eta detektibe pribatuak.

Ez da ohiko nobela beltza. Beamont tipo azkarra da, azeri hutsa, baina ez da detektibea. Ez da pezkiza zalea, ez du arrastoa usaindu eta bere galbidea izan arran hura jarraitzea beste erremediorik ez duen ehiza zakurraren senik. Hain justu, horretarako du kontratatua berak detektibe propioa, Jack, ez zaizkiolako intersatzen kontu horiek. Hor dago akaso Hammetten bertutea, nobelan beste hainbat gai lantzen dituela krimena ardatz harturik: laguntasuna, berezki Madvig eta Beamonten artean, politikaren kiratsa, polizia-epaile-hedabideen saldukeria (The Wire baino zazpi hamarkada arinago), klase borroka… Bukaeran garai baten erradiografia intersgarria uzten digu egileak eta botereak, handi-nahikeriak, giza talde bati egiten dion konponbide gabeko kaltea.

Bukatzeko, itzulpena azpimarratu nahi nuke, duen hizkuntza aberats eta apartagatik. Horren adibide, liburuko lehen pasartea:

Dado berdeeek zirurika gurutzatu zuten mahai berdea; biek aurrealdeko pareta batera jo, eta punpa egin zuten atzera. Bata berehala gelditu zen, hiruna tanto zuriko bi ilara berdin gainaldean zituela. Bestea, berriz, mahaiaren erddiraino joan zen zanbuluka eta tanto bakarra erakutsiz gelditu zen.

Ned Beaumontek erremuskada arin bat egin zuen.

-Hum!- eta irabazleek beren dirua jaso zuten.

Harry Slossek dadoak jaso, eta bere eskutzar iletsu zurbilean klinkarazi zituen.

Tabernak ireki dituzte gaur Aretxabaletan. Han izanik, hona naiz.

Noir

-n -kargitaratuta
Erantzun

Chandler. Marlowe. Egia.

Noir hitza erabili da euskal gutxiengoaren ahotan azken asteotan. Gustatu zait seriea eta uste dut beharrezkoa zen freskura dakarrela, pena eman dit amaitu izanak, baina abiapuntu gisa uler behar litzateke nire ustez. Izan ere, ez dute ozeano bera konpartitzen Los Angelesek eta Ondarroak. Oraindik gure poliziei sisteman gutxiago sinistea dagokie guretzat sinisgarriago izan daitezen. Ez egin kasu larregi, nire gauzak dira. Philippe Marlowekin igaro ditut azken lau egunak.

Artikulu eder honek esaten dituenekin aski duzue Marlowekin trago bat hartu aurretik zer pentsatu jakiteko. Berrogeita bi urte, polizia ohia, argia, erromantikoa, matxista, zinikoa, egiaren zale porrokatua. Pobrea eta kritikoa, printzipioduna eta horregatik, akaso horregatik bakarrik, bizirik dirauena. Horregatik eta zakur gosetia baino azkarragoa delako. Jendea muturrera eroan zalea horrek egia hurbiltzen badio, nahiz eta, bukaeran jakin egia mingotsa dela.

Non ezagutu dezakezuen Marlowe? Bogarten pelikulan izan liteke, baina nik aholkatzen dizuet Chandlerren El largo adiós, Alianza Editorial 2002 José Luis López Muñozek itzulia, nobela irakurtzea. Lennox, Wade, Potter, Loring… jende aberats eta ustela da. Victor Jararen “Las casitas de barrio alto” abestian aipatzen direnen arbaso. Chandlerrek ez du alferrik aipatzen bitan gutxienez ez dagoela dirutza garbirik, abokatu eta sobornoak ez badira matoi eta munta gutxiko alprojak direa diru metatzaile. Liburuan Marlowek laguntasunaren izenean bere burua harrapatua ikusiko du aberatsen zabortegiaren lakioan eta ihes egiteko aukera duen bakoitzean bere argitasunaren kontzientziak behartuko du egia kosta ala kosta aurkitzera. Bidean polizia txarrak eta txarragoak, salbuespenen batekin, kazetariak, detektibe pribatuak, editoreak, idazleak, magnateak, mafiosoak, tabernariak eta abar luze bat. Guztia Kaliforniaren, guardia zibilik ez dagoen lekuaren, antzeztokian. Los Angeles hiriak berak badu bere protagonismoa:

Otra parte de mí quería marcharse para no regresar nunca, pero ésa era la parte de la que nunca hago caso. Porque de lo contrario me habría quedado en el pueblo donde nací, habría trabajado en la ferreteria, me habría casado con la hija del dueño, habría tenido cinco hijos, les habría leído las historietas del suplemento dominical del periódico, les habría dado capones cuando sacaran los pies del tiesto y me habría peleado con mi mujer sobre el dinero que se les debía dar para sus gastos y sobre qué programas podían oír y ver en la radio y en la televisión. Quizás, incluso, habría llegado a rico, rico de pueblo, con una casa de ocho habitaciones, dos coches en el garaje, pollo todos los domingos, el Reader´s Digest en la mesa del cuarto de estar, la mujer con una permanente de hierro colado y yo con un cerebro como un saco de cemento de Portland. Se lo regalo, amigo. Me quedo con la ciudad, grande, sórdida, sucia y deshonesta.

Edo aurrerago:

Cuando llegué a casa me serví un whisky muy abundante, me situé junto a la ventana abierta en el cuarto de estar, escuché el ruido sordo de tráfico en el bulevar de Laurel Canyon y contemplé el resplandor de la gran ciudad enfurecida qué asomaba sobre la curva de las colinas a través de las cuales se abrió el bulevar. Muy lejos subía y bajaba el gemido como de alma en pena de las sirenas de la policía o de los bomberos, que nunca permanecían en silencio mucho tiempo. Veinticuatro horas al día alguien corre y otra persona está intentando alcanzarle. Allí fuera, en la noche entrecruzada por mil delitos, la gente moría, la mutilaban, se hacía cortes con cristales que volaban, era aplastada contra los volantes de los automóviles o bajo sus pesados neumáticos. A la gente la golpeaban, la robaban, la estrangulaban, la violaban y la asesinaban; gente que estaba hambrienta, enferma, aburrida, desesperada por la soledad o el remordimiento o el miedo; airados, crueles, afiebrados, estremecidos por los sollozos. Una ciudad no peor que otras, una ciudad rica y vigorosa y rebosante de orgullo, una ciudad perdida y golpeada y llena de vacío.

Gimleta hartzen du azkenaldian Marlowek. Baliagarri zaizuelakoan.

Mina

-n -kargitaratuta
Erantzun

Pilniak. Kaoba. Errusia.

Ba ote mina baino sentimendu benetakoagorik. Minak, eta berau jasateko dugun gaitasunak, gidatzen dute gure bizitza gure borondateak beste. Edo gehiago. Eta Boris Pilniaken Caoba, Anagrama 1987 Sergio Pitolek itzulia gaztelaniara, irakurtzean mina antzematen da. Alboan ditu edertasuna, Asiako ortzemuga gabeko paisaiak horren adibide, kritika edota umorea. Analisi gaitasun zorrotza eta datorrenaren, zaila da jakiten ea idazleak antzematen zuen bere amaiera. Stalinen urte gorriak ziren eta kontzentrazio eremu batean erailda amaitu zuen idazleak, epaiketa hiperlabur baten ondorenean.

Caoban Errusiaren arima, ia eternoa den gai hori, ageri da. Pitolek argi azaltzen duen moduan hitzaurrean, iraultza aurreko literaturaren agertoki beretan gertatzen da baina errealitate zeharo ezberdinean. Ez da alferrik kokatzen lana hogeigarren hamarkadako amaieran, Leninen ekonomia plangintza berrien hondarrean eta iraultzaren ametsik utopikoenak itzaltzen hasiak zirenean. Fakzioen arteko gerra, kontuen kitatzea eta eroak izatea euren buruari iraultzaile deitzen diotenak, geniala da Ochogov, agerikoak dira. Zenbat kritika zeharkako eta zorrotz lerro artean, hori krudela Pilniakek kaoba altzari erosleen metaforaz adierazi nahi diguna: arnas gabeko iraultza sarraskijaleen bazkaleku da. Badu beste galdera on bat liburuak, nola izan litekeen bat iraultzaile eta aldi berean faltan bota errejimen zahar ustelduaren xarma. Nola ametituta ere aurreko miseria eta jazarpenak bidegabeak zirela gupida senti lezakeen batek behea jotako aberats eta nobleen miseriarekin. Nola, herri ezkertiarretan ere historia ibilbideak egiterako orduan jauregiak besterik ez diren bisitatzen. Imaginario horretatik gatoz eta ez dago hurbil dagoen adineko jendeaz hitz egitea besterik, edo Ahotsakeko grabazio batzuk entzun bestela, ikusteko jende txiroak nolako miraz hitz egiten duen garaiko jauntxoen dotoreziaz.

