Soinu paisaiak

Argazkia: Jana Winderen.

Aurreko astean Irratiaren Mundu Eguna ospatu genuen. Gizakiek inoiz egindako asmakizun handienetarikoa. Ezinbesteko bidelagun hura hainbat etxetan eta kotxetan. Gure etxean bai behintzat, gurasoenean eta oraingoan.

Azken hamarkada parean, kontu batengatik edo bestearengatik, deskubritzen ari naiz irratia gertuagotik, mikrofonoaren aurrean. Tarte ederrak pasatu ditut, egia esan, kate potoloagoetan (Euskadi Irratia bezala), edo txikiagoetan (Bilbo Hiria Irratia, Segura Irratia edo duela gutxi ezagututako harribitxia, Burgosko iparraldean, Radio Valdivielso).

Gazteleraz askoz saio gutxiago egin ditut, baina aurreko astean grabatu nuen Patxi del Campo lagunarekin “Distrito Euskadi” irratsaiorako Radio Euskadi): “Nosotros en cuidados paliativos vamos en segunda y, muchas veces, en primera”. (eitb.eus)

Programa horretan, duela urtebetetik gora, Patxi ari da osatzen soinu paisaien inguruko puzzle handi bat, bereziki isiltasunaren inguruan, entzute aktiboaren garrantzia nabarmentzen. Horri buruz egin genuen berba, hain zuzen ere, lehengo egunean, goian dagoen linkaren bidez entzun dezakezuen moduan.

Soinu paisaiak… Izenburu horrexekin idatzi zuen Samara Veltek artikulu ederra “Berrian”. Amaieran, honela idazten du: “Oxala guk ere datu basetxo intimoa sortu bagenezake, denborarekin bizitzatik galdu ditugun ahots-doinuak, desagertutako lagun bakoitzaren adierazpen bereziak eta hitz egiteko moduak noiznahi erreproduzitu ahal izateko“.

Horixe bera proposatzen du Jorge Nagorek, “Mendian hil…”-en pasarte hori gogoratzen baduzue (gaztelaniaz jaorrizkoan): “Gauza bakar bat: Grabatu ezazue, baldin ez badaukazue, zeuen amen, aiten, seme-alaben, bikotekideen eta abarren ahotsa. Grabatu itzazue. Haiek jakinda edo jakin gabe ere. Hori gutxienekoa da“.

Izarra

Luna izeneko kontzejua dago Kuartango udalerrian Arabako mendebaldean. Izen zoragarria, entzun nuen lehendabiziko aldian txunditu ninduen. Bilbon bizi ginenean, sarriagotan ibiltzen ginen bazter haietan, gertuago zeudenez.

Ilargia… eta izarrak. Aurreko astean, aspaldiko partez, itzuli nintzen zonalde hartara. Ondoko udalerria bisitatu nuen, Urkabustaiz. Bertan dago Goiuriko ur-jauzi ezaguna (argazkian). Gainetan, elurra zegoen lehengo egunean, baina jauzian ur asko ez zen amiltzen. Euria faltan.

Izarrako Kultura Etxean proiektatu behar genuen aurreko ostegunean MHHH. Urteko lehenengo proiekzioa. Nerea lankide ohiak eta Murgiako osasun zentroan dabilen jendeak antolatu zuten emanaldia. Jende ugari etorri zen, besteak beste Alberto, Arantza eta Miren bidelagunak. Heriotza eta bizitzari buruzko hausnarketak sustatu nahi dituzte Gorbeialdeako txoko haietan, Death Café bat ere antolatu dute. Eta gai hauek hartuta gustura ibili ginen solasean, euskaraz gainera.

Hortik gertu, urte batzuk lehenago, AH-ekin egon nintzen, Zigoitian. Orduko giroaz gogoratu nintzen. Orduko ilargiaz, eta orduko izarrez.

“Doluan daudenengana hurbiltzeko beldurra galdu behar dugu” (Alea aldizkaria).

Bakardadea

“New York movie” (Edward Hopper).

Kai txakurtxoarekin mendira joaten hasi nintzenetik, jada ez naiz bakarrik sentitzen bakarrik joaten naizenean, beste gizaki batekin joan barik alegia. Estigma soziala dauka bakardadeak, ukitu negatiboa.

Aste honetan bakarrik joan nintzen bakardadeari buruzko hitzaldi bat entzutera, Azpeitiara. Ainhoa Becerrak Foru Aldundiako “Hariak” estrategia azaldu zigun, Adinberri programaren barruan, besteak beste Zarautzek eta Azpeitiak bat egin duten egitasmoa. Norbanako moduan, gainera, atxikimendua adierazi daiteke on-line. “Hariak kantuz” programa izugarri ederra iruditu zitzaidan. Baita Legazpin egindako belaunaldien arteko ekimena ere.

Bakardadea dator komunitatearen parte sentitzen ez garenean. Maitatuak sentitzen ez garenean. Javi Yanguasek azpimarratu zigun bakardadea ez dela gaixotasun bat, egoera bat baizik. Azpian doluak eta hutsuneak egoten dira gehienetan, guztietan ez esatearren.

Ezberdindu zigun zer den bakardade soziala eta existentziala, eta bigarren honetan sakondu zuen: Krisialdiekin lotuta dago. Isolamendua, alienazioa eta hutsune existentzialarekin lotuta dago. Bizitzaren amaierarekin uztartuta dugu, halaber. Eta nabarmendu zuen bizitzaren zentzua topatzearen garrantzia, horretan hausnartzera gonbidatuz, ariketa fisikoa egiteaz eta bizitza jarduerekin okupatuta izateaz gain. Izandako bizitzarekin gogobetetasuna sentitzea.

Eta begirada eudaimonikoa. Plazer mota biak lantzeko beharra: Hedonikoa (guk geuk gozatzeko) eta eudaimonikoa, besteei laguntzen diegunean sentitzen dugun zoriona.

Soledad ez da bakarrik bizi. Eta ez dakit bakarrik sentituko den, espero dut ezetz. Hego Euskal Herrira etorri zen Hego Amerikatik duela oso gutxi, eta minbizia oso zabalduta dauka. Egingo dugu ahal duguna, eta plazer mota hori (izen arraroduna) berriro sentituko dugu. Astero bezala.

Hili

Haurrei zuzenduta dago liburua, helduek aurre egin nahi ez dieten galderekin osatuta. Galdera existentzialak dira, denok modu batean edo bestean txikitatik egiten ditugunak. Hasieran ahoz gora galdetzen dugu, baina erantzunik jasotzen ez dugunez, isilik joaten gara gelditzen. Eta barruan gordetzen dugu larritasuna: Larritasun existentziala.

Galdera sinpleak dira, funtsean. Eta umeek ez ezik helduok ere planteatu ditzakegu:

Betiko hiltzen gara. Noiz arte, ordea?

Noiz hasten gara hiltzen?

Jaiotzea alderantziz hiltzea da?

Ilunabarrez hiltzeak logikoagoa dirudi egunsentian hiltzeak baino.

Izarretan dauden hilak, itzali egiten al dira goizean?

Hildako txoriak, zeruan lurperatzen dituzte?

Haurtzarotik, eskoletan heriotzaren inguruko pedagogia neskatila-mutikoek jaso beharko zutela esaten dute hainbat gurasok. Halaber, guraso guztiok pedagogia hori etxean bertan egiteko aukera daukagu. Geure beldur propioak ere uxatzeko bide on bat izango litzateke. Eta “Hili” liburu ilustratua horretarako tresna ederra da.

Uxue Alberdik idatzi ditu testuak, eta Araiz Mesanzak marrazkiak egin ditu.

Hil nahi

“Solitude”. Frederick Leighton.

“Bizitzari eusten ari da, makal-makal egon arren.

Tira, inork ez du hil nahi”.

Altuera hauetan “inor ez” eta guztiok” hauