Aurrerabidean

-n -kargitaratuta
Erantzun

Modernitatea. Artzaina. Oihartzunak.

Ez dakit egon zareten inoiz Izpurako Mendikoa Nekazal Kooperatibaren saltokian. Lokal handia da, Intermarche supermerkatuaren parean, eta nekazaritzarako arropa, lanabes eta bestelakoen artean, boutique joera gero eta harrigarriagoa du lokalak behin dena esaten hasita, baina mirariz bada apalategi oso bat haurrentzako nekazal jostailuei eskainia. Hor daude traktoreen eta honen hamaika funtziotarako erremolkeen familia ugariko kide ia gehienak. Aretxabaletako nire ilobek aita artzaina dute eta nekez aurki litekeen hemen aitaren lanbideko imitazio jolaserako gailurik, bai ordea polizia (zergatik ote), erizain edo beste hamaika ofizio antzesteko tresnak (hutsune nabarmenekin beti ere). Behe Nafarroan laborarien jarraipena badago eta Aezkoan ez, adibidez bat jartzeagatik, bada arrazoi materialengatik (laguntza hobeak, baldintza hobeak, araudi hobea) baina baita arrazoi sinbolikoengatik (laborarien estatusa, transmisio horizontala eta bertikala…).

Transmisio hori ez dagoen lekuan esango nuke artzaina azken mohikanoa dela, maskaradaren protagonistetako bat bailintzan, ezagutza atabikoen jabe. Ez da sindikataren babesa duen ikasitako gaztea eta bere gasnak etxolan saltzeaz gain Parisen saltzen dituena. Eta hau argi edukita, lehenengo figura horri gorazarre egiten dio Gustavo Duchek Cuentos del progreso-Conversaciones con el pastor (Pol·len edicions,2021) obran. Duch militantea da El Pa Sencer kooperatiban eta lan miltante gisa hartzen dut hau, horrek ezer negatiborik ekarri gabe obrari, jakina. Hasita orriak artile paperarekin eginak direla eta bukatzeko badela norabide jakin bateko gogoeta asmo nabarmen eta disimulatu gabe bat.

Ni ez nau guztiz ase, nahiz eta onartu behar dudan zertzelada onak dituela, umorez josiak, eta aipuren batek edo bestek zer pentsatua eman didana. Arin irakurtzen da, mikroprosa poetikoaren bidea hautatu baitu idazleak protagonistaren eta artzainaren arteko elkarrizketa landuz: kapitulu bat du narratzaileak artzainari bisita egiten, beste bat artzaina hirian eta hirugarren pandemiko bat. Pare bat ordutan udan zuhaitz baten gerizpean momentu atsegin bat eskaini diezaioke irakurleari hau moduko testuak irakurrita:

Vino a visitarme a la ciudad y cuando salíamos del metro le pregrunté por qué no subía, como yo, por las escaleras mecánicas.

-Cuando vuelvas al pueblo te llevaré al matadero industrial y me dices.

Nik nahiago nuke azken mohikanoen lezioak baino lurrak okupatu eta borrokatzen duten nekazarien irakaspenak irakurtzea. Baina niri ekarpena egin dit, besteak beste osaba ikusi dudalako orri batzuetan arnas hartzen, eta hori ez da gutxi.

Aljer

-n -kargitaratuta
Erantzun

Soler. Galerianoak. Cervantes.

Isabel Soler Portugalgo kultura eta literaturan espezializatutako irakaslearen liburu ederra da Miguel de Cervantes: los años de Argel (Acantilado, 2016), Antonio de Sosa preso erlijioso portugaldarraren hariari tiraka Cervantesek Arjelen preso egin zituen 5 urteak (1575-1580) berreraikitzen ditu, sarrera oso interesgarri batekin eta ondoren, ni bezalako friki batentzat gozagarri den testu juridiko-literarioa eskainiz.

Ez da Solerren lehen liburua hemen iruzkintzen dudana. Oso modu xehean jorratzen ditu Mediterraneo eta Afrikako kontuak eta interesa pizten dio irakurleari. Kasu honetan Otomandarren menpeko Aljer da liburuaren ardatza, 25.000 preso kristau zituena, Mediterraneoko hiri kortsario nagusia. Handik ateratzen ziren erreinu kristau ugari izutzen zituzten espedizioak, izan Gaztelara, Kataluniara, Balearetara, Siziliara, Sardiniara… Felipe IIak moriskoak errepresaliatzen bazituen horrek ordaina zuen Aljerren. Izan ere, 25.000 gatibu bazeuden hirian arnegariak 300.000 izan ziren Benassar irakaslearen arabera 1550-1700 urteen artean. Hauek, turkoak ogibidez, kristau izateari uzteaz bat bihurtzen ziren aske eta kortsario bilakatuta pribilegio handiak zituzten. Solerren arabera, De Sosaren (baliteke Cervantes bera izatea De Sosaren lan hori idatzi zuena), arnegarien jatorriaren zerrenda amaiezina zen:

No hay nación de cristianos en el mundo de la cual no haya renegado y renegados en Argel. Y comenzando por las remotas provincias de Europa, se hallan en Argel renegados moscovitas, roxos, búlgaros, polacos, húngaros, bohemios, alemanes, de Dinamarca y Noruega, escoceses, ingleses, irlandeses, flamencos, borgoñones, franceses, navarros, vizcaínos, castellanos, gallegos, portugueses, andaluces, valencianos, aragoneses, catalanes, mallorquines, sardos, corsos, sicilianos, calabreses, napolitanos, romanos, toscanos, genoveses, saboyanos, piamonteses, lombardos, venecianos, eslavos, albaneses (…), griegos, chipriotas, candiotas (de Candía, Creta), cretanos, surianos (sirios), y de Egipot, y aun abejinos del Preste Juan (etíopes) e indios de las Indias de Portugal, del Brasil y de Nueva España. Hizkuntza denak hitz egiten omen ziren Aljerren eta bat bera ere ez.

Beste kristau presoek haien erreskatea itxaron behar zuten, bakoitzaren balioaren araberakoa, eta galeriano izan zitezkeen kasurik okerrenean. Cervantes preso baliotsutzat zuten haren eskutan zeuden gomendio gutun batzuk tarteko. Bere gurasoek zeru-lurrak mugitu zituzten bere eta bere anaiaren erreskateak ordaintzeko. Baliotsu izateak libratu zuen torturatik hein handi batean, izan ere, bere zaindariak ernegatu zituen lau lapurreta saiakerekin. Jarrera ausart eta eskuzabala eduki zuen beste preso kide batzuekin. Eta halere, behin erreskatatuta, Elizak berari buruz pentsa zezakeenaren beldur, bere jarreraren testigantzak bilduko zituen agiri legala enkargatu zuen Aljerren. Espainiako boterea (eta bere jatorrian zegoen Gaztelakoa) horrelakoa delako, erreforma ezina, mesfidantzan eta krudelkerian oinarritua.

Galindez

-n -kargitaratuta
Erantzun

Galindez. Memoria. Artelana.

Mende beteko nekea duten bizitza parean tokatzen zaizunean airea astun bilkatzen da. Nabari zaio hala bizi izan denari hezurren kamutsa, isiltasunen luzera eta ez gertu ez urruti, inon ez den erdibidean galduriko begirada. Horrelako zerbait behar luke Jesus Galindezekin topo egiteak, bere aberriarekiko maitasunak eta iragan mendeko kolpe ugariek jipoitua. Erori eta altxatakoa, hori bere alde, behin eta berriz, baita Nazio Batuen Erakundeen Franco klubean onartu zutenean ere. Guzti hori Trujillo dominikar diktadoreak kontrakoa erabaki arte, berari buruz liburu batean idatzitakoak ordainarazteko asmoz.

Manuel Vazquez Montalbanen Galíndez (Anagrama, 2019, 2. edizioa) obra paregabea da. Aspaldian esku artean izan dudan onenetakoa eta bere garaian, 1990ekoa da berez, Espainiako Narratiba Sari Nazionalarekin eta Europako Literatura Sariarekin errekonozitua. Liburua eredugarria da benetan ondo uztartzen dituelako bi kontu oso zailak direnak lotzen a priori: nobela ona eta ikerketa zorrotza. Behin bati irakurri nion zientzia eraldatu duten obra garrantzitsuenak, Darwin edo Newtonenak adibidez, ondo idatzitakoak direla. Bestela ezinezkoa da ideiek arrakasta edukitzea. Eta kasu honetan Pepe Carvalho detektibe ezagunaren aitak ondo josten ditu pertsonaia gogoangarriak, Muriel Colbert, Voltaire edo Robards kasu, ahaztu gabe Galindez beraren bakarrizketak txertatzen dituela narrazioan zehar. Detaile honek Harkaitz Canoren obra gogorarazi dit, baina batek daki zergatik ekarri didan haizeak erreferentzia hori. Ah bai, ziur asko horrelako obra bat gurean idazteko gai den pertsona bakarrenetakoa delako, bere azken bi lanak ditut lekuko.

