Hil nahi

“Solitude”. Frederick Leighton.

“Bizitzari eusten ari da, makal-makal egon arren.

Tira, inork ez du hil nahi”.

Altuera hauetan “inor ez” eta guztiok” hauek “inoiz ez” eta “beti” horiek bezain muturrekoak eta guztiz errealak ez direla jakin dezakegu. Bai, badago jende kopuru bat hil nahi duena. Zati txikia izan daiteke, hil nahi dutela esaten dutenen 1/7 bat, antza denez.

Gainontzeko 6/7 horiekin lan egin beharko dugu, depresio zantzuak baldin badaude, tratatzen saiatu, farmakoekin eta bestelakoekin. Bakardadea baldin bada arazoa, hori konpontzen saiatu, gizarte langile eta ahal diren eragile guztiekin batera: Senideak, bizilagunak, boluntarioak… Izan ere, bakardadea mina, nekea eta depresioarekin lotuta dago.

Hil nahi izatea oso erlazionatuta dago mina edukitzeko beldurrarekin eta zama bat izatearen pertzepzioarekin. Nor bere buruaren jabea izanez gero, funtzionaltasuna galtzeak eta menpekoa izateak bizitzari kentzen dizkio zentzua, esangura eta duintasuna, neurri desberdinetan norberaren arabera. Izan ere, bizitzaren esanahia oso kontu subjektiboa eta zabala da.

Hil nahia, modu jarraian, agertu daiteke gaixotasun larririk ez duen adineko jendearen artean %1 batean. Zati txikia, baina existitzen dena. Etengabean adierazten baldin badu pertsona batek, hilabetez hilabete, depresioa baldin ez badago, ezta bakardadea ere. Are gehiago, zainketak ezin hobeak baldin badira, beste leku batera begiratu behar dugu? Bizitza erabateko balioa al da kasu guztietan?

Beheko infografia post honetan erabili dut, datu oso argigarriak ematen dituelako. Hala ere, bizitzeko gogoa ezin dela inposatu sinisten dut. “Keep Assisted Dying Out of Healthcare” esan nahi du ingelesez KADOH horrek, infografia argitaratu duen webgunea. “Osasungintzatik kanpo utzi lagundutako heriotza”, alegia. Gertuko lankide bat norbaitek hil nahi baldin badu trenbidea hortxe dagoela esatera iritsi da, edo burkoak hor daudela. Hor daude pentsamolde eta lobby horiek, bai.

Oso gutxitan tokatu zait azken 12 urte hauetan 1/7 edo %1 hori, estatistikoki beste lankide guztiei bezala, jakina. Baina adi entzun behar da, egoera ondo aztertu, eta ekin. Oso gogoan dut pertsona horietako bakoitza.

Oso gutxitan, sufrimenduarekin amaitzeko lagundutako heriotza da gelditzen den irtenbidea. Errukiagatik, erantzukizunagatik eta, halaber, eskubide bat delako.

http://www.kadoh.uk

Hiru batean

(DV egunkariaren argazkia).

Askoz kontu gehiago ezin dut aurreratu, baina hurrengo urratsa martxan dagoela esan dezaket. Aurreko hiru urratsak batu eta borobilduko duen proiektua badabil itxura hartzen.

Hiru dokumentalen gidoiak batuko dituen gidoia. Etxean lasai irakurtzeko, gaika sailkatuta, argazkiek ondo apainduta. Protagonistak euren artean bestelako solasaldietan ipiniko ditugu. Bibliografia, filmografia eta diskografiarekin.

“Heriotzaren trilogia” honetan, bestela, ez duzue eskandinaviar nobela beltzaren libururik topatuko. Fikzioaren arrastorik ez dago. Gainera, hainbeste jende testigantza emateko animatzen ibili eta gero, neure txanda bazela erabaki dut. Eta neurea ere emango dut, nondik etorri zitzaidan hau guztia lasai kontatzeko, dokumentalen solasaldietan, irratiko elkarrizketetan eta abarretan atera diren kontuak.

Azkenik, hiru haitz horiek, argazkian agertzen direnak, leku nabarmena izango dute. Neure biografian izan duten moduan.

Adi segi.

40 segundo

(Deep listening)

Denbora tarte labur edo luze horrek desberdintzen ditu onkologo enpatikoa eta antipatikoa. Familia mediku (erizain, administrari, dendari…) enpatikoa eta antipatikoaren arteko desberdintasuna 40 sg dira.

Montse Esquerda pediatra kataluniarrak, doluan eta bioetikan aditua, oso txio interesgarria argitaratu zuen Twitterren puntu hau ukituz: 40 segundoko errukia nahikoa al da paziente baten antsietatea arintzeko? Linkaren bidez iritsiko zareten artikuluan ikertu dute bularreko minbizia izan duten eta bizirik iraun duten emakumeen multzo bat, eta ematen du baietz.

Dirudienez, eten bat egitea, gainontzeko zereginak lagatzea eta modu aktiboan parean duzunari entzuteak diferentzia markatzen du. Ez da beharrezkoa ezta minutu bat ere, errukia adierazi dezakegu modu eraginkorrean 40 segundotan.

Bistan da, denbora da besteei eskaini diezaiekegun oparirik handiena. Nahikoa izan daiteke WhatssApp bat, momentu egokian. Pertsona horrengan pentsatzea momentu batez, barruan mugitu beharrekoa mugiarazi eta zerbait aktiboki egin.

Errukia hain sinplea izan daiteke, eta hain aringarria.

Gràcies, Montse.

La carta

Simon19830323. (Freepik. Foto Premium).

Urteko lehenengo posta izango da gaztelerazko ipuin labur hau, Gabonetako literatura lehiaketan aurkeztuta Valdivielsoko merindadean (Burgos). Espero dut gustatzea.

Buscando el invierno, llegamos hasta aquella casa de madera, en la montaña. Al menos el invierno tal como lo habíamos conocido, cuando teníamos la edad que tienen ahora estos. Para llegar hasta allí, no teníamos que hacer demasiados kilómetros, no queda excesivamente lejos del sitio donde vivimos. Era, por otro lado, la primera vez que pasaríamos las Navidades fuera de casa. No huíamos de las fiestas, al contrario, pero este año queríamos que fuera diferente, por razones que seguro vais a comprender.

Es verdad que cada cual anhelamos lo que no tenemos. Muchas personas vienen del interior a la costa, buscando el mar y el sonido de las olas. Nosotros hicimos el viaje inverso. En realidad, sí era un poco una escapada, de la perpetua primavera de la última década y media, del eterno viento sur. Pasar la frontera, y en el primer puerto ya empezamos a notar el cambio, a escuchar ese otro viento que sonaba tan distinto. Al llegar a la cabaña, nos recibió ese mismo aire frío que invitaba directamente a entrar. A encender el fuego y la radio. Ella había estudiado el idioma del lugar de pequeña, nuestros hijos lo habían escuchado en la televisión, viendo los dibujos animados de pequeños. A mí simplemente me gusta cómo suena, oír a los locutores entre canción y canción. Y el crepitar del fuego.

Estábamos donde teníamos que estar. Nieve en las cumbres, lluvia y bruma, tal como lo habíamos imaginado. Sacamos de una de las bolsas de viaje los álbumes de fotos. Después de cenar, estuvimos los cuatro y el perrito entretenidos viendo las fotografías. Es verdad que cada vez me parezco más a él. Sitios visitados también por nosotros estos años, parece que hemos ido siguiendo su estela. Y después abrimos la carta que dejó aitatxi para cuando su nieto y su nieta fueran más mayores. Era por fin el momento.

Le pedimos a nuestro hijo que la leyera en alto, nos emocionó escuchar aquellas palabras a través de la voz de su nieto, con aquella entonación. Me sorprendió. Quizás no estamos acostumbrados a oírle leer textos en voz alta, y lo cierto es que se esforzó. Aquello también era muy importante para él, y para nuestra hija. Cuando terminó, estuvimos un rato en silencio, conmovidos. Alguno trataba de disimular, pero lo mejor era dejar escapar las lágrimas y soltar el nudo. Habíamos esperado unos cuantos años para este día, su deseo era que fuera el día veinticuatro de diciembre.

Nuestra hija estaba en una edad algo complicada, sólo a regañadientes aceptó traer la guitarra. Pero, a la vista de lo que habíamos escuchado en la carta, la cogió y comenzó a tocar la canción que mencionaba, la que solía tocar con la harmónica con mi madre. Cantamos los cuatro, tampoco estamos acostumbrados a hacer esto juntos. Pero es verdad que, cantando, espantamos el mal. Aligeramos la aflicción que nos había pesado todos aquellos años, fue un alivio leer al fin aquello que ya era demasiado misterioso. Mi madre ya me dijo que tuviera confianza. Y la tenía, pero siempre quedaba la incertidumbre. Y si…

Por cierto, fue una gozada escuchar tocar la guitarra a nuestra hija. Como habitualmente se hace de rogar, no sabíamos hasta dónde había progresado. Había preguntado por la guitarra eléctrica de su tío, lo que me encantó. Eché el último tronco a la chimenea antes de irnos a dormir, todavía podíamos cantar un rato más.

Finalmente encontramos lo que fuimos a buscar. Afuera el sonido lo rompían los cencerros de los yeguas. Todavía nos quedaba todo el día siguiente antes de volver a casa, a lo que la inmensa mayoría de la gente denomina “buen tiempo”. Fue una Nochebuena memorable, no como las de antaño, pero casi.

Gariz eta goroldioz

Anariren lehenengo liburua gozamena da, bere kaosean. Azala ikusita dagoeneko susmatu dezakegu zer etorri daitekeen: Tren edo metroaren nasa batean txakur bat agertzen da zutik, hanka luze batzuen gainean. Txakurra, edo otsoa? (ikusi argazkia). Bidaia modukoa da, eta baliabide poetikoez eta hausnarketa filosofiko eta existentzialez kargatuta dator. Punk abestiak bezalakoak dira atalak, laburrak, zuzenak, harira.

Liburuaren erdialdera, izenburuarekin bat egiten hasten gara, mamian sartzen: “Amak eman zidan bizitza, eta hizkuntza bat, nire ama hizkuntza ez dena. Eta paisaia bat. Garizko paisaia bat. Paisaia hartara nindoan egun eta ordu hartan. Berdetik larura“.

Erabat identifikatuta sentitu naiz hori eta berdearen arteko paisaia hartan. Txikitan beilegitik orlegira joan eta etorriak egiten nituen familiarekin eta, norabide horretan, basamortutik oasira joatea bezalakoa zen. Diaspora hartatik Agindutako Lurraldera. Orduan hasi nintzen euria maitatzen, eta hizkuntza barneratzen. Nire kasuan, aitak emanda, amak Anariri eman zion moduan (Aita hizkuntza esan ahal da?).

Oraingo euria eta ordukoa, noski, ez dira gauza bera. Goroldioa eta pagoak zimeltzen ari dira hemen. Eta han, izoztutako lurraldeak deskonjelatzen ari dira. Burgos, duela 15 bat urte, azken gotorlekua zen, klima aldaketak harrapatu gabekoa. Hara joan ahal zinen neguaren bila, hemengo hego haizeekin gogaituta. Gaur egun Burgos ere desizozten ari da.

Bestela, Anarik ondo marrazten du kotxe baten leihoetatik ikusten dena, oroitzapen oso antzekoak ditut nik. Adina ere ia-ia berdina daukagu, haren Nafarroa eta neurea desberdinak izan arren (gari eta olibondozkoa berea, goroldio eta pagozkoa neurea). Bestela, asko gustatu zait denboraren igarotzearena zelan deskribatzen duen pasarte batean baino gehiagotan.

Ezinbestean, Jon Maia handiaz gogoratu naiz, gari eta goroldiozko aitzindari erraldoiaz. Gaur egungo gure herrialde txiki honetan, esango nuke jendartearen erdia baino gehiago gari eta goroldiozkoak garela. Zarautzen akaso ez, baina Arrasaten, Gasteizen, Iruñean eta Bilbon bai. Garia Gaztela, Aragoi edo Andaluziakoa izan, ala Pakistan, Kolonbia edo Marokokoa.

Mila esker Aitor, Anakotz eta Karmeni liburuagatik, Olentzero aurreratua izan zarete. Aurrera Berriz!

Lehenengo urtea

Opari zoragarri hau egin dit Ana Etxeandiak. Bertan agertzen dira blog honen etapa berriaren azken 12 hilabeteetan erabilitako argazkiak eta irudi esanguratsuak. Olentzerok ez du itxaron gaua arte.

2022ari buruz zer esan? Urte ona izan dela, eta txarra. 2023a izango den moduan. Aurten jende anitz konturatu dela klima aldaketa etorkizuneko konturik baino oraintxe jada martxan dagoen arazo potoloa dela. Ziur aski potoloena, lotuta dagoena beste hainbat auzirekin.

Txanpon guztiek bi alde daukatenez, gelditu gaitezke daukagunarekin, ez daukagunarekin baino. Baita hego haizeak menperatutako enegarren Eguberri honetan ere. Onartzea da hitz gakoa, batzuetan alferrik da hormaren aurka jotzea.

Onartu behar da horma zeharkaezina dela, eta bertan margo edo argazki polit bat eskegi. Onartu ez daudenak ez daudela, eta kandela bat piztu eurak gogoan. Aulki hutsak ditugula, baina bihotzak bete-beteta. Bizi garela, eta betetzen gaituena egin ahal dugula. Gure esku dagoela hainbat kontu oker zuzentzea. Telefonoa hartzea, bisita hura egitea, mezu hori idaztea, uretara dzanga egitea.

Leku horretara bidaiatu, mendi hartara igo, musika entzun, eta isiltasuna. Elurra ez badator, geu elurretara joan. Ingurukoak zaindu. Hitz berriak ikasi. Liburu zaharrak ostera ere irakurri. Adinekoei arreta handiagoarekin entzun. Dakienaren aurrean adi. Geure buruekin errukia izan. Esker ona adierazi. Asko abestu. Berriro jaio. Eta maitatu. Garaiz gaude.

Eskerrik asko Anari eta Eguberri on guztiei!

Hemen neure oparia zeuei: Christmas In The 1930’s Playlist | Old Time Radio – YouTube

Maisu-maistrak

Itsasargiek gauez itsasontziak gidatzen dituzte, erreferentziak dira behe-lainoan. Hondoratzeak saihesten dituzte, eta itsasaldi arrakastatsuak bermatzen.

Mallorcako uhartean badago horietako bat, euskal kostaldetik ere ikusten den argi horietakoa. Ekainean erositako liburuan (azala ikusi argazkian) Enric Benito aitzindariaren biografia eta pentsamendua jasotzen ditu Assumpció Cortés kazetariak. Kemen eta errukiaren bizitza bat, umorez, eraldaketaz eta pasioz betetakoa.

Umoretik abiatzen da, izan ere: “Jendeak bi ohitura dauzka: Bata da lo-kuluxka egitea, bestea da hiltzea”, Jorge Luis Borges parafraseatuz. Enric-ek dedikatu du bere bizitzaren zati handi bat hiltzearen prozesua aztertzera eta besteoi azaltzera. Norberak bizitzaren muina eta helburu nagusia topatzea gauza handia da, norberaren biografiari esangura aurkitzea, gutxieneko koherentzia bat. Misioa ere deitu dezakegu, hitza entzutean karranka atera arren. Gogobetetasuna ekartzen du, baretasuna, oreka, harmonia, egokitasuna. Norabide zehatz bat bizitzan, heriotza etorri bitartean. Enric maisua da honetan ere.

Espiritualtasuna da haren berezko arloa. Eta liburuaren pasarte batzuk ekarriko ditut blog honetara. Euskaraz ez da desberdintzen sendaketa edo sendaketa hitzetan katalanezko “sanació” edo “curació”. Ingelesez ere ez dakit “healing” hitzak desberdintzen dituen bi esanahiak, desberdinak baitira. Hain zuzen ere, gaixorik egonda ere, sendabiderik izan ez arren, jendea “sana” hil daiteke: Osoa (ez osatua), bete-betea, egitera etorri dena egin izateagatik gogobeteta. Bizitzaren zentzua topatuta, bakea esango nuke, edo duintasuna. Duintasunez bizi, eta hil.

Pista anitz ematen duen liburua da, muin eta etika handikoa. Eta estetikari dagokionez, katalanez idatzita dago. Niretzat plazera izan da jatorrizkoan irakurtzea, eta mallorkerazko birak identifikatzea.

Ez fikziozko literatura ona.

Keinu txikiek uhin handiak

Gasteiz ekimen askoren epizentroa da. Neure biografian behintzat, ez da bakarrik hiru probintzietako hiriburu politikoa. Adibidez, Zarautzen Death Kafeak (DC) antolatzeari ekin genion hiri horretan zabaldutako bidetik. Hor ere aitzindariak izan ziren. Amaia Arce eta biok bat egin genuen Vivir con Voz Propia (VVP) elkarteak antolatutako jardunaldi batzuetan, hospice modernoei buruzkoa. Hortik gutxira hasi ginen geu ere anfitrioi lanetan DCekin. Hortik gutxira Zarautz Herri Zaintzailea ekimena apur bat geroago abiatu genuen, 2018ko maiatzean. Orduan ere izan zen SECPAL 2018 Zainketa Aringarrietako nazioarteko biltzarra, Bitorixan halaber.

Ba Patxi del Campo eta VVPko taldekideek berriro egin dute, uhin handia alegia. Pandemia betean, Errukiaren lehenengo Nazioarteko Foroaren anfitrioiak izan ziren, eta bertan batu ginen orduan martxan geunden euskal komunitate errukitsu guztiak, 2020ko abenduan.

Egun hauetan hirugarren edizioan parte hartu dugu, eta oraingo honetan ikuspuntu oso interesgarria gehitu dute: Errukia politikan. Zaila da bien arteko loturak topatzen, baina hau ere posiblea da. Jennifer Nadel etorri zitzaigun Ingalaterratik, murgilduta dagoen egitasmoa partekatuz, “Compassion in Politics” delakoa. Ahal da bestelako jarrera erakustea oihan horretan ere, eta ideia beraren inguruan jardun zuten Nerea Gálvez politikariak, Alberto Lardíes kazetariak eta Anabela Runa enpresariak. Bitxia bezain beharrezkoa eta erakargarria egiten da esparru hauetan errukiari buruz entzutea. Eguna borobiltzen hasteko, Juan José Tamayo teologo ‘gorria’ (gorri-gorria) entzun ahal izan genuen, “el bien común” kontzeptuari eta baita kontrakoari buruz ere, “el mal común” (neoliberalismoa, klima aldaketa eta abar guztia).

Eta osteguna goranzko norabidean amaitzeko, “Suminetik (eta saminetik) bakera” obra eszenikoa bigarrenez aurkeztu genuen Gasteizen (aurrekoa Oihaneder Euskararen Etxe ederrean izan zen). Koldo, Naia, Aitor eta laurok Sara Buesa gurekin solasaldian izateko plazera izan genuen, tartea dotorea bezain laburra izan zen. Oihan ederra. Hain zuzen ere, Koldok azpimarratu zuen obraren ibilbide honetan zein jende interesgarria ezagutzen ari garen, zentzu garaikidean errukia ardatz. Eta Sararekin lotuta, gogoratu nintzen Pello semearekin Gasteizera saskibaloira etortzen hasi ginenean, Buesa Arenara. Nola galdetu zidan zein zen Buesa, eta xalotasun horrekin, ea saskibaloi zalea zelako izena ipini zioten pabilioiari. Galdera horiek ahalbidetu zuten gaiari buruz egin ahal izatea, ETA eta gatazkari buruz. Gaua amaitu genuen Pellok eta biok Baskonia ikusten, hain zuzen ere. Adrenalina jaistea kostatu zitzaidan.

Biharamunean, Julian Abel (The Compassion Project: A case for hope & humankindness) on-line entzun genuen Ingalaterratik, eta herrialde beretik Foroan presentzialki izan genuen Rosamund Oliver, “deep listening” edo entzute sakon eta aktiboa nola demontre egiten den zirriborratu zigun (larunbat eta igandean zehar luze garatu behar zuen, baina Zarautzera itzuli naiz). Hemen ere, isiltasuna da gakoa. Zarata guztietatik aldentzea.

Javi Aramendia izan zen atzo egunari ginga ipini ziona (zein hobea gozogile bat baino?). Errepasatu zuen Gipuzkoan aurtengo lehenengo erdialdean egindako aktibitate erraldoi bezain sinestezina, Irunen, Elgoibarren, Tolosan, Donostian, Orion eta Zarautzen. Sinestezina bezain erreala.

Eskerrik asko Javi. Eskerrik asko Patxi. Eskerrik asko Sara. Eta bidelagun guztiei.

Radio Valdivielso

Sukaldeko soinu paisaia nagusia irratia da neuretzat, goizean goiz albistegia, iluntzean musika irratsaioa, asteburuetan kirol zirrarak. Eta geure etxean Euskadi Irratia dugu bidelagun azken 26 urte hauetan, duela 40 urte abiatutako irrati katea (zorionak urtebetetzean!).

Irudizentrismoan bizi gara. Argazkietan jasota ez dagoena ez da existitzen. Ikusten ez dena bazterrekoa da. Atera kontuak entzule kopuru apala duen irrati txiki batekin, herri txiki batekoa. Audioen balioa nabarmentzen duena, soinuen ondarea aldarrikatzen duena, izan pertsonen ahotsak (bizidunena eta hildakoena), izan ahaztutako jotak, ipuin zaharrak edo istorio garaikideak.

Txikitan idazlea izan nahi nuen, eta nolabait egia bihurtu dut, hiru dokumentalen gidoien idazlea izan naizenez. Are gehiago, hiru gidoi horiek eta beste hainbat kontu jasoko dituen liburuaren idazlea izango naizenean. Bada “Mendian hil…” hirugarren dokumentalean, pasa den martitzenean Villasana de Menan Juanjo San Sebastián-ekin batera aurkeztu nuena, badago Jorge Nagoreren pasarte bat, esaten duena: “Aholku bat: Grabatu itzazue zeuen amen ahotsak, aiten, seme-alaben, bikotekideen edo senideenak. Grabatu itzazue. Haiek jakinda edo jakin gabe, hau gutxienekoa da“.

Ahotsaren garrantzia. Soinu paisaiak biltzen dituen irratiaren presentzia. Ikusezina baina hor dagoena. Hirugarren aldiz egon naiz azken pelikularekin Burgosko probintzian, orain dela 51 urte amak bertan munduratu ninduen, elurtutako azaroaren 19 batean. Eta egun hauetan berriro murgildu naiz hango paisaietan, mendietan, gastronomian eta eliza erromanikoetan.

Gaztetan landa-medikua izan nahi nuen, eta neurri handi batean lortu dut izatea. Enkarterrietan garai batean eta Debagoienean orain. Hala ere, nolabait bakarrik, zeren eta adorea behar da hiriko bizimodua atzean laga eta herri txiki batera bizitzera joateko. Zer eta irrati txiki bat martxan jartzeko, On Kixotek berak sinatuko zuen proiektu zoragarria egia bihurtzeko. Radio Valdivielso-taz hizketan ari gara, eta Jokin Garmilla-taz (argazkian). Orain dela 21 urte abiatu zuen irrati katea Burgosko Merindadeetan, eta goiko linkean klikatu besterik ez duzue egin behar landa-mundu liluragarri batean sartzeko. “Txikiaren indarra”. “Mitxoletak baino landatarragoak”.

Jokinekin izandako elkarrizketa hemen duzue entzungai, eta amaitzeko eskerrak eman berarekin igarotako une ederragatik, baita Jesus Valle-ren familiari mahaia partekatzeagatik eta ibilaldiagatik. Baita, noski, lehen aipatutako Juanjo San Sebastian eta Villasanako antolatzaileei, hain saio polita prestatzeagatik.

Bizi gara!

Azken agurraren erritoak

Kukai dantza taldea, “Adio”.

“Rituals are important, we shouldn’t let them disappear, but we can transform them. So rituals are important, because we have to say goodbye”. Lori Thompsonek “Aulki hutsak” dokumentalean hitz hauek erabili zituen, ondo jasotzen dituztenak gaur egun gauden trantsizio garai hauek.

Trantsizioa, eredu tradizionaletik eredu berrietara. “Eredu biografikoa”, Iñaki Olaizolak erabiltzen duen kontzeptua da, “Muerte, ritual funerario y luto en Euskal Herria” liburu gomendagarrian irakurrita. Hiletak ahalik eta pertsonalizatuenak izan beharko liratekeelako, eta modu tradizionalean, salbuespenak salbuespen, ez da gertatzen. Elizan, esango nuke ospatzaileek (apaizek) gero eta gutxiago ezagutzen dituztela omendutako pertsonak (hildakoak). Gero eta eliztar gutxiago daudelako.

“Todas las sociedades se hallan confrontadas a la doble necesidad de disponer del cadáver y de separarle del mundo de los vivos”. Esaldi indartsu hau lehen esandako liburuaren hasieran topatu daiteke. Eta aipatutako helburu bikoitz hori hileta erritoen bidez egiten ditugu. Gaur egun gorpuen erdia baino gehiago erraustu egiten ditugu, eta hori jada aldaketa erraldoia da. Aldatzen ari da, halaber, eskelak publikatzeko modua. Paperezko egunkarien bitartez segitzen ditugu kontsultatzen, baina aspalditik ez da bide bakarra. Aspalditik gizartearen zati handi batek ez ditu egunkariak paperean irakurtzen, ezta eskelak ere.

Sasoi berrietan bizi gara, hala da, hileta zibilak eskatzen ditu gero eta jende gehiagok, baina praktikan eredu mistoak izaten dira. Hileta zibilak ez dira nahikoa familia askorentzat, ez daude sendotuta zerbitzu bezala. Nahiz eta gero eta adibide gehiago eta gero eta ederragoak egon badauden. Lehengo egunean, esate baterako, “hileta digitalak” kontzeptua irakurri nuen egunkarian.

Azken agurrak garrantzitsuak direlako.