Atxaga. Bost hamarkada. Zirkulua.
Bernardo Atxagaren Etxeak eta hilobiak, Pamiela 2019, lanak herri baten azken bost hamarkadak kontatzen ditu. Hobe esanda, herri batean bizi den pertsona multzo baten azken bost hamarkadak. Izan ere, lehen istorioan ezik, apenas gertatzen den Ugarten kokatuta kontakizuneko pasarterik. Hori izan liteke akaso landa girotik hirira joan diren askoren ezaugarri bereizgarrietako bat, ez naiz ausartzen idazlearena denik baina ez litzateke arraroa hala balitz, presente dela jaioterria bertan egon ez arren.
Nobelaren egiturak Holteko trilogia gogorazi dit, herri baten garapena kontatzea elkarrekin harremanduta dauden pertsonaia ezberdinak dantzan jarriz. Horrela kapituluek kronologikoki aurrera egin ahala pertsonaia batzuen garapenaren berri dugu eta, zeharka bada ere, protagonista izan diren beste pertsonaiei buruzko galderaren bat edo beste ebaztearen kontsolamendua lortu. Pabeko kolegio esklusiboa, Valdesalce, El Pardo, Baiona, izenik ez duen euskal hiriburua edota Austin Texas dira liburuko trama garatzen den antzokietako batzuk. Uste dut idazlearen lorpen handia dela espazio hauen deskribapen ona, bereziki nabarmenduko nituzkeelarik Valdesalce eta Baiona deskribapenean. Ikaragarri ona da Gaztelako artzain giroaren deskribapena, gurera etorritako hamaika gizon emakumeren haurtzaroa eta euskaraz horrenbeste kontatu ez dena Andaluzia edo Extremadurako pasarteekin alderatuz.
Ipuin moduan funtzionatuko lukete pasarteek ere, bereziki Antoinen atalak, Atxaga artista da mendekugintzan eta ekidinezina egin zait Pitzadura bat elur izoztuan ipuinaz oroitzea eta From fat to fitek. Azken honi zentzua aurkitu arren, turbokapitalismo amerikarrak gugan utzi duen arrasto kultural sakona eta gure psikean duen eragina, apur bat arraroa egin zait istorioan. Izan ere, telebistako pasarte bat honela sartzea bitxia zait liburuaren amaiera aldera aurretik beste eragin batzuk, demagun espainiar nazionalismoaren adibideak sar litezkeela hor, ekidin direnean.
Gai mamitsu asko aletzen dira. Eliza giroko abusuak eta homosexualitatearen errepresioa, laguntasuna, tragedia, mendekua, aktibismo politikoa, eritasuna, herri txiki batetako inbidiak eta era berean dagoen fraternitatea, sustraiekiko ihesa, tortura, maitasuna… Pertsonaia gogoangarriak ere badira batzuk, Eliseo, Celso eta Garazi kasu. Bakoitzak bere ukitua du, lehenak obsesioa, bigarrenak sinpatia zelta eta hirugarrenak gaztaroaren klaribidentzia.
Bestalde, idazkera elegantea du, idazleak duen ofizioaren adierazgarri. Akaso naturaltzat jotzen dugu hori eta ez da behar beste apreziatzen. Erraz irtetzen zaiola dirudi landuaren landuaz eta erraz irteten dela dirudienak eskas ohi du errekonizemendua.
Bukatzeko eta mamira itzuliz, azken orrialdean, protagonista den bikietako batek ihes egiten dio bere iraganari. Ihes egiten dio oro har herriari eta ihes bere militantzia politikoari. Herrixkara iritsi eta, plazan sartu orduko, hitz-ardaila eta algarak sentitu zituen, festa-ospakizun batean zegoen jendearen hotsa. Jatetxeko errotulu gorria piztuta zegoen. Bat-bagean jabetu zen: irailaren 23a zen, cena de excombatientes. Berarekin kartzelan egondako jendeea zegoen jatetxean. Aurreneko joera hurbiltzekoa izan zen, eta pausu batzuk ere eman zituen harantz; baina atzera egin eta korrika segitu zuen etxea aldera.
Ez dakit egileak zergatik iherarazi duen pertsonaia. Akaso ez dagoelako iraganeko borrokatan zer ospaturik. Edo lizuna zaiolako egun festa egitea horri buruz. Baina korri eginarazten dio Luisi afariaren kontrako norantzan. Luis, gajoa, bere herrira itzuli ezin eta hiritik arnasa hartzeko herrixkara korrika joan behar den gizona.
