Kategoriaren artxiboa: Sailkatu gabea

Alfa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Hastapenak. Carvalho. Herbehereak.

Post honek spoiler arrastoak eduki ditzake.

Josteko makinari buruzko post ederra zatekeen. Guk etxean Singerra dugu, baina uste dut amamak Alfa ere bazuena. Ez nago ziur eta ez dio inporta egia esan. Izan ere, Eibarko enpresa ezagunaz ez, greziar alfabetoko letraz jardun nahi dut. Edo egozten diogun hasiera esanahiaz, hobe esanda. Vázquez Montalbánen detektibe ospetsuaren aurreneko abentura da Tatuaje izenekoa (Planeta 1976 lehen edizioa, nirea 2020ko Booket sailekoa). Polita da beste istorioak irakurri ostean ekitea honi eboluzioa agerian geratzen delako: Carvalho-Charo harremana, Biscuterren ausentzia, Bromuroren presentzia eta ondorengo fintzea, CIAko agente ohiaren zama ondoren Komite Zentraleko atalean ezik ia desagertua dena edota atzerriko hiri baten presentzia Bartzelona omnipresentearen ordez besteak beste.

Kasu honetan gizon ezezagun baten gorpua agertu da hondartzan, arrainek aurpegia janda dagoena, tatuaje handi eta nabarmen bat duena soilik bereizgarri. Barregarria eta ia xamurra da nola kontatzen den liburuan tatuajeen mundua, zein zen 1976 urrun hartan zeukan kontsiderazioa eta egun bizi duen eztanda. Ez da arraroa klase sozial denetako gizon nahiz emakumeetan ikustea halakoak, aspaldi utzi ziren atzean marinelen istorioak. Kasuan Carvalhok misioa du, bakarra, hildakoaren izena jakitearena. Bidean baina bere jakin-nahiak eroango du enkargutik harago joatera, ezin baitio muzin egin misterioa argitzeari. Hori da askoren galbide, hain zuzen ere, Galeanoren ipuineko papagaioari ez ezik askori bizitza mingostu diona.

Ondo dago liburua eta hastapenetik bertatik ageri dira Carvalhoren sagako hainbat bereizgarri: detektibe eszeptiko eta zakartasun erromantikoduna, gastronomiaren zentralitatea, emozio basikoen garrantzia krimenetan bestelako motiboen gainetik eta abar. Nik faltan bota dut Biscuter, iruditzen zait ematen diola grazia handia kontuari, baina eskertu dut Herberehetako deskribapena. Ondo betetzen du funtzioa nobelak.

Plus ultra

-n -kargitaratuta
Erantzun

Sortaldekoak. Etxarte. Poesia.

Asko-asko-asko gustatu zait Hedoi Etxarteren sortaldekoak (Susa, 2021) poesia liburua. Uste dut goia jo duela orain arte idatzitakoarekin alderatuz, aberatsagoa baita ñabarduratan, sakonagoa gaietan eta ederragoa ahotsean. Izan ere, barka bekit txistea, batez ere ezkerretara begiratzen duen arren gora, behera eta eskuinetara ere luzatzen du pausoa. Heldutasunak, gurasotasunak, dolua eta engaiamendu politikoak arimari eta gorputzari utzitako arrastotik idazten du eta sentimendu horietan denok aurkitzen dugu gure ispilua.

Liburuko olerkirik onena 90. orrialdeko Dragoiak iruidtzen zait. Hasiera hori,

Enperadorearen lorategian lo egingo genuela uste genuen bezperan / Sahatsek ura tindatzen zuten / erresiñolak entzuten genituen / gurea zen errekaldea / dragoiak ginen, zerua eta sua.

ez esan magikoa ez denik. Nik olerki hau zuzenean entzuteko zortea eduki nuen Aitor Etxarteren omenezko ibilaldian, Hedoi berak emozioaren ikarak jota errezitatu zuen Maalako arrabaleko Plus Ultra taberna parean senidez inguratuta. Mikrorik gabe, eskenatoki gabe, dena birika eta maitasun. Iragana etorkizunez betea irudikatu genuen.

Eta halere iruditzen zait liburuko olerki ederrenak intimoenak egin zaizkidala. Ospitalekoak, sexu eszenak, maitaleei eskainiak edota institutuko urteei. Zaila da zintzotasun, edertasun eta interes handiagorik transmititzea lerro gutxitan. Eta hori da eskertzen duguna iraultzaile batengan, manifestazio edo greba orokorretik harago etxeko sutondoan egiten duena kontatzea. Bestea, Durrutik bere gizonei mantala soinean adierazi zien gisara “ezer ez ulertzea” da.

Azkenaldian han edo hemen Hedoirekin solasean aritzeko zortea eduki dut. Adierazi nion behin nire ezintasuna familiako minei buruz idaztekoa. Bere erantzuna ondo gogoan dut: guk ez badugu idazten nork?

Egia da, ez du beste inork egingo. Eta halere minek hor diraute, nahasian, sahatsez gain artadi, gaztainadi eta pinudi. Sentimendu bat norbere baitan hartu eta hari askatzea, uste dut Omar Navarrok horrela deskribatu zidala poesia zer den. Akaso ez hitz horiekin, baina uste dut ideia hori zela. Eta poesia egitea arriskutsua zela, momentuko eromenera eroan dezakeela bat. Ederrak ziren Arrasaten 1934an iraultza egin zutenen ametsak. Gaua zetorkien gainera haiek jakin ez arren, somatuko zuten zerbait dena dela, eta suzia piztu zuten laurogei urtean artean argia dariola. Oroitu ezin denean pertsona bat, borroka bat, akaso ez da amets konpartitua bera ahaztu zaigula besterik. Ametsetan bizi dira oroitu nahi ditugun horiek.

Auzoa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Carvalho. San Magin. Bajos fondos.

Jogurt honek spoiler trazak eduki ditzake.

Fernando Leon de Aranoak bikain laburbildu zuen zer den langile auzo bat eta nola lagundu izan zaien auzokideei ur motorraren metafora ederrarekin. Zenbat inbertsio ez ote den egin horrela, argazkian pentsatuz gehiago epe luzeko hobekuntzatan baino. Auzo horietako asko hainbat jatorritako jende gazteak eraiki zuen, etxebizitza merke eta maiz material txarrekoak besterik ez zitzaizkielako eskaini udal zerbitzu gutxirekin. Gogoan dut Lasarten ezagututako auzotarren auto-antolakuntza esperientzia aberatsa, nolako antolaketa maila zuten eskola ere eurek sortu eta kudeatzera artekoa. Arrasaten ere orain sortu da auzo elkartea Doneztebe Portuko kalearen bueltan, zaharturiko periferia artean bizirik denaren seinale.

Planeta Saria jaso zuen 1979an Vazquez Montalbanen Los mares del sur (originala Planeta 1979, berredizioa etxe beraren Booken sailean 2020an) nobelak eta esan behar da istorio borobila dela. Hirugarren abentura liburutua du Carvalho detektibeak honakoa eta bertan Stuart Pedrell aberats eszentrikoaren erailketa argitu beharko du. Pedrell bazkide bi ditu, aristokratata bizi zalea bata eta enpresagizon nekaezina bestea, eta hirurek frankismoan (eta ez frankismoak) ohikoak ziren entxufe eta mesedeen laguntzaz makina bat diru egin dute. Tartean San Magin auzoa, Espainiatik Kataluniara lanera joandako langile auzoa, material eskasez eta maitasun gutxiz. Niri hori egin zait liburuko interesgarriena, Carvalhoren abenturak irakurri ahala nola garai baten mosaikoa eraikiz doan idazlea eta kasu honetan periferiako langile auzo batek hartzen du protagonismoa.