Bestalde kasuari buruzko ikerketa zorrotza da. Espainia eta Latinoamerikako diktadurek eragindako erbestea, Estatu Batuek euskaldun (batzuei) eginiko traizioa, komunismoaren aurkako gerra hainbatentzat izan zen pagotsa, Madrilen gorpuzten ari zen botere sozialistaren disekzioa, unibertsitate lan batzuen atzean dauden interes zalantzagarriak eta irakasle ezkertiar hainbaten zurikeria, ikertzaile baten seta bere lanarekin, euskalduntasunaren mamia, Miamiren eraldaketa etab. Oso ondo uztartzen du datu eta izen festa hariarekin eta horren aurrean txapela kentzea dagokio blog honen egileari.

Bukatzeko, kirrinka bakarra eragin didana Amurrioko baserriko aurreneko pasartea da, liburua hasten duena, baina ez dira orrialde asko. Zuri ez badizu hori eragiten hainbat hobe. Niri pasatako gauza bera gertatu bazaizu ez etsi, ez duzu berriz antzekorik sentituko orrialdeak pasatzerakoan. Ordainetan, izugarrizko gozatua hartuko duzu erresistentziaren etikari buruz irakurriz eta ikusiz nola, gurea moduko herriak, munduko elefante handiek zapaltzen duten belarraren parekoak diren.

Errigora

-n -kargitaratuta
Erantzun

Arroza. Ura. Arrastoa.

Errigorako lehen kaxa esku artean eduki nuen arte ez nekien Nafarroan arroza ereiten zenik. Arketasen, Bardeetan, ekoitzitako lehen pakete hura esku artean edukitzea lezio ona izan zen dena ikusteke eta ikasteke dugula jabetzeko. Gezurra dirudien arren, begien bistako gauzak dira gehien gogorarazi behar dizkiogunak gure buruari.

Beste gauza ebidente bat maiz askok (deliberatuko gehienetan) ahazten duena: egun ezin da libreki hitz egin euskal gatazka gertatu zenaz. Iñaki de Juana iritzi artikulu birengatik auzipetu zutela gogoan du batek eta nola José Amedok idatz dezakeen nahi duena, baina beste batzuk arroz urez jardun beharra duten ezinbestean kartzelan amaituko ez badute. Hau oso presente eduki ezean nekez uler liteke bere osotasunean Mikel Antzaren Arroz Urez (Txalaparta, 2021) liburua.

Horrez gain, liburua amaitu ostean jakin dut hau eta interesgarria deritzot irakurlearentzat, obra idazleak Adur Larrearekin batera Burgosko auziari buruz eginiko komiki batentzat pilatutako material oparotasunaren fruitu da. Ni hasiera batean galduta aritu nintzen ardatz biren artean, Mikelena bata, Burgoskoa bestea, eta horri buruz jabetuta esango nuke errazago eraman dudala irakurketa bigarren aldiz orriak esku artean eduki ditudanean. Halaber, ziur asko nire kontua izan liteke hau, nire inguruko bi irakurlerentzat oso argia izan baita liburua eta gozamena zalantza gabea egin zaie hasieratik.

Mikel idazlea eta Mikel militantea. Bi eta bat dira aldi berean. Mikelen familia eta herri honetan eman den konstate bat: maiz familia gutxi batzuk eraman dute hamaika borrokaren zama bizkar gainean. Hori ikusten da liburuko loturatan, esaten direnetan eta arroz urez isiltzen direnetan. Protagonista diren batzuk aurrez ezagutzeak gainera laguntzen du ideia honetaz jabetzen.

Interesgarria eta eskertzekoa da Mikel Antzaren ariketa. Bere ibilbidea, eta herri honen azken 70 urteen joana, ulertzen laguntzen du sustraiak eskuzabal erakutsiz. Baina nahiago nuke egunen batean arroza jateko utzi eta tintaz idazten hastea. Guztiok. Eta horretarako aukera edukitzea, tintaz idaztekoa eta komisaldegi nahiz artxibo militarretako agiriak lasai arakatzekoa.

Armadilo galderak

-n -kargitaratuta
Erantzun

Helduaroa. Zerocalcare. Rebibbia.

Ez dakit jabe garen Farmazia Beltza egiten ari den lan eskergaz. Dabid Zapirain eta Koldo Almandozek gidatzen duten botikak honezkero baditu sendagai solbente batzuk, amamaren belar tradizionalak eta laborategi germaniar modernoetako kimika dosiak, irakurle askorentzat gozagarri. Plazer handia da irakurle garenontzat hori eta jada Michele Rech edo Zerocalcareren euskarazko laugarren komikia esku artean eduki ahal izatea luxu komunala da, Beñat Irasuegik esango zukeen gisara. Aipu merezia eta berezia irabazia du ere Koldo Izagirrek itzulpenarekin eginiko ahaleginak, beste batzuk teorizatzen dutena praktikan jartzen ahalegintzen baita. Arrakasta lortuz nire ustez, modu eraginkorrean.

Zerocalcare-Armadiloaren igarkizuna (Farmazia Beltza, 2021) komikian, izenburuak berak dioen moduan, igarkizuna dago barren-barrenean. Armadilloaren igarkizuna: horrela esaten zaio logikaz eta objektibotasunez mozorrotutako argudio subjektiboak edo irrazionalak erabiliz menderik mende mina, ezina eta etsipena elikatzen dizkigun aurreikuspen baikor orori. Amen. Kasu honetan argumentuan Hertzainak musika taldeak ez pentsa gehi, esaiok horrekin laburbildu zuena dago agerian, baina askoz gehiago barren-barrenean.

Izan ere, agerikoa bada ere Camilleri gustuko duela esateko Zerok duen ezintasuna, komikiak beste hamaika gai lantzen ditu. Gure heziketa sentimentalaz jarduten du gure maskulinoaz batez ere, lan prekarietateaz, gaztetako lagun taldeen desegiteaz, blokeo emozionalak ekar dezakeen utzikeria pertsonalaz, gazte hiltzen den lagun batek egiten digun itaunaz eta abar. Gainera, biziki maite dut hori Zerocalcareren kasuan, pasada bat da Erromako aldirietako gazte batek eta naizen Musakolako gazte honek adinkide izanik zenbat gauza partekatu dugun: bideojokoak, filme nahiz musika erreferentziak, maskulinitatearen eraikuntza…

Zerocalcarek umorez jarduten du. Umorez bere buruari buruz eta umorez inguruneari buruz, nabarmentzeko modukoa da arlo honetan indie azokaren deskribapena. Halaber, algara artean, karga sakoneko galderak jaurtitzen ditu. Niri hau geratu zait iltzatuta: badakigu nola agurtu poliziak hil duen laguna baina ez anorexiak hildakoa. Zer pentsa emango dit hurrengo egunetarako armadiloari izkin egitea lortzen badut, minduko garenaren beldur bizitzaren fruitu gozoak ukatzen dizkigun piztia zeken horri.

Utopiak hamalau

-n -kargitaratuta
Erantzun

Ametsak. Borroka. Martínez.

Zer esango dizuet ba. (Sasi) distopia bat idatzi eta berehala aldatu ziren haizeak parajeotan. Neskamearen Ipuina, Years & Years eta beste hainbat literatura edo ikus-entzunezko lanak alboratu eta mundu hobeak asmatzeari ekin behar omen zitzaion buru-belarri euskal kulturgile eta pentsalari askoren arabera. Nik asko estimatzen dudan jendea hori esaten entzuteak zer pentsa eman zidan, nire liburu egurtua zalantzan jartzeraino. Orduan iritsi zen Utopia no es una isla (Episkaia, 2020) irakurri beharra nor izateko eztabaidatan, hori baitzen lehen aipatu ditudanen ustean ezkerrak eta mundu honek behar duena bizi duen krisi sistemikoari aurre egingo badio: distopiak alboratu eta utopiak ekoizteari ekitea.

