by Iñaki Peña -

Keinu txikiek uhin handiak

Gasteiz ekimen askoren epizentroa da. Neure biografian behintzat, ez da bakarrik hiru probintzietako hiriburu politikoa. Adibidez, Zarautzen Death Kafeak (DC) antolatzeari ekin genion hiri horretan zabaldutako bidetik. Hor ere aitzindariak izan ziren. Amaia Arce eta biok bat egin genuen Vivir con Voz Propia (VVP) elkarteak antolatutako jardunaldi batzuetan, hospice modernoei buruzkoa. Hortik gutxira hasi ginen geu ere anfitrioi lanetan DCekin. Hortik gutxira Zarautz Herri Zaintzailea ekimena apur bat geroago abiatu genuen, 2018ko maiatzean. Orduan ere izan zen SECPAL 2018 Zainketa Aringarrietako nazioarteko biltzarra, Bitorixan halaber.

Ba Patxi del Campo eta VVPko taldekideek berriro egin dute, uhin handia alegia. Pandemia betean, Errukiaren lehenengo Nazioarteko Foroaren anfitrioiak izan ziren, eta bertan batu ginen orduan martxan geunden euskal komunitate errukitsu guztiak, 2020ko abenduan.

Egun hauetan hirugarren edizioan parte hartu dugu, eta oraingo honetan ikuspuntu oso interesgarria gehitu dute: Errukia politikan. Zaila da bien arteko loturak topatzen, baina hau ere posiblea da. Jennifer Nadel etorri zitzaigun Ingalaterratik, murgilduta dagoen egitasmoa partekatuz, “Compassion in Politics” delakoa. Ahal da bestelako jarrera erakustea oihan horretan ere, eta ideia beraren inguruan jardun zuten Nerea Gálvez politikariak, Alberto Lardíes kazetariak eta Anabela Runa enpresariak. Bitxia bezain beharrezkoa eta erakargarria egiten da esparru hauetan errukiari buruz entzutea. Eguna borobiltzen hasteko, Juan José Tamayo teologo ‘gorria’ (gorri-gorria) entzun ahal izan genuen, “el bien común” kontzeptuari eta baita kontrakoari buruz ere, “el mal común” (neoliberalismoa, klima aldaketa eta abar guztia).

Eta osteguna goranzko norabidean amaitzeko, “Suminetik (eta saminetik) bakera” obra eszenikoa bigarrenez aurkeztu genuen Gasteizen (aurrekoa Oihaneder Euskararen Etxe ederrean izan zen). Koldo, Naia, Aitor eta laurok Sara Buesa gurekin solasaldian izateko plazera izan genuen, tartea dotorea bezain laburra izan zen. Oihan ederra. Hain zuzen ere, Koldok azpimarratu zuen obraren ibilbide honetan zein jende interesgarria ezagutzen ari garen, zentzu garaikidean errukia ardatz. Eta Sararekin lotuta, gogoratu nintzen Pello semearekin Gasteizera saskibaloira etortzen hasi ginenean, Buesa Arenara. Nola galdetu zidan zein zen Buesa, eta xalotasun horrekin, ea saskibaloi zalea zelako izena ipini zioten pabilioiari. Galdera horiek ahalbidetu zuten gaiari buruz egin ahal izatea, ETA eta gatazkari buruz. Gaua amaitu genuen Pellok eta biok Baskonia ikusten, hain zuzen ere. Adrenalina jaistea kostatu zitzaidan.

Biharamunean, Julian Abel (“The Compassion Project: A case for hope & humankindness“) on-line entzun genuen Ingalaterratik, eta herrialde beretik Foroan presentzialki izan genuen Rosamund Oliver, “deep listening” edo entzute sakon eta aktiboa nola demontre egiten den zirriborratu zigun (larunbat eta igandean zehar luze garatu behar zuen, baina Zarautzera itzuli naiz). Hemen ere, isiltasuna da gakoa. Zarata guztietatik aldentzea.