Liburua amaituta blogeko sarrera hau idazteko kontrazala hartu dut eskuetan eta jartzen du hitzez hitz hau: En la Barcelona de 1979, en vísperas de las elecciones municipales, el detective privado Pepe Carvalho tiene que investigar las causas de un misterioso crimen: la caída social de un importante hombre de negocios que huye de una vida acomodada en uno de los barrios más selectos de Barcelona y reaparece un año después, muerto a navajazos, en su Polinesia particular, en los bajos fondos de la ciudad. Zer eta San Magini deitzen dio bajos fondos argitaletxeak, kontrazaleko laburpena idatzi duenaren izen zehatzik ez baitut. Zergatik da bajos fondos, aberatsa ez delako? Luxurik ez delako? Izan ere krimenik edo bestelako kontu ilunik ez da ageri. Topikoaren erabilera maiztua besterik ez da, esaldi tontoa? Mundu ikuskera batetik idatzi da hori, duda gabe, eta klase borroka irabazi dutenena da.

Usaimenaz

-n -kargitaratuta
Erantzun

Carvalho. Váquez Montalbán. Bartzelona.

Vázquez Montalbánek bazuen usaimen ona. Ez bakarrik gastronomo eta bon vivant gisa orrialdez orrialde egiten duen erakustaldiagatik, Kataluniako sukaldaritzaz gehiago jakiteko bitarteko aparta dira liburuok, baita zuen intuizio politikoagatik ere. Euskal Herrian ezker abertzaleak eta beste lauk salatu zuten in situ trantsizioa zer tamainako iruzurra zen zer autonomien estatu zeritzona, baina berak hori literaturarako material bihurtu zuen inork baino arinago. La soledad del manager (Manuel Vázquez Montalbán, 1977koa lehen edizioa, nirea Planetarena 2017koa) da horren froga, tardofrankismoan ezkerraren gurdira igo ziren askoren etorkizuna azaltzen duena: asko zetozen burgesiara itzultzea ezer gertatu ez balitz bezala jokatuz, beste asko erradikaltasunaren irrelebantziara eta besteek eraikiko zuten Jordi Pujol eta beste batzuekin batera autonomia batek behar duen engranaje oro.

Asesinato en el Comité Central baino arinagoa da obra, trama klasikoagoa du eta akaso erangikorragoa da bere sinpletasunean, irakurlea hara eta hona mareatu gabe, Carvalhoren abentura jada hilezkor horietakoa batez gozatzeko aukera edukiko duzu; Biscuter eta Charo lagun-kide-maitaleekin batera eraldaketa betean zegoen Bartzelona baten lekuko, ziur asko imajinatuko ere luketen arren zertan bilakatuko zen Joko Olinpikoak eta gero norabideari trazu txarra hartu arren.

Polizia ustelak, prostituzioa, burgesia dekadentea, talde ezkertiarrak, multinazional ilunak… Izan zitekeen lasai asko gaur egungo trama, baina 44 urte igaro dira, nobela beltza eta Carvalho lekua eta segundoa elkartzen diren puntua baina askoz gorago daudenaren seinale. Irakurketa gozagarria, arina, bizia. Generoaren zaleentzat gomendagarria, nahiz eta nabaritu aspektu batzuetan denbora ez dela alferrik igaro eta gizarteak zenbat eboluzionatu duen, eta generoaren zale ez direnentzat baita ere. Ez irakurri literatura handiusteko aspergarria, bizitza laburregia da orrialdeak gozakaitz pasatzeko.

Indiana Alonso

-n -kargitaratuta
Erantzun

Saiakera. Literatura. Arkeologia.

1998 urrun hartan Arrasate gori zegoen. Lizarra-Garazi garaietan distentsio uneak bizi izan ziren Euskal Herri osoan zehar baina guk, galiar herrixken maneran, bero-bero genuen udala urte bete lehenago egoniko zentsura mozioa zela eta. Udaletxe hartan bertan, zer den eguneroko bizitzaren indarra, udal gazteria sailak antolatutako ipuin ikastaro labur batean izena eman nuen eta nor izango irakasle eta Alonso. Hark deskubritu zizkidan egile hegoamerikar ugari, tartean Monterroso edota Cortazar, eta baita idazle hasi-berri gisa nituen hainbat beldur kendu ere: laburraren zale izatea ez da txarra.

Ordutik Alonsok idatzitako guztia ez bada gehiena gutxienez irakurri dut eta blog honetan eginiko iruzkin bi ditut lekuko, oker ez banago, Hodei berdeak eta Naparra: kasu irekia liburuei buruzkoak. Gaurkoan baina hirugarren liburu bat dakart, 2001 urteko Juan Zelaia saiakera saria irabazi zuen Agur Darwin eta beste arkeologia batzuk lana (Pamiela, 2001). Zazpi saiakera laburrek osatzen dute obra eta haria egilearen jarrera eta literatura dira, Euskal Herriarekiko duen kezkaz batera. Hasten da ikerketa genetikoek ekar dezaketen errotikako giza aldaketari buruz, Scaciaren obra baten aitzakian patuan senidetuko ditu Nafarroa eta Sizilia, Borgesen ipuin batean oinarrituta arakatuko du munduko hiritarren falazian eta traidoreen patuan, txakolinarekin (ene zenbat euri egin duen hogei urtean) sinbolismoz bustiko ditu orrialdeak eta ondoren hainbat erremedio eta senda-belar errezetatuko dizkigu psikiatraren dibanean eseri aurretik. Pieza solteak izateko testuinguru bati lotuegi, denborak ematen duen perspektibaz are interesgarriago egiten dira.

Hainbat paragrafo besoan tatuatzeko modukoak dira. Nik hau aukeratuko dut nire ezker besorako: Baina nago euskal idazleak askoz gehiago eskertuko lukeela herrarik eta korromiorik gabeko kritika serio pixka bat; sektak eta adiskide-bezeroen taldetxoak ez izatea hainbat erabaki garrantzizkoen guneak; eta, batez ere -batez ere-, euskal gizarteak -uler bedi euskal gizarteko eragile nagusienek- bere baitan argitzea idazlerik nahi ote duen, eta zer nolakoak eta zertarako. Agian horrela jakingo, asmatuko genuke zer eta nola egin behar dugun (127 or.)

Vazquez Montalbanen saiakera baten pistan jarri nau ere liburuak, erosi dudana eta aurki irenstea espero dudana duen itxura ederragatik. Eskerrik asko Jon, ez baita kritika serioa izango nirea, baina bai izan nintzen eta naizen idazle horren eskertza eta aitortza zintzoa.

Komite Zentrala

-n -kargitaratuta
Erantzun

Carvalho. Vazquez Montalban. EAK.

Duela zortzi egun bete zuen mendea Espainiako Alderdi Komunistak. Batez ere gerra bezperatan eta frankismoan egin zen ezagun, erresistentzia antifaxista Espainian bertan burutu zuen talde bakarrenetakoa izan zelako (bistan da Euskal Herrian eta Katalunian beste aktore batzuek zutela indarra). Post honetarako hautatu dudan liburuan zorrotz esaten den bezala, PSOEk 100 urteko historia baitu eta horietatik berrogei oporretan igaro zituen.

Garrido (autorearen oharra gora-behera nork ez du Carrillo ikusten hor, nahiz eta El País egunkariari emaniko elkarrizketan esan idazleak Carrillo berak eskuizkribua irakurri eta ia gehiena gustuko zuela) alderdiko idazkari nagusia hil dute Komite Zentralaren batzarrean. Garai delikatuak dira, ikusteke dago nork gobernatuko duen diktadura osteko Espainia bai alderdi mailan bai maila sindikalean, eta ez dira gutxi gerra berriro ere pizteko beldur direnak. Alderdiak bere kide ohi batengana jotzen du, Pepe Carvalho detektibearengana, auzia iker dezan Fonseca detektibe ilunari monopolioa kenduta. Liburua, aski ezaguna irakurle helduarentzat, da Vazquez Montalbanen Asesinato en el Comite Central (Originala 1981ekoa, nik irakurri dudana Planetaren 2020ko edizioa).

Obra hasten da egun desagertua den Bartzelona gris eta turismo masibo aurrekoan. Hango lumpenaren parte da detektibea eta baita bon vivant hutsa ere jana eta edanari dagokionean. Carvalho ardatz duten liburuak ibilbide gastronomikoa dira aro foodiea hasi aurretik eta omenalditzat jo litezkeen Camilleri edo Alonsoren liburuek ez dute bistatik galtzen ezaugarri hau. Ederra da ere liburuak erretzearen kontu hori, harrapazak Ray Bradbury, eta bitxia Freuden oihartzuna duen autorearen zioa, lehen aipaturiko elkarrizketan ageri dena. Gero etorriko da Madrilera bidaia eta hango faunaren zoologiko txikia, arreta berezia eskainiz kosmogonia komunistari eta honen estamentu ezberdinei (auzo batzarretik hasita Komite Zentraleraino, liberatuen bizi baldintzetatik pasata).

Zergatik irakurri behar den liburua? Batez ere protagonista bikain bat duelako eta politikoki zorrotz-zorrotza delako. Aintzat harturik zein zen urtea, 1981 urrun hura, bikaina da Vazquez Montalbanen klaribidentzia esaterako epika gabeko komunismoaz jarduterakoan. Belaunaldi erreleboa, gerra eta makien belaunaldiaren ordezkatze zaila, izan liteke komunismoak Espainian izan zuen hamaika motiboen artean interesgarrienetakoa. Gainera kritikoa da errebantxista izan gabe, Sempruni egozten dio hori egileak, eta bistan da ezagun duela gaia: zer esanik ez Santos pertsonaiaren etxean ageri den liburu zerrenda, ziur asko garai hartan etxe batzuetan egongo zena, komunismoarekin lotutako egile kanoniko hainbat ageri direna (221 or). Akaso despistatu nau horrenbeste zerbitzu sekretu ezberdinen arteko dantzak, haria jarraitzea zailtzen du, baina atmosfera zaindu eta darion belztasunak bizkor ahanzteranzten du hau

Ager

-n -kargitaratuta
Erantzun

Antoñana. Egin. Nafarroa.

Errigora ekimen txalogarriak jarri du modan Ager terminoa. Saltus ez den Euskal Herria alegia. Erromatarrek ur-muga zuten aintzat eta guk lerroak egiten ditugu arkatzez mapatan. Orain ekialdea jarri da modan, ez dagoena horren modan da zein den puntu kardinal horiek lurreratzen dituen mapa. Eguraldiarenak berea eman du. Txirotasunarenak oraindik azaleratzeke daude guztiz. Esan mugarik ez dena Bidasoa igeri pasa behar duten horiei.

Gaiz aldatuz, Gara egunkariko kolaborazioak ditut gogoan, baina su baino txinparta txiki gisa. Nintzen hark ez zuen aski patxadarik Pablo Antoñanaren prosaz gozatzeko. Zoriak nahi izan zuen begiz jotzea Katakraken salgai zen ale bati, Txalaparta argitaletxeko molde zaharreko liburu xumeari, eta zakuratu nuen. Urte bete gutxienez egon da lugorrian, beti bihar den apalean hautsa hartzen. Baina, irakurle, behin hartuta ziztu bizian irensten den horietakoa da. Eta behin dastatuta orain Antoñana gehiago nahi dut, behar dut.

Desagertzen ari den mundu baten notarioa da idazlea. Landa giroa, gerrak zartatutako belaunaldia, karlismoaren itzaltzea, trantsizio deritzon maskarada… Ez da gauza bera etxean entzutea kontuok edota lehen pertsonan bizitzea. Eta hain justu hori egiten du Antoñanak Miniaturas (Txalaparta, 1999) obran, norbere mamu, obsesio eta argi printzak eskuzabal eskaini. Liburuak jasotzen ditu hamabostean behin Eginen idatzitako kolaborazioak, denak elkarrekin bata bestearen ostean irakurrita koherente eta garapen baten jabe direnak. 1994tik Aznarren “pensaban qué no nos íbamos a atrever?” horretara arte idatzitakoak denak, egunkaria bortxaz itxi osteko bonus track horrekin batera.

Apaizen hipokresiaren salatzaile, tremendoa da hemen 244. orrialdean kontatzen duena Hitlerri buruz, heterodoxo, fikzio lurren sortzaile, gutxietsitako artista, mar-marti profesional… Azken hau konpartitzen du Sánchez-Ostizekin, Agerreko nafarrek duten malaletxe euskal hitzez blaituriko hori, baina ez dio gizatasun izpirik kentzen. Horren adibide da paragrafo hau, zahartzaroa modu bikainean deskribatzen duenekoa:

Esos viejitos, acogidos al sol de otoño, encogiditos, silenciosos en los bancos de pintura vieja del parque, oliendo a ropa no mudada, a cuerpo cadáver sin enterrar, a dejadez y a recuerdo. Al símil son como las mismas tortuguitas del estanque, que, costras, rocas, cortezas inertes, agradecen en su quietud casi cósmica el sol que se les derrama con color de miel sobre sus grandes escamas muertas. Qué melancólica delicia la de estos buscadores (los viejitos, las tortuguitas) de hebras de sol un atardecer de otoño.

Idazle handi baten kronika txikiak. Gozamen hutsa.

Order!

-n -kargitaratuta
Erantzun

Calasso. Liburutegia. Anagrama.

Aurreko posta idatzi ostean, Mri buruzkoa, desordenari apologia egite horrek ondorioak ekarri dizkit. Nor eta John Bercow etorri zait ametsean “order!” oihuka eta izerdi patsetan esnatu ostean eskuan dudan lehenengo lanabesarekin ekin diot mamuak uxatzeari. Cuadernos Anagrama saileko liburua mesanotxetik hartu, oraindik begietako bekarrak artean gotor dirautela, eta buru-belarri ekin diot Roberto Calassoren Como ordenar una biblioteca (Anagrama, 2021, Edgardo Dobryren itzulpena) irakurtzeari, alegia.

Calasso aurten hil den idazle eta editore italiarra da, sona handiko Adelphi argitaletxeko buru, editore eta arima. Jorge Herralderen lagun, ez du alferrik goraipatzen Anagrama liburuan, lau testu labur dakartza besapean. Testu bakoitza enkargu edo mandatu ezberdin bati erantzuteko da eta horrek azaltzen du agian euren arteko ezberdintasuna: aldizkariei buruzkoa erudizio lana den bitartean, gogorarazi dit kirolean bezala ezagutza kide arteko maila ezberdintasunak izan aurkari izan irakurle-idazle gozamena uxatzen duela, liburu dendei buruzkoa dibulgatiboa da kasik.

Bitartean hainbat pasarte gozagarri eta beste batzuk ezadostasuna eragiteko modukoak. Hala gertatu zait liburuak markatzeko dioenari buruz. Calassoren ustez libururik azpimarratu edo marjinean apunterik idazten ez duen irakurleari mesfidantza zor zaio. Nik ez dut berdin pentsatzen, bistan da, eta badut horretarako argudioa. Ikasle nintzela 7. maila arte herentzian jaso nituen liburuak, txukun-txukun zainduak, eta herentzian utzi behar nituen. Amak gogor gaztigatzen ninduen liburuok zaindu eta arrastorik ez uzteko. Horregatik nik berdin jarraitzen dut nireekin, banitate hutsa da pentsatzea liburuek ez dutela bizirik edukiko gurekin igarotako denbora eta gero, eta estriptis jasangaitza zait beste baten apunteak irakurtzea. Astearte goiz batean edonoren txirrina jo eta aurretiazko abisurik gabe etxean presentatzea bestekoa.