Liburua aise irakurtzen da. Layla Martínezek oso idazkera estilo ona du, batzuetan gehiegi behartzen den akademizismotik aldendua. Saiakera izan arren printza literario apartak ditu, errealitatean oinarritutako fikzio eskenatoki ugari manejatzen ditu eta denak egin zaizkit sinesgarri, eta aise irakurtzen da obra. Nik behintzat hiruzpalau egunetan irakurri dut liburutxo zaindua, eta hori geldialdi batzuk egin behar izan ditudala esaten duen guztiaz hausnartu eta ondorioak ateratzeko. Kasuren batzuk ezagunak nituen arren beste batzuk ez, esaterako Libertalia edo Aztlan ez zeuden nire mapatan, eta eskertzen diot hori. Gauza onekin jarraituz uste dut ondo biluzten duela egun neoliberalismoak egiten diguna, gure bizitzaren aspektu (ia) guztiak merkantilizatzea alegia, eta horrek ze eragin duen gure iruditerian. Sinple eta ondo azaltzen du hori nire ustez.

Bainen artean zalantza bat. Beno, hiru zalantza. Aurrenekoa, eta handiena, erlijio utopien aipatze eza da. Hitzaurrean aipatzen ditu nobelak, bideojokoak eta enparauak, baina ez dio ezer kristauen zeruaz, musulmanen paradisuaz edota hamaika sektek prometitzen dizutenaz. BIharkoari itxaroteak egungo esplotazioa justifikatu nahi izandu hamarkada askoz eta nik uste askori geneetan susmoa behintzat geratu zaigula halako promesen inguruan. Zerua eta lurra infernuan daude esaera horrek ez ote dion zeruaren existentziaren zalantzari eragin infernuari baino gehiago? Izan liteke, baina gogoan hartu Adornok zer esan zuen poesia eta sarraski eremuei buruz. Horri buruz ez dio ezer Martínezek, XX. mendeak utzitako beste zauri batzuei buruz eta akaso mereziko lukete aipuren bat.

Bigarren zalantza da beran distopiak akzio ezarekin, paralisiarekin, lotzen dituela baina nire ustez ez du zertan horrela izan. Katakrak liburu dendak bere egin duen abesti letra puskak dioen bezala, den-dena aldatu nahi nuke horrek energia handia mugitu dezake. Akaso ez dakizu nora joan, baina egungoak ez dizula balio argi duzu. Arrasateko parrokian frankismo betean Francoren alde hildakoen omenezko plaka zartatu zutenek argi zuten gutxi batzuk zirela eta ez herri osoa, ez zekiten zer pasako zen Francorekin eta apenas teorizatu zuten ezer, baina jasanezina zitzaien gerra kriminalen gorazarrea. Hor dago hamaika borrokaren ernamuina. Gero batu zitzaizkien ameslariak, horiek ere ezinbestekoak baitira, baina dena ez da ameslariz betetzen. Energia konbinazio bat da nire iritziz garai historikoak aldatzea ahalbidetzen duena.

Hirugarren zalantza bat, Star Treki egiten dion aipua ardatz hartuta. Ondorioetan dio Star Trek dela Bigarren Mundu Gerra ondoren etorkizun hobe bat irudikatu duen produktu bakarrenetakoa. Baina, neoliberalismoaren sorrera 70eko hamarkadan kokatzen bada horrek esan nahi du sortu aurretik ere apenas dagoela utopiarik. Hau da, neoliberalismo gabe ere kosta egiten zaigula etorkizun onena pentsatzea. Hori ez dator bat liburuko tesi nagusiarekin eta apur bat zalantzati utzi nau.

Gauza asko ondo egiten ditu Martínezek eta obra polita da. Dena den, eta hasierako paragrafoan esan dudanari helduta, distopiak eta utopiak kateatzeak ez du zertan beti ona edo txarra izan. Zeruak asko mugitzen du, ukaezina da hori, baina infernuko bailara eta harri azpialde bakoitza izendatzeko beste izen baduzu.

Katalunia

-n -kargitaratuta
Erantzun

Historia. Sobrequés i Callicó. Dibulgazioa.

Duela 44 urte idatzi zuen Xabier Letek Lore bat, zauri bat diskoa irekitzen duen Canço a Catalunya abestia eta hau dio bertako lehen paragrafoak:

Anai zaharren lur gazte borrokan ezaguna,
ttiki geralako haundi aurkitu nahi duguna.
Guregana zugandik datorkigu eguna,
itsasaldeko eguzki bero eta biguna.

Urte batzuk beranduago, katalanei buruzko hamaika txiste egin eta hamabi janda, urriaren 1ean ikusitakoak hunkituta eta Zahar Berri euskara trebakuntza programari esker aretxabaletar katalan bati euskara ikasten laguntzeak dakarren pozez, iritsi naiz Kataluniako herria errespetatu eta apreziatzera. Bat katalan ikasle ere bada, eta irakurtzearen plazera ikastearen ederrarekin uztartzeko zortea edukita, iritsi naiz Jaume Sobrequés i Callicóren História de Catalunya liburura (Editorial Base, 11. edizioa, 2019koa). Bertan Sobrequés i Callicók, UABeko katedradun eta politikari ohiak, besteak beste “trantsizio” osteko Kataluniako Estatutua idatzi zuen hogeikoteko kide izan baitzen, Kataluniako historiaren laburpena egiten du, historiaurretik hasita 2017ko erreferendumeraino. Modu laburtu eta sintetikoan, bere ideologiari dagozkion ajeak ezkutatu gabe, hori jakinda irakurtzea komeni, nahiz eta ni despistatu nauen esaten duenean Jordi Pujol izan dela XX. mendeko katalan politikari garrantzitsuena eta ez Macià edo Companys.

Bi gauza ekarri dizkit gogora liburuak Euskal Herriarekin alderatzean. Bata, ez diogula ematen dibulgazioari aski garrantzia hemen. Joseba Asironen lanek edota Xamarrenek ez dakit aski oihartzunik duten gurean. Ezta Amaia Nausia edo beste horrenbeste ikerlariren lanek. Hori indartu beharko genuke, garena kontatuko badiogu munduari eta gure buruari. Bestea, ez dakidala hemen ba ote dugun herri gisako historia partekatu eta bakar bat osatzeko besteko heldulekurik. Gure herriaren izenari buruz eztabaidan ari garen honetan, zer esanik ez ereserki bateratu proposamenaz trufaka ari direnez, zer dibulgaturik ez dugu.

Letek itsasaldeko eguzki bero eta biguna egozten dio Kataluniari. Liburu honi esker eguzkipean gusturago egoteko motiboak aurkituko ditu irakurleak.

Carreira da Índia

-n -kargitaratuta
1

Soler. Brito Gomes. Kolonialismoaren ertzak.

Puntua Aldizkarian 2021eko ekainaren 25ean argitaratutako testua

1416an hasi zuten enpresa koloniala Ceuta konkistatuz. Zortzi hamarkadatan ozeano atlantikoa ezagutu zuten, haizeak dominatu, mapak egin, non hornitu aztertu… Esperantza Onaren lurmuturrarekin topo egin zuten, hiru ozeanok bat egiten duten paraje trumoitsu eta basati hori, eta ondoren, montzoi eta barealdiei aurre egiten ikasi.

XVI. mendean, 900 tonako ontziak eraiki zituzten portugaldarrek, gaztaina, arte, pinu edo haritzez Carreira da Indiari, Lisboa eta Goa arteko bideari, aurre egiteko. Brankako haizea nekez jasaten zuten eta haizea soilik har zezaketen zeharka edo popatik. Bela karratuak zituzten trinketean eta masta nagusian aparailu latinoa. Ezberdinak ziren ingelesen edo espainiarren naoekiko.

Horrelako ontzi batean erraz bidaia zezaketen 700-1.000 lagun inguruk. Guztiak kapitain batek gobernatzen zituen, oso zorrotz, eta hiri baten antzera antolatzen ziren. Ofizioka batzen zen tripulazioa eta han ziren arotzak, istinkariak, upelgileak, barberoak. Marinelak batuta 150 inguru izan zitezkeen eta ez ziren soilik portugaldarrak, nazioarteko lantaldea zen: gaztelarrak, italiarrak, frantsesak, greziarrak, baina baita lingua lanetan erabiltzen zituzten afrikar edo asiarrak. Tripulazioaren parte bat degradatuek osatzen zuten, heriotza-zigorrera kondenatuak, zigorra ez aplikatzearen truke haien kasa uzten zituztenak esploratu gabeko lurretan kontaktuak egiten hasteko. Gehitu kolonietara eroan beharreko soldaduak, funtzionarioak eta haien familiak, kolonoak, merkatariak, erlijio jendea… Tripulazio honek aurre egin behar zien garaiko erronka tekniko handienetako batzuei; esate baterako, oso ur hotzetan nabigatu ostean ur beroetan sartuta kalte handiak jasotzen zituzten ontziak nola konpondu, baita ur azpian geratzen ziren parteak ere.

Askok ez zuten bidaia amaitu, eta horiek jaso zituen Gomes de Britok 1736an, 1552-1602 urteen artean jazotako naufragioen kontakizunak konpilatuz. Guri lan hauek orraztuta ekarri dizkigu Isabel Solerrek Los mares náufragos liburu apartean, aspaldi irakurri dudan liburu eder, bitxi eta gogorrenean. Superbibentzia gordina, krudelkeria, naturaren aurrean garen txikiaz oroitarazten diguten olatuak, kolonialismoa, eskuzabaltasuna, harrokeria, lukurreria, kanibalismoa… Erregeari eginiko kritika zeharkakoak, abentura kolonialek ekarri zuten hondamendiaren deskribapena eta miseria gorriena kontatzeko gai ez den narratzailea ageri dira baita ere. Espainiak izan zituen hamaika naufragio, baina apenas baden horri buruzko literaturarik, Sanchez Ostizek Solerren liburuko epilogoan dioskun legez. Portugaldarrek idatzi egin zuten, kontatu, eta niri burura datorkit ea ze naufragio dugun kontatzeke eta norentzat.

Uber alles

-n -kargitaratuta
2

Taxiak. Montoia. California.

Barka iezadazue blog irakurle bakanok izenburuko hitz joko merkea. Badirudi uberren diktadura hastear dela Netflixeko seriei kasu eginez gero, start up teknologikoen eta estatuen arteko borroka ere baden taxi-uber borrokan apenas agertzen baita taxirik azkenaldiko plataforma serietan. Horra hor hari mutur interesgarri bat, altxamendu frankista ostean irabazle artean banatu ziren lizentzien nondik norakoa jarraitzea bestekoa, baina ez da hori gaurko xedea. Izan ere, gaur, Xabier Montoiaren azken lana den Taxiak ez dira inoiz gelditzen (Susa, 2021) lanari buruz jardun nahi nuke.

Izan nadin zintzoa, ez zait liburua gustatu. Ez dizkiot irakurketa ordurik onenak eskaini, neke pilatuen gailur diren ekain iluntze luzeak besterik ez ditut izan berarentzat, baina hori hala izanik ere ez nau asebete. Nekeari buelta ematen lagundu didaten makina bat liburu irakurriak ditut, eta honek ez du halakorik eragin, ezta hurrik ere. Hona ekarri badut orain arteko nire irizpidearen aurka da pieza solte batzuk ederrak iruditu zaizkidalako, bereziki liburuari izena ematen dion “Taxiak ez dira inoiz gelditzen” ipuineko aurreneko orrialdeak eta baita “Errimelezko malkoak” ipuina. Beste batzuk ez zaizkit sinesgarriak egin, esate baterako “Zarata” (bukaera oso hotza da, are gehiago kontatzen dituen zera gogorrak kontatu eta gero) eta “Samuraia eta printzesa” (flipada bat da). Lehen begi kolpean gustura irakurri arren umetako Mikojet izozkiek uzten zizuten zapore bera utzi dit dealerraren ipuinak: izozkiak eta espazioa ez dira erraz uztartzekoak, beraz, zertarako aritu esperimentotan gauza goxoak egiten dakizunean.

Akaso hobe funtzionatuko zukeen ipuin solte liburu gisa. Ez dakit. Izan ere, narrazio arteko hariak ez badira agerikoak, hobe jostorratzekin batera tiraderan uztea. Maizegi aurkitu behar izan dut nire burua orrialdeetan atzera eginaz narratzailea nor den zehaztu nahian, bi ahotsetatik zein ari zaidan hizketan, eta horrek irakurketatik atera nau behin baino gehiagotan. Galduta sentitze horrek gainera gozamenari zuzen-zuzenean eragin dio.

Ba omen dira taxi gidari batzuk turistei adarra jotzen trebreak. Donostiatik Bilbora Iruñetik pasa ohi direnen kastakoak. Liburu honetan ez dakit adarra jo didaten, ezetz esango nuke, baina nonbaiten galdu izanak pena ematen dit horren hasiera iradokitzailea irakurri eta gero:

Oso aspalditik aditzen ez nuen usain bat aditu dut gaur. Gorotz eta hezetasun halako nahasketa bat. Mendira joan gara eta, baserri baten aurretik pasatzerakoan, bete-betean jo batu. Gustatu egin zaie lagunei. Benetakoa iritzi diote, ia naturaren beraren lurruna.

Benetakoa. Esan beharra dago gero. Ia edozeri irizten diote hala, hiritik pixka bat urrundu orduko.

Blue lives matter

-n -kargitaratuta
Erantzun

Polizia. Marlowe. Azpikontrata.

La hermana pequeña (Raymond Chandler 1949, Juan Manuel Ibeas Delgadok itzulia, RBA 2017) ez zait iruditu Marloweren serieko onena. Nekea sumatzen zaiolakoan nago, gerra ondoreneko txinparta artean bere lekua ezin aurkitu ari den gizona da, iraganaren nostalgia betean. Gezurra dirudi lau urte beranduago egile berak indarra hartu eta Adiorik ez bezalako lan puska idazteko adorea edukitzeak.

Ez da istorio txarra, ez pentsa halakorik arren, baina maila altu egonda ba beti dago obraren bat horra ez iristeko arriskua. Kasu honek baditu Marloweren abenturatan ohikoak diren aktoreen luxu dekadentea, gangsterrak, eskrupulu gutxiko managerrak, femme fataleak, polizia ankerrak eta denen artean libratzen den legearen agente ondradu bakarra. Marlowek, fiskaltzarentzat lan egindakoak, azken honekin enpatizatuko du baina era berean badaki ez dela aski sistemaren inertzia ustelari buelta emateko. Duela zazpi hamarkada argi ikusi zuen hori Chandlerrek eta hori ez zuela arrazakeria edota bestelako jite batzuetako gaietan arakatu nahi izan. Bestela ezkortasuna tragikoa bihurtuko litzaioke. Polizia burgesiaren tresna dela dio komunistak, irlandarren mafia dela filmetako gaizkile italoamerikarrak eta Hedoi Etxartek dioen moduan poliziak pobreen etxeetan jaio ohi dira, ez parlamentarienetan. Frantzian badute polizien inguruko azterketa antropologiko ugari, klase edo jatorriari buruzkoak esate baterako, baina hemen dugun apurra Bilboko Muga taberna ezaguneko jabe ohi Juankarri gogoratzen diot elkarrizketa batean: gutxi gorabehera zioen Ezkerraldeko rokabiliak bilkatu zirela ertzain kolpetik, egun batetik bestera.

Ez dakit rokabili diren poliziak, lanpostu on baten bila ari diren langile xume edota biolentzia gustuko duten manporrero. Edo denetik apur bat. Erne ibili behar da dena den, ze pertinentea hitza, poliziaren baitan diren ultraeskuineko elementuekin. Alemanian serioa hartzen duten gaia, hemen bistan da ezetz.

Egungo ereduarengan ez dut batere federik. Baina, oraindik irudikatzen ez dudan baina desio dudan etorkizun ederra iritsi artean polizia beharko badugu, hobe poliziaren izaerari buelta eta erdi ematen badiogu. Bestela, Marlowek bezala justizia beste nonbaiten bilatzeari ekin beharko diogu emaitza ez beti onez:

-¿No cree que tiene usted ciertas obligaciones para con la justicia?

-Lo creería… si la justicia fuera como usted.

Pasó sus largos y pálidos dedos por su enmarañada cabellera negra.

-Podría darle muchas respuestas a eso, Pero todas vienen a sonar igual. El ciudadano es la ley. En este país todavía no se ha llegado a entender esto. Pensamos en la le como si fuera un enemigo. Somos una nación que odia a la policía.

-Va a ser muy difícil cambiar eso- dije-. Tanto en un lado como en otro.

Beltzek ezin dute arnastu Amerikako Estatu Batuetan eta poliziak entzungor egiten die. Blue lives matter diote bakarrik patruilatzeak dakarkien arriskuei bizkarra emanda, zerbitzu publikoen urteetako murrizketa neoliberalaren ondorioak gutxietsiz, eta haiek bizi duten (ustezko) zaurgarritasunaren erantzukizuna Estatuaren babesik gabe geratu diren herritarrei egozten diete. Kuriosoa da nobelan nola polizia batek aurpegiratzen dion gure detektibeari bere jarduna polizia lanaren azpikontratazioa dela, pribatizazioa. Ez nuen hala ikusia detektibeen jarduna, gezurra badirudi ere. Iradokitzailea da.

Kanadarik ere ez dugu amesteko, haur indigenen hobi komunez josia da Los Angeles zikinaren ifrentzua. Gustura jakingo nuke Marlowek zer esango zukeen horri buruz.