Liburua hari finez lotutako kontakizunez osatua dago eta estiloz ausarta da bere garairako. Niri gehien guztatu zaizkidanak dira Al viejo queso de Cheshire eta Caoba. Gogorrak eta ederrak dira, sentimendu ederren kanpamendua mugakide da krudelkerien anabasarekin. Irakurri eta orrien zaporeak luze dirau. Hauek onenak, baina besteak ere gomendagarriak dira guztiz.

El arte de la ebanisteria era un arte anónimo; el arte de las cosas. Los maestros morían alcoholizados; cuando ellos morían, las cosas continuaban viviendo, y en torno a ellas se amaba, se moría, se guardaba en su interior el secreto de amores, negocios alegrías. Isabel, Catalina, Rococó, Barroco. Pablo es Caballero de Malta. Pablo es severo: severidad grave, caoba oscurecida, cuero verde, leones negros, grivos de distintos tamaños. Alejandro es el Imperio, el clacisismo, la Hélade. Los hombres mueren pero las cosas viven, y de las cosas de la antigüedad emanan antiguos fluidos.

Bukatzeko, Anagramaren edizio honen portadan nire kuadro gustukoena dago, Mahlevichen Zalditeria gorriaren karga. Batzuek ikusten dute hor armada ausart eta determinazioz betea idealengatik borrokan. Nik gizon-emakume ttipiak ikusten ditut, harrapatuta, iraultza egiteko gero eta leku gutxiagorekin, baina iraultza egitea ez besterik dakitenak. Lurrak jan arte mundua trostan zeharkatuko dutenak. Ni itzuliko naiz berriz Caobaren orri artera, haientzat Pilniaken amaiera dator.

Itogina

-n -kargitaratuta
Erantzun

Jaio. Patriarkatua. Etorkizuna.

Euskadi Saria irabazi berri du Karmele Jaioren Aitaren etxea, Elkar 2019, nobelak eta irakurle talde ugarik, Aretxabaleta eta Arrasatekoak hurbileko adibide bi jartzearren, disekzionatu dute honezkero. Badu zerbait, beraz, Jaioren azken lan honek.

Gustura irakurtzen da eta di-da batean, denbora ezaugarri honek berarekin dakartzan ezaugarri positibo guztiekin. Horrek ez du esan nahi ez duenik zirrararik eragiten eta niri behintzat eman dit egun batzuetarako zer pentsatua. Inguruko emakumeek ere gustura irakurri dute, egin dudan sasi-inkestaren bidez jakin dudanagatik, baina batek aipatu zidan akaso zirrara handiagoa eragin ziola Katixa Agirreren Amek ez dute, Elkar 2018, liburuak. Nondik irakurtzen den zer, hurkoaren lekuan jartzeko gaitasunak zeharkatzen du irakurtzearen esperientzia.

Eta hor dago liburu honen hasierako korapilotako bat. Ismaelek, idazle heldu kontsagratuak, ez du lortzen emakumeen larruan jartzea. Sutsuki defendatzen du not all men, baina dardarizoak hartzen du jaietan edo oporretan alabak erasotuak izan litezkeela pentsatze hutsak. Horri lotuta Jasonek urteetako horma ikusezina pitzatzea lortu du hitzez hitz, bere gaueko idazketa saio klandestinoei esker. Jasone Ismaelen itzaletan egon da beti literaturari dagokionen (ez bakarrik hor) eta aspaldiko lagun baten parte hartzeari esker idaztearen zirrara berreskuratu du.

Jaiok ondo josten dubelaunaldi arteko hari hau. Ismael eta Libe bere arreba deserriratua, hauen gurasoak, Jasone, seme-alabek osatzen duten belaunaldi gazteena… Tartean gurutzatzen dira zaintza, patriarkatua eta bere balioak (ehizak duen protagonismoa), patriarkatu honek Euskal Herriko gatazka politikoan utzi duen arrastoa, matxismoaren bertsio ezberdinak (Ismael eta Jauregi)…

Ismaelen ezintasun hainbat bizi izan ditut orriak igaro ahala: Estudioan, ordenagailuaren aurrean eseri zara istorio baten lehen lerroa idaztera doanaren gogoz. Lehen lerroa idaztean beti dago gogo handia, zelai zabal bat begien aurrean. Idazketan aurrera zoazen heinean, ateak ixten doaz, bideak murrizten. Idaztea, askatasuna galtzen joatea da, lerro bakoitzean galtzen duzu apur bat, baina lehen lerroan idaztean libre zara, oraindik ez zara zure hitzen gatibu.

Emakume horiengana heldu nahi duzu hitzen bitartez, zer pentsatzen duen jakin, zer sentitzen duen erasotua izaten ari den une horretan. Zer esan nahi dizun, entzuten ez duzun ahots horrekin.

Jaiok liburu bukaeran erakusten dio ahots hori entzuteko bidea. Atzerantz ibili beharra du Ismaelek, kondairetako kobetatik atera behar den bezala. Ez Marirengandik ezer txarrik ez jasotzeko, kontrara, gure matxismoak jango ez gaitzan. Horrek askatuko gaitu gizonok, hori da behintzat obrari antzeman diodan mezua, ingurukoak nahiz gure burua kaltetzera garamatzan matxismotik.

Ez da gutxi, horrenbestez, aterabide bat eskaintzea ezinbestekoa den etorkizunari.

Ugarte izeneko herri batean

-n -kargitaratuta
Erantzun

Atxaga. Bost hamarkada. Zirkulua.

Bernardo Atxagaren Etxeak eta hilobiak, Pamiela 2019, lanak herri baten azken bost hamarkadak kontatzen ditu. Hobe esanda, herri batean bizi den pertsona multzo baten azken bost hamarkadak. Izan ere, lehen istorioan ezik, apenas gertatzen den Ugarten kokatuta kontakizuneko pasarterik. Hori izan liteke akaso landa girotik hirira joan diren askoren ezaugarri bereizgarrietako bat, ez naiz ausartzen idazlearena denik baina ez litzateke arraroa hala balitz, presente dela jaioterria bertan egon ez arren.

Nobelaren egiturak Holteko trilogia gogorazi dit, herri baten garapena kontatzea elkarrekin harremanduta dauden pertsonaia ezberdinak dantzan jarriz. Horrela kapituluek kronologikoki aurrera egin ahala pertsonaia batzuen garapenaren berri dugu eta, zeharka bada ere, protagonista izan diren beste pertsonaiei buruzko galderaren bat edo beste ebaztearen kontsolamendua lortu. Pabeko kolegio esklusiboa, Valdesalce, El Pardo, Baiona, izenik ez duen euskal hiriburua edota Austin Texas dira liburuko trama garatzen den antzokietako batzuk. Uste dut idazlearen lorpen handia dela espazio hauen deskribapen ona, bereziki nabarmenduko nituzkeelarik Valdesalce eta Baiona deskribapenean. Ikaragarri ona da Gaztelako artzain giroaren deskribapena, gurera etorritako hamaika gizon emakumeren haurtzaroa eta euskaraz horrenbeste kontatu ez dena Andaluzia edo Extremadurako pasarteekin alderatuz.

Ipuin moduan funtzionatuko lukete pasarteek ere, bereziki Antoinen atalak, Atxaga artista da mendekugintzan eta ekidinezina egin zait Pitzadura bat elur izoztuan ipuinaz oroitzea eta From fat to fitek. Azken honi zentzua aurkitu arren, turbokapitalismo amerikarrak gugan utzi duen arrasto kultural sakona eta gure psikean duen eragina, apur bat arraroa egin zait istorioan. Izan ere, telebistako pasarte bat honela sartzea bitxia zait liburuaren amaiera aldera aurretik beste eragin batzuk, demagun espainiar nazionalismoaren adibideak sar litezkeela hor, ekidin direnean.

Gai mamitsu asko aletzen dira. Eliza giroko abusuak eta homosexualitatearen errepresioa, laguntasuna, tragedia, mendekua, aktibismo politikoa, eritasuna, herri txiki batetako inbidiak eta era berean dagoen fraternitatea, sustraiekiko ihesa, tortura, maitasuna… Pertsonaia gogoangarriak ere badira batzuk, Eliseo, Celso eta Garazi kasu. Bakoitzak bere ukitua du, lehenak obsesioa, bigarrenak sinpatia zelta eta hirugarrenak gaztaroaren klaribidentzia.

Bestalde, idazkera elegantea du, idazleak duen ofizioaren adierazgarri. Akaso naturaltzat jotzen dugu hori eta ez da behar beste apreziatzen. Erraz irtetzen zaiola dirudi landuaren landuaz eta erraz irteten dela dirudienak eskas ohi du errekonizemendua.

Bukatzeko eta mamira itzuliz, azken orrialdean, protagonista den bikietako batek ihes egiten dio bere iraganari. Ihes egiten dio oro har herriari eta ihes bere militantzia politikoari. Herrixkara iritsi eta, plazan sartu orduko, hitz-ardaila eta algarak sentitu zituen, festa-ospakizun batean zegoen jendearen hotsa. Jatetxeko errotulu gorria piztuta zegoen. Bat-bagean jabetu zen: irailaren 23a zen, cena de excombatientes. Berarekin kartzelan egondako jendeea zegoen jatetxean. Aurreneko joera hurbiltzekoa izan zen, eta pausu batzuk ere eman zituen harantz; baina atzera egin eta korrika segitu zuen etxea aldera.

Ez dakit egileak zergatik iherarazi duen pertsonaia. Akaso ez dagoelako iraganeko borrokatan zer ospaturik. Edo lizuna zaiolako egun festa egitea horri buruz. Baina korri eginarazten dio Luisi afariaren kontrako norantzan. Luis, gajoa, bere herrira itzuli ezin eta hiritik arnasa hartzeko herrixkara korrika joan behar den gizona.

Iturria

-n -kargitaratuta
Erantzun

Europa. Elorriaga. Hibridoa.

Bitxia da E. deritzon Herria. Munduko toki txikiena eta zabalena izan baitaiteke aldi berean. Kritikarako askatasuna aldarrikatzen da, horrek aurrerabidea omen dakar, kritikoak eurak aske balira bezala. Gutxi hitz egiten da horri buruz. Bokazio herria E., baita jokalari-entrenataile izateko ere. Kritika gehiago behar da, zentzu guztietan. Niri horrek gogorarazten dit bere auzorako polizia gehiago demandatzen duen hiritarra, jakitun berari ez diotela ezer egingo. Jakitun ez duela hotzikararik sentituko komisaldegiaren itzalaz bat egin duen unean. Pribilegio guztien jabea denak eskatzen du indarkeria instituzionala eta antzera gurean kritika. Lagun talde samalda baikara, ahaide nagusi eta ahaide txiki, eta hortik abiatzen ez den hausnarketa putza da.

Hau esanik, Unai Elorriagari kariñoa diot behin AEDk gonbidatuta hitzaldia eskaintzera Arrasatera etorri zenetik. Hori gizonaren apala eta jakinduria, sariek tirabidetik atera gabea. Sinpatia hortatik abiatuta irakurri eta gozatu dut bere obra, baina sinpatia hori gabe ere ziur asko berdin gozatuko nukeen. Izan ere, gutxik daki Europa erdialdeko hotsekin euskarazko melodiak osatzen berak bezain ongi.

Soro Barturen, aberats argi eta eszentrikoa, bere Watson edo Erroman propio eta guzti Pedro Iturria idazlearen arrastoaren atzetik doa. Iturria, misterioz josia, behiala ezagutu zuen heriotza hurbil dakusan Barturenek eta berri hitz egin nahi luke berarekin. Haren literaturari buruz itaundu, urteen igarotzeak zuhaitzei eginiko zauriei esku ahurra gainetik pasa.