Baina horiek baten maniak dira, Calassoren maniek besteko pisua dutenak. Beste orrialde askotan ez dago maniarik, ezagutza baizik, eta horregatik da interesgarria irakurketa.

El verdadero lector no necesita mucho: un poco de gusto en la decoración y en las luces es suficiente. Además, claro, de la posibilidad de pasar un rato confortable, dedicándose a esa actividad deliciosa que los ingleses llaman browsing. Lo importante es que pueda encortrar fácilmente los libros que venía a buscar y descubrir aquello que no sabía que estaba buscando. Y, también, que esto suceda en lugar adecuado, sin música de fondo (dado que hoy cada uno puede escuchar lo que quiera en sus dispositvos, sin molestar al prójimo). Así se podrá reconocer, hoy como ayer, la buena librería. Si esto no es suficiente, querrá decir que el libro en sí ya no es suficiente, y si el libro ya no es suficiente, entonces el mundo está escribiendo otra de las páginas oscuras de la historia.

Mussolini

-n -kargitaratuta
Erantzun

Faxismoa. Italia. Ordena.

Nirekin ikasi, lan, militatu edo bizi izan den edonork badaki ordena ez dela nirea. Paperak, liburuak eta bestelako gauzak han eta hemen, ezin esan pulkroa naizenik kontu horietan. Badakit bertutea dela ordena, bake mentala eta hori guztia, baina etxe batean ezer ez bada gidoitik ateratzen, gaizki itxitako armairu ateren bat edota alfonbra abultatu bat, barruan zerbaitek krak egiten dit.

Beno, orden ezak edota desordenak baditu nire kasuan salbuespenak. Ez dago ordena edo desordena betierekorik. Liburu edo filme segida bat bada aurrenekotik hastea gustatzen zait. Serie luzeetan ez da erraza aurrenekoa topatzea, izan Corto Maltese edo Asterix eta Obelix, baina Eraztunen Jaunaz edota Indiana Jonesi buruz bagabiltza ezin ulertu Gondorreko erregearen historia Moriatik pasa gabe. Hau diot duela aste pare bat Arrasaten egon nintzelako “Ez donk amaitu” erakusketa ikusi asmoz lagun batzuekin batera, azkenean atzo ikusi nuen larunbat goizez itxia dagoelako, eta aholkatuta honako liburu hau hartu nuen bibliotekatik bidaia aprobetxatzeko edo: M. El hombre de la providencia (Alfaguara 2021, Carlos Gumperten itzulpena). Antonio Escurati italiarra da idazlea eta Mussolini eta faxismoari buruzko obra luze baten bigarren liburukia da. Aakaso egileak badaki zenbat liburu idatziko dituen, baina momentuz honetan 1932 urtera iristen da eta denok daki zerbait garrantzitsua falta dela kontatzeko. Obra honetan, nobela terminoa darabilte batzuek eta ziurrenik izan liteke, hibridazio ariketa den arren, baina egia esan berdin dit batek zakurra deitzen badio eta besteak Pitxita. Chirbesek horrenbeste gorroto zuen ariketa egiten du Scuratik: dokumentazio sendo batean oinarritutako fikzioa, pertsonaia historikoen barne pentsamendu, emozio eta gorpuzkerak fikzionatuz. Mussolini da protagonista, izenburuko M handi hori, baina aitzakia besterik ez da. Kontatzen dena da; bai, irakurri egin nuen, behin etxean edukita zer egingo nuen ba, nola herrialde demokratiko batek urte gutxian amildegitik salto egiten duen. Nola herrialde batek autosuntsitu ditzakeen bere erakundeak, nola normalizatu litekeen totalitarismoa, zinismoa, hipokresia, zabarkeria, indarkeria eta inperialismoa. Faxisten erretratu fidela da, haien txikitasuna, matonismoa eta diruzalekeria, kontatzen da baita ze lagun izan zituzten faxistek, izan monarkia izan oligarka industrial, eta nola ezin litekeen argudiatu indarkeria zinikoa erabiltzeko prest den horrekin.

