Bulgariako literaturatik hauxe da irakurri dudan lehenengo liburua. Georgi Gospodinov nor zen ere ez nekien, noski, nola idazten duen edo Nobel Sarirako proposatu dutela. Bulgariaz ere gauza gutxi dakit, Istanbul hiria egon naizen lekurik hurbilena da. Orain esan dezaket idazle hau izan dela niretzat aurtengo ustekabe nagusietakoa, Jon Fosse norvegiarrarekin batera. Bere bitartez herrialdeari eta hizkuntzari buruz detaile batzuk heldu zaizkit, baita komunismoaren garaiari buruzkoak ere.
Hasiera potentea dauka gaur komentatuko dugun liburu dotorea, Garoa-koek ederki gaztigatu zidaten:
Nire aita lorezaina zen. Orain lorategia da.
Doluaz doa, ez heriotzaz:
Hau ez da heriotzari buruzko liburua, baizik eta joan den bizitzagatik tristeziari buruzkoa.
Hortik aurrera, gozamena izan da irakurketa. Bikaina idazkera, desberdina (testua itzultzean eta “zurtoina” hitza irakurtzean Jagoba Errekondotaz gogoratu naiz, ezinbestean):
Nire buruari galdetzen diot ea loreak ez diren benetan euren azpian dauden hildakoen periskopio sekretuak, horrela mundua begiratu ahal izateko haien zurtoinen bidez.
Asko identifikatu naiz pasarte askotan, nola mintzen digun munduak aurrera jarraitzea eta jendea haien bizitzak egitea gure dolutik erabat aparte:
Munduaren amaiera ez dator guztiontzat aldi berean. (…) Nire aita badoa eta munduak ez daki, jakina.
Nola agertzen zaizkigun hildakoak edozein momentutan:
Lantzean behin (aita) agertzen zait beste pertsona batzuen aurpegien bidez ere bai.
Gaixotasunari (minbiziari) ezin dio barkatu bere aita izan zen gizon sendoa zimeldu izana:
Ahal zenuen eraman umiliatu gabe. (…) Nire aita fardelekin. Gizon errespetagarri hori, kementsua, handia, altua, segaila eta sentibera.
Hilurren daudenen tristuraz:
Tristezia hori elikatzen da ez bakarrik iraganaldiarekin, baizik eta etorkizunarekin. Batez ere etorkizunarekin. (…) Heriotza da zu gabe onduko den gereziondoa.
Minbiziaren estigmaz, oraindik badagoena:
Susan Sontagek idatzi zuen ‘Gaixotasuna eta haren metaforak’ liburuan ematen duela minbizia jendearen begiradatik ezkutatu behar dugula. (…) Tuberkulosiaz ari garenean, ordea, poesia daukagu eta ‘Mendi magikoa’ (Thomas Mann).
Zer den azken aztarnei eta hildakoei nola edo hala heltzea:
Egunkari batzuk gorde ditut azken egunetan nire aitak ebatzi zituen gurutzegramekin. (…) Nire aitari agur esaten ari nintzaion eta ateraino behintzat lagundu nahi nuen, bizirik gaudenok ahal dugun lekuraino. (…) Nora doaz doazenak?
Gabonei buruz, nola ez. (89. atala honi buruzkoa da osorik):
Badakit aurten ez dela Eguberririk egongo. Izan ere, Eguberri berririk ez da sekula egongo aurrerantzean. (…) Lehenengo Gabonak bera gabe. Gabon gauean mahaia ipinita lagatzen dugu, horrela lagatzen da hildakoentzat. Lehenengo Gabon Zaharra ez dudala bere ahotsa entzuten hamabiak baino bost minutu lehenago.
Bestelako datei eta gertakariei buruz:
Lehenengo telefono dei eza nire urtebetetzerako. Lehenengo bidaia ez dakit nora ez didala hegaldi ona opatzen.
Haurtzaroaz (eta zahartzaroaz):
Bakarrik hor, haurtzaroan, hilezkorrak gara ia. (…) Haurtzaroa bertikala da. Zahartzaroa horizontala.
Antzinako ohituretaz, naturarekin hain lotuak:
Beste garai batean, lurralde hauetan, etxearen jabea hiltzen zenean albistea partekatu behar zen abereekin.
Hileta elizkizunetaz, Jaungoikoaren inguruan baino zergatik ez garen zentratzen hildakoarengan. Hauxe bera sentitu nuen nik ere aitaren hiletan:
Gizonari berari buruzko hitz xumeak dedikatzea, besterik ez.
Bizitza ospatzeaz, zendutakoa omentzeaz:
Bildu gaitezen bere bizitza aparta ospatzeko.
Zuhaitz genealogikoetaz:
Nire alabak eta biok erabaki genuen zuhaitz genealogiko bat egitea. (…) Azalpenak eta kontsolamendua eskaintzen ditu. (…) Zuhaitza bizirik dago, haren adarretatik hainbeste hildako eskegita dauden arren. (…) Nire aita zen haren sorbaldetan iraganaldiaren tonak eusten zituen Atlas hura.
Arimari buruz:
(Bulgarierazko) hitza ‘arima’ esateko ‘eulia’ izendatzeko berdina da: ‘mujá’, ‘mushka’, ‘mushiche’.
Zer den gogorra izan behar izatea, kulturalki Bulgarian ere oso errotuta. Hunkigarria da liburuaren 50. atala, non kontatzen duen aitaren aitonaren egunerokoan agertutako aztarna minimoa, 4 urtez hildako alabaren aipamena, emozioei erabat eusten. Bi hitz bakarrik: “neskato maitea”.
Aita guztien ausentziei buruz:
Ez al da ausentzia aita guztien ezaugarria kultura unibertsal osoan?
Eta bizitzak aurrera jarraitzen du, harrigarriki:
Zein arraroa, nire aita ez dago, baina udaberria iritsi da. (…) Eta inork ez dit irakatsi zer egin jaio berri den aita moduan. (…) Nire aita joan da. ez dakit zer egin. (…) Ez dakit zer egin nire amarekin, ez dakiena zer egin nire aitaren arroparekin eta astero garbitzen jarraitzen duena. Ez dakit zer egin Dzhako txakurrarekin, haren zain jarraitzen duena eta jarraituko duena amaiera arte.
PD.- Edvard Munch margolari norvegiarraren koadro bat aipatzen du Gospodinovek liburuan, linkaren bidez ikus dezakezuena, benetan adierazgarria, hamaika hitz baino: “Umea eta heriotza”.