Javi Aramendia izan zen atzo egunari ginga ipini ziona (zein hobea gozogile bat baino?). Errepasatu zuen Gipuzkoan aurtengo lehenengo erdialdean egindako aktibitate erraldoi bezain sinestezina, Irunen, Elgoibarren, Tolosan, Donostian, Orion eta Zarautzen. Sinestezina bezain erreala.

Eskerrik asko Javi. Eskerrik asko Patxi. Eskerrik asko Sara. Eta bidelagun guztiei.

by Iñaki Peña -

Bizitza eman heriotzari

Ground Zero Memorial. New York.

Badatoz azaroko egun seinalatuak, “honi” buruz hitz egiteko aproposak. Domu Santu, Santu Guztiena, Hilena. Azaroaren 1 eta 2a. Aurten ere badator Dando vida a la muerte jaialdia, Mallorcatik abiatu zutena eta Penintsulako toki askotan zehar antolatzen dutena. Besteak beste Orion, Donostian eta Getxon topatuko dituzue ekitaldiak Euskal Herrian, oso nabarmentzekoa da Hil baino lehen nahi dut… ekimena, oso sinbolikoa bezain sinplea den ideia baten oinarrituta: Horma batean esaldi bat idaztea bizitza honetan egin nahiko zenuen hori islatzen. Honetaz gain, Death Kafeak, hitzaldiak eta beste hainbat proposamen topatu ditzakezue goiko linkean 2022ko jaialdian parte hartzeko.

Jaialdiaren bezperetan, beste testuinguru batean, beste tabu handi bati egingo diogu aurre Orion, hurrengo asteartean. Heriotza erailketa baten bidez datorrenean, deitu indarkeria politikoa edo terrorismoa, nahiago duzun moduan. Dolu horiek ere hor daude, hainbatek urteekin ere ezin izan dituzte gainditu.

Beldurrak eragozten digu doluan daudenengana hurbiltzea. Zer esanik ez pertsona hori “gure tribukoa” ez denean. Izua ematen digu begietara begiratzeak, barruan zerbait mugitzeak. Baina burua eta bihotzaren arteko norgehiagoka horretan, bizitzak batzuetan aukerak ekartzen dizkigu. Jesus Valle ekarri zidan kontsultara, adibidez, eta zuekin konpartitu nahi dut audio hau, haren alargunaren ahotsarekin. Nola etorri ziren Burgos aldetik Gipuzkoara, Aian zelan pasatu zituzten 9 urte, eta gero nola amaitu ziren Arrasateko koartelean. Igarotako beldurraz hitz egiten digu Angelak, baina ahotsean baretasuna nabarituko duzue. Suminen arrastorik ez. Are gehiago, esker ona topatuko duzue, ezagututako bizilagunengatik, bide zail hartan lagundu zietenak.

Audioan entzungo duzue pasarte ezagun bat, 1975eko urriarena: ETAk Arantzazuko bidean 3 guardia zibil erail zituen segada batean. Jesús Martín, Juan Moreno eta Esteban Maldonado ziren, Jesús Valleren lankideak. Egun hartan bertan, Iñaki Etxabe erail zuen Kanpazarren BVE izeneko taldeak. Olatz Etxaberen aita zen, “S(u/a)minetik bakera” obra eszenikoaren protagonistetako bat, Sandra Carrascorekin batera (Isaías-en alaba).

Urriaren 25ean, 19:00etan, obra taularatuko dugu beraz Orion. Heriotzari (elkar)bizitza emateko proposamena. Horra gonbidapena.

by Iñaki Peña -

Adina eta bizipoza

Nilesh J. Bhange-ren argazkia.