Liburuaren egitura da bereizgarri eta aldi berean zama, kasu honetan bederen. Ikuspuntu motzak tartekatzen ditu, batez ere Benito eta Arnaldo Mussolini anaienak, baina baita Turati, Graziani, Sarfatti, Facchini eta enparauenak. Lasai, amaieran dakar pertsonaien zerrenda osoa. Ikuspuntu amaieran dokumentu errealak tartekatzen dira, Mussoliniri igorritako eskutitzak, liburu pasarteak, poliziak grabatutako deiak edo kopiatutako telegramak. Honek akaso irakurketa erritmoari egiten dio kalte, hortik zamarena, baina irabazten du zorroztasunaren saria. Niri Libiako gerrako pasarteak egin zaizkit gozagarri, baina zer esanik ez, Mussoliniren pertsonaiaren eraikuntza bizi dezakezu.

Hadrianoren oroitzapen izan edota Mren bizitza, bista da ez natorrela oraingoan bat Chirbesek bere egunerokoan zioenarekin.

Andrezaharraren xerra

-n -kargitaratuta
Erantzun

London. Esteban. Irakurle taldeak.

(2021eko azaroaren 5ean, Guy Fawksen egunean, Puntuan argitaratutako testua)

Oinatz Bengoetxeari buruzko albisteren bat entzuten badut irratian, penatu egiten naiz. Ez dut inoiz eduki pilotari gogokoenen artean, estimuan bai, baina pentsatze hutsa hemeretzigarren hau bere azken denboraldia izan litekeela profesionaletan etsigarria zait. Bat bere belaunaldiko kirolariak bezain zaharra baita, eta, akaso, bakarrik akaso, tristurak izan dezake zerikusia Jack London idazlearen Xerra baten truke ipuin ederraz akordatzearekin. Bertan, Tom King boxeolariaren azken lehia kontatzen da, eta gizonen zahartzaroari buruzko narrazio bikainenetakoa iruditzen zait, Hemingwayren Agurea eta itsasoa baino ilun eta gordinagoa.

Gizonen zahartzaroa diot orain arte, ez bada gaitzespenerako, ez kasualitatez ikusezin bilakatu baita literaturan andreen udazkena. Euskaldunok, gutxienez, Mari Luz Estebanen Andrezaharraren manifestua irakurtzeko zortea badugu, 2019koa. Bertan, Estebanek hiru zatitan banatutako liburuaren lehenengo atalean kontatzen du zer zen beretzat haurtzaroan emakume zaharra izatea; bigarrenean, nola zeharkatzen duen adinak gorputza; eta hirugarrenean, zahartze on baterako manifestua jaulkitzen du, feminismoz blaitua eta lerroz lerro aberatsa. Izenburutik bertatik neskazahar berba itsusiari buelta eman eta makina bat emakumeri ispilua eta adorea eman die manifestuak.

Azken hau ez diot alferrik. Aretxabaletako irakurle taldean aztertu genuen liburua urrian. Niretzako esperientzia bikaina izan zen hainbat emakumeren iritzia entzutea liburuari buruz, zahartzeari buruz, genituen eta ditugun erreferentziei buruz. Etxera joan eta berriro hartu nuen liburua, xerrari zaporerik ez hartzearen errua haragiak ez, batzuetan ahoak berak duelako. Begiradak, hobeto esanda, du zerikusia hemen. Nirea ez nuen aski landua, bistan da. Horregatik da ederra irakurketa bera beste lagun batzuekin konpartitzea; gidari on bat edukitzea, guk badugu, eta kideei entzutea. Oso gauza sinplea da inbentoa: borobila, hitza, errespetua, begirunea. Zahartzeko baino ontzeko modu bat.