Iturriak ipuinak idatzi eta argitaratu ditu Europan barrena. Herrialde bakoitzean bi, hango hizkuntzatan. Mugituz doa azeriaren pare, arrasto gutxi utzita. Barturenek bere ondasunak xahutzen ditu arrasto horien bila, ipuinak itzultzen ditu komentatzeko, itzultzaileei ordaintzen die horiei buruz solasteko ere, alabaren konplizitatez detektibe jolasean.

Barturen pertsonaia aparta da, bizia bere elkarrizketatan, sumendia bere gogoetatan eta bitxia zeharo. Heriotza hurbil sumatzen du eta horrek abiada ematen dio liburuari. Erromanek kontrapuntua eskaintzen dio, Kixote orok behar duen Santxo Pantza. Iturriaren ipuinak aldiz ezberdinak dira, politak gehien-gehienak, balio artistiko handikoak.

Hiltzen ari da Soro Barturen, horregatik ari gara pertsonak erosten. Gazteak erosten ditugu batez ere, baina zaharrak ere erraz erosten dira, besterik ematen duen arren… Katedradunen bat ere erosi izan dugu inoiz. Erosi, erabili eta bota. Batzuetan ez ditugu botatzen, berrerabili egiten ditugu, dirua nahi dutelako. Horretarako etorri gara Pragara.

Unai Elorriagaren Iturria, Susa 2019, liburu eder-ederra da. Nobela eta ipuin sortaren hibridazioa, horregatik ere aski interesgarria. Niri pertsonalki bukaerak utzi nau apur bat hotz, baina merezi du berau irakurtzeak inolako zalantza izpirik gabe.

Gudalariak

-n -kargitaratuta
Erantzun

Morales. Antzerkia. Granada.

Cristina Morales, Granada 1985, lehen nobela izan zen Los Combatientes, Anagrama 2020, 2012ko INJUVE sariaren irabazlea.

Gaztea da etorri zaidan lehen hitza nobela birgogoratzean, gazteriaren XX. mendeko konstrukto soziala desegiten ari den une honetan salbuespenekoa. Gazteak dira protagonistak, prekarioak, krisian koskortuak, gauzak ezberdin egiteko gogoa dutenak, muturreraino gauzak eroan nahi dituztenak.

Horren froga da Granadan duten antzerki esperimental konpainia. Tranpaldoan larrua jotzen dute, zuzenean. Beraien entseguak Sarak gidatzen ditu, Beckett eta Quevedo dantzan jartzen dituzte. Cristinak Juan Bonillari maitasun zauriez hitz egin nahi die. 15Mko suminduen aurrekariak dira. 15Mko suminduak boy scout taldea dira beraien aldean.

Pasada bat da Cristina Moralesen estiloa, ze gaitasun duen bere pertsonaia amorratuen, bereziki pertsonaia amorratuak iruditzen zaizkit bere bestiarioko onenak, indarra orrietan islatzeko. Ispilu aurrean jarri nau nire unibertsitate urteak gogoratzean. Inbidia sentitu dut.

Adi, bizi guztiko lagunak eta lezioak eskaini zizkidan unibertsitateak. Bandera batzuk eusten xahutu genituen indarrak, batzuetan boy scouten lehengusu sentitu arren.

Desde que van al suelo y terminan de follar pasan entre cinco y siete minutos. Si pasados como mucho doce minutos sólo se ha corrido uno o ninguno de los dos se ha corrido, dejan de follar para que dé comienzo la siguiente parte de la obra. Si a Borja no llega a ponérsele dura, ni siquiera cuando Patri se la mama, entonces ella se masturba si tiene ganas, o Borja la masturba o le como el coño, si tiene ganas, y si no, se relajan y la escena acaba antes. Cuando estrenamos en el aula Magna de Filosofía y Letras creamos cierto estupor entre la élite académica, aunque ellos sí que disimulan, porque es una señal de distinción intelectual el no alarmarse ante la sexualidad explícita.

Bereziki ona da protagonista emakume idazleen mahai inguru batera gonbidatzen dutenekoa, gizon batek dinamizatuta. Horrek bakarrik justifikatzen du liburua irakurtzea.