“Mendian hil. Hirian hil” dokumentalak ekarri didan poz handienetarikoa izan da Felipe Uriarte eta Juanjo San Sebastián mendizale mitikoekin kontatu ahal izana. Gaintzan eta Bilbon (Pagasarri) grabatu genituen elkarrizketak pelikularako, eta biak asko disfrutatu nituen. Gainera, ia bi urteko ibilbide honetan hainbat aldeko komentario entzun ditut biek eskainitako pasarte batzuk direla-eta.

Halaber, Andoni Ormazabalek laga zigun esaldi gogoangarri hura, biei zuzenduta: “Zahartzaroak bizipozarekin ez du zertan borrokatu behar. Hor daukagu Feliperen adibidea, edo Juanjorena“. Eta pelikularen pasarte horretan uztartu ditugu Felipe eta Juanjoren aportazioak, denboraren igarotzeari buruzkoak, balio handikoak.

Gaia aspalditik interesatzen zait, gero eta gehiago denbora igaro ahala, eta bereziki jorratu genuen “S(u/a)minetik bakera”-n ere. Arantxa Urretabizkaia-k testu ederrak idatzi zituen “Bidean ikasia” liburuan, aprobetxatu genituenak trilogiako bigarren dokumentalerako. Eta orain amaitu berri dudan “Azken etxea” liburuan ere gaia hortxe bertan dago: “Kaskagorriak esaten dio irautea bizitzea dela, iraun nahi duenak bizi nahi duela eta horrek ez duela ezer txarrik, berak luzaroan bizi nahi duela“.

Asteburu honetan, Jon aitaginarrebak eta ‘Kilinka’ haren mendi taldeak 1.000 igoera egin dute, Legate tontorrean, Baztan aldean. Kide guztiak 65-70 urtetik gorakoak dira, batzuk bidean gelditu dira, eta besteak honainoko bide luzea egitera iritsi dira. 2-3 aldiz eurekin ateratzeko zortea izan dut, eta hitz bakar bat aukeratu beharko banu, zalantzarik gabe, bizipoza izango litzateke, euren artean sumatutakoa definitzeko.

Antzeko bizipoza nabaritu dut, azken 20 urte hauetan, Debagoienean ezagututako hainbat adineko pertsonaren artean, gehien-gehienak gaixorik edo oso gaixorik zeudenak. Zerrenda luzea da, ez naiz saiatuko izen-abizenak hona ekartzen, baina idatzi bitartean euren aurpegiak gogora etortzen zaizkit. Aste honetan bertan Oñati aldean haietako hirurekin egon ahal izan naiz, baita erretiratu diren bi lankide ohi kuttunekin batera ere.

Amaitzeko, azken dokumentalaren aipatutako pasarteak eta beste mordo bat ere ikus-entzuteko parada izan dezakezue Goizuetan (urriaren 28an) eta Villasana de Menan (azaroaren 17an), hurrengo asteetan. Azken honetan Juanjo alboan izatea espero dut.

by Iñaki Peña -

Bidaiak eta berpizkundeak

https://www.strava.com

Euskal Herritik kanpo bizi ginenean, urtero bazeuden bi momentu bereziki desiratuak eta gozatuak denontzat: Bata Gabonak ziren, familiarekin Leioan batzen ginenean. Eta bestea, udako oporraldiak, familiarekin ere igarotzen genituenak. Bidaia luze haietan, soinu-bandan nabarmentzen zen musika mota bat besteen gainetik, loaldiak laguntzen zituena edo leihotik begiratzean paisaiaren beste elementu bat zena: Musika barrokoa.

Gurasoak falta zaizkidanetik, beraiekin konektatzen nauten doinuak dira musika barrokoarenak, baita orokorrean musika klasikoarenak ere. Edozein tokitan nagoela, sarritan propio ipintzen ditut entzungai konekzio hori eragiteko, orain bezala. Udako opor hauetan, momentu horietako bat bakarka bizi izan nuen Pragan (argazkian), josulagunen elizan atenditu nuen kontzertuan. Ordubeteko bidaia hartan, abstraitu ahal izan nintzen jendetzatik, berotik eta beste kontu batzuetatik. Orduko hango errepideetara itzuli nintzen, Burgosera, Leioara eta Lekeitiora.

Musikak hegal eginarazteko gaitasuna ezaguna da, eta Europan badaude musikarekin partikularki lotuta dauden hiriak. Horietako bat bisitau ahal izan dugu aste hauetan, Alemaniako Ekialdean: Leipzig. Johann Sebastian Bach musikagile barrokoa, eta Felix Mendelssohn eta Robert Schumann konpositoreak bertan bizi izan ziren, XVIII. eta XIX. mendeetan.

Leipzig, bestela, XX. mendeko gertakari garrantzitsu batzuekin estekatuta dago. 1989an, Nikolaikirche (bertako musika zuzendaria Bach izan zen berrehun urte lehenago) protestaldi baketsuen erdigune aitzindari bihurtu zen, orduko Alemaniako Errepublika Demokratikoaren (DDR) erregimen komunistaren aurka. Otoitzaldiak eta Asteleheneko Manifestazioak (Montagsdemonstrationen) luzatu ziren 1991a arte. Gerorako “Bakearen Eliza” izena emango zioten.

1989ko azaroan, azkenik, Berlingo Harresia behera bota zuten, hurrengo urtean DDR desagertu zen eta Alemaniako bateratzeari ekin zioten. Paris eta Europako hiriburu guztiak interesgarriak direla esan dezakegu, eta Berlin ere bisitatzeko eta ezagutzeko modukoa da. Gerra Hotzeko orduko gertakariak dira batik bat erakargarriak, baina badaude noski beste hainbat jakingarri. Esate baterako, Alexander Von Humboldt naturalista eta esploratzaile berlindarraren anai gaztea, Wilhelm, hizkuntzalari ospetsua izan zela eta euskara ikertu zuela sakonki XVIII. eta XIX. mendeen artean.

XX. mendera itzulita, beti pentsatzeko eman didan asunto bat da gerra bat irabazteak (eta galtzeak) zein kostua dakarren. Zenbat zibil hiltzen diren, zenbat betirako zaurituta gelditu. Eta horren adibideak izan daitezke Gernika, Hiroshima, Sarajevo edo Dresden. Saxoniako hiria akaso ikur handiena da Alemania osoan, zelan suntsitu zuten aliatuek amorru bereziarekin, berez Bigarren Mundu Gerra naziek galduta zeukatenean ordurako. Gizakiengan eragindakoaz gain, arkitektura ondarean ere sortutako kalteak kontuan hartzekoak dira. Gerra bat irabazteak liburutegi garrantzitsu bat hondatzea ekar dezake, antzinako eraikin batzuk edo orain gogoratzu ditzakezuen horiek guztiak. Dresden, halaber, adibide ona da hondamenditik berpiztutako hiri moduan.

Udazkenean, “S(u/a)minetik bakera” obra eszenikoa ere berpiztuko da. Bakeolaren eskutik, badaukagu lehendabiziko data bat: Urriaren 25ean, Orion. Urte batzuk igaro dira azken emanalditik, hautsa kendu beharko diogu eta apur bat moldatu. Sekulako gogoz berriro martxan ipintzeko.

by Iñaki Peña -

Ibaiak nabigatzen

Navata Bellós ibaiaren ondoan, Escalona aldean.

2001eko ekainean bi hilabeteko kontratua neukan aurrean, uda hartan Arrasateko ospitalean lan egiteko. Poz-pozik nengoen, hain gutxirekin, gixajoa ni. Hain pozik, Zorrotzako lagunekin Huescako Pirinioetara joan nintzela, mendikate osoko gailurrik altuenera igotzeko. Zerua ukitu genuen duela 21 urte, Aneton. Bizitzako une goren horietakoa izan zen.

Denboran aurrera, “Aulki Hutsak” dokumentala egin eta lekuz leku ibili ginen 2014. urtean aurkezpenetan. Zaragoza hirian, sekulako areto ederra geneukan prest pase bat egiteko. Handiegia azkenik, oso jende gutxi hurbildu baitzen. Gutxi baina kalitatezkoa, hori bai. “Carreteras Secundarias” erreferentziazko blogaren hiru egileak bertan baitzeuden (2008an martxan ipini zuten, eta oraindik orain aktiboa dago): Marisa de la Rica, Pilar Lázaro eta Mar Ordóñez. Halaber, Zainketa Aringarrietan ezaguna zen mediku bat ere etorri zen, Pilar Torralba uste dut deitzen zela. Eta Marta Sariñena.

“Porrot” horrek ekarri zuena izan zen beste emanaldi-solasaldi bat Aragoiko lurretan, iparralderago, Monzón herrian. 2014ko urrian izan zen, oker ez banago. Martak galdetu zidan ea hurbilduko nintzatekeen euren herrira, doluan laguntzeko elkartea zeukatela, eta baiezkoa eman nion. Jende pila bat etorri zen, “La Vanguardia” egunkarian iragarri zuten eta dena, Lleidako dolu elkarte bati esker. Izan ere, publikoaren artean Robert Manrique zegoen, Bartzelonatik hurbildu zena (!). Orduan ezagutu ginen, Hipercor supermerkatuko atentatu hartatik bizirik atera eta ordutik hainbeste jenderi lagundu dion gizona. (Urte batzuetara, geuri ere lagundu zigun, “S(u/a)minetik bakera” Bartzelonara eraman genuenean, Robert eta Rosa Lluch narratzaile lanetan…).

Arrakasta izan zen beraz Monzón-eko emanaldia. Ordutik 8 urte pasatu dira, eta denbora honetan Martak eta biok harremanetan jarraitu genuen, eta orain dela hilabete batzuk neu izan nintzen haren herrira bueltatzeko proposatu niona, “Mendian hil”-ekin. Esan eta izan.

Aurreko astean Huesca aldera itzuli naiz azken dokumentalarekin. Aurkezpen bat baino hiru antolatu zituen Martak azkenean, Monzón-en hasita eta Boltaña eta Benasque ere bisitatuz. Hiru herri, hiru ibai: Cinca, Ara eta Ésera. Urak indartsu datoz udaberri honetan, izotzak ematen dituen kolore berde-urdin horiekin. Esako urtegitik hasita, ez dakit inoiz ikusi dudan hain beteta. Bigarren mailako errepideetatik, blog haren izenean bezala, autokarabanaz egin nuen Gipuzkoatik Oskarainokoa. Eta horrek aukera ematen dizu patxada handiagoz ibiltzeko, paisaiei eta ibaiei ere kasu egiteko.

Doluaz aritu gara egun hauetan, heriotzaz eta bizitzaz, eta mendiaz, noski. Bakoitzak ditugun grin horiei buruz. Antzinako usadioetaz, almadietaz (Aragoin, navatas), ur kultura eder hartaz. Ibaiak egurra garraiatzeko autopistak zirenean, Zaraitzu edo Erronkaritik Zaragozaraino, eta Huesca aldetik Tortosaraino, Ebro ibaia ardatz. Haiek bizimoduak! Ainielle eta abandonatutako herriak, galdutako hizkerak. Viellas luengas. Bestelako dolu horiek.

Oraingo honetan Anetotik nahiko hurbil egon naiz berriro, Benasquen. Baita Monte Perdido-tik ere, Puyarruego herrixkan. Bertan, adineko 36 pertsona bizitzaren amaieran zaindu dituen emakume adinekoa ezagutu nuen, Jose Luis eta Pacoren ama hain zuzen ere. Liburu edo dokumental batean jaso daitezkeen bizipenak entzuten adi egon nintzen. Herrian hil, hirian hil. Definitiboki, kaletik gehiagotan atera behar gara. Erdi galdutako ohitura batzuk berreskuratuko baldin bagenituen, ez ginateke geu hain galduta egongo.

Eta, definitiboki, jende ederrak ekitaldi ederrak baino ezin ditu antolatu. Marta Sariñena da honen adibide. Bueltako bidaia motxila bizipenez ondo kargatuta egin nuen, eta Biaizpeko haitzartea gurutzatu baino lehen, oraindik gelditzen zen laugarren emanaldi-solasaldia, Irurtzunen. Ez zuten hutsik egin Sakanakoek, Larraun eta Arakil ibaiek bat egiten duten lekuan.

Nabigazio borobila.

by Iñaki Peña -

Getxon bidelagunak

‘Getxo Zurekin‘ izan zen ‘Zarautz Herri Zaintzailea’ sortzeko eredu nagusietakoa, Gasteizko ‘Vivir con Voz Propia‘ eta ‘Santurtzi Hiri Zaintzailea‘-rekin batera. 2018ko hasiera hartan horko proiektua ezagutzea izan zen azken bultzada hemen abiatzeko.

Naomi Hasson irlandarra da komunitate errukitsu bizkaitarraren burua, eta aspaldian ezagutu ginen, Arrasate aldean, bera ‘Saiatu’ egitasmoa aurrera ateratzen ari zenean. Ordutik bidelagunak gara eta hainbat saltsatan gabiltza elkarrekin.

Besteak beste, trilogiako hiru aleak programatu ditu Getxon, heriotzaz pedagogia egiteko eta errukia lantzeko testuinguru honetan. “Aulki Hutsak” duela 4 urte proiektatu zuten, lehenengo urratsak ematen ari zirenean. 2019ko irailean “S(u/a)minetik bakera”-rekin ausardia puntua izan zuen Naomik, Euskal Herrian pairatutako indarkeriei buruz hitz egitea oraindik deserosoa delako. Irlandan ere badakite suminaz eta saminaz.

Pasa den ostegunean “Mendian hil. Hirian hil” azkenaren txanda izan zen. Publikoan Monika Fernandez bidelaguna egon zen, Maria mediku egoiliar leondarra etortzera animatu zuena, Bilbon berarekin lan egiten duena. Egia esan jende gaztea ere hurbildu zen Erromoko kultur etxera aurrekoan. Etorkin magrebtar talde bat lehenengo lerroan, adibidez. Hauek ere badakite doluei buruz, migratzaile guztien moduan, are gehiago baldintza latz horietan datozenak. (Kausalitatez, “Aita Mari” dokumentala aste honetan bertan ikus-entzunahal izan dut).

Aretoan lehengusua ere egon zen, ondoko herrian bizi da, asko poztu nintzen bera ikusteaz. Haren amak, neure izebak, doluak zer diren azaldu zidan lehenengo pertsona izan zen. Haren aita, neure osaba, ez nuen ezagutu izan ordea. Hegazkin istripu batean hil zen, bera txikia zenean, eta gertaera hark txiki-txikitatik piztu zidan heriotzaren inguruko kontzientzia. Zorionez, etxean gurasoek kontu garrantzitsu hauei buruz naturaltasunez hitz egiten ziguten. Bide honetan nagoen lekuan nago honengatik guztiagatik, neurri handi batean.

by Iñaki Peña -

London River

Etxealdia aprobetxatzen ari naiz pelikulak ikusteko, hemendik mugitu barik bidaiatzeko. Londonera, adibidez, denboran atzera eginda 2005eko uztailera.

“London River” berriro ikus-entzuteko aukera izan dut (eskerrik asko Aizpea!). Bere garaian asko inspiratu ninduen filma izan zen, hainbeste non “Aulki Hutsak” egiteko atzean egon zen horietakoa izan nuen.

Istorioak batzen ditu emakume eta gizon bat, bi mundu desberdinetakoak. Elisabeth zuria, kristaua eta europarra da, alarguna, uharte batean bizi dena Frantzia eta Ingalaterra artean, lorezain lanetan. Ousmane beltza, musulmana eta afrikarra da, banandua, Frantziako landagune batean bizi dena, basozain moduan.

Elisabethen alaba eta Ousmaneren semea Londonen elkarrekin bizi ziren, 2005eko uztailaren 7ko atentatuak gertatu zirenean. Mesfidantzatik errukirako ibilbidea ikusiko dugu, aurreiritzietatik partekatutako gizatasunera. Dolua eta indarkeriaren inguruko lana da, airean lagatzen duena puntu interesgarri bat: Zein diferentea den hiltzaile baten ama edo aita izan, ala biktima batena.

Egun hauetan ere “El Desafío: 11M” dokumentala ikus-entzun dut, Espainian inoiz gertatutako atentaturik handienari buruzkoa, baita terrorismo islamikoak Europan inoiz eragindako odoltsuena ere.

Suminetik eta saminetik bakera igarotzea hain zaila denean.

by Iñaki Peña -

Dorreen gerizpe barik

50 urte egitea arrazoi sendoa da zerrendako egiteke dituzun kontuetaz arduratzeko. Pandemia baten erdian ere. Esate baterako amestutako bidaietaz. Adibidez, New Yorkera etxekoekin hegan egin eta egonaldi zoragarria igarotzea, iazko azaroaren azken astea eta abenduko lehenengoaren artean.

Manhattango beheko aldea (Lower Manhattan) da bisitatzeko gune nagusi horietakoa. Bertan dago Finantza Barrutia, Wall Street, One World Trade Center dorre berria eta Brooklyn Bridge zubiarekin. Baita 70 Pine Street, 40 Wall Street, Manhattan Municipal Building (udaletxea) eta Woolworth Building eraikin dotoreak ere, XX. mendeko hasieran egindakoak. Uhartearen hegoaldeko muturrean beste bi leku interesgarriak ditugu: Battery Park, Ellis Island gomendagarrira eta Askatasun Estatuara joateko ferriak hartzen diren lekua, alde batetik. Eta bestetik amerindiarren museo nazionala.

Baina zeru-harraskarietara itzulita, adin bat daukagunok hutsune handi baten presentzia nabarituko dugu: Hiriaren ikonoetako bat zirenena, duela 20 urte suntsitu zituzten etxe orratzena. Dorre Bikiak 1973ko apirilaren 4an eraiki zituzten, munduko eraikinik garaienak izan zirelarik. 2001eko irailaren 11an, ondo gogoan ditugun moduan, erasotu zituzten bi hegazkinak euren kontra talka eginez. 2.600 pertsona baino gehiago erail zituen modu anker horretan Al-Qaedak, historiako pasarte beltzen artean beltzenetarikoa. Dolu kolektiborik handienetarikoa.

Art Spiegelman komikigile newyorktarra ezaguna da, batik bat, “Maus” izeneko liburuagatik. Bertan kontatzen du bere familia juduaren istorioa, baita orokorrean historiako beste pasarte beltza izan zen Holokaustoarena ere. Eleberri grafikoen artean ospetsuenetarikoa da, eta laster euskarazko bertsioa edukitzeko aukera izango dugu, Julen Gabiriak aurreratu digunez berriki.

Spiegelmanek, halaber, “In the Shadow of No Towers” argitaratu zuen 2004an, sarraskitik 3 urtetara. Bistan da barneko deabruak exorzizatzeko bideak ugari direla, literatura da bat, musika izan daiteke beste bat, zinema, beste arte batzuk… Baina doluak landu behar dira, hala pertsonalak nola kolektiboak. Izan atentatu batengatik, minbiziagatik edo koronabirusagatik. Eta sarritan zeuk landutakoak beste bati lagungarria suertatu dakioke.

Gerizpe modukoa da, azken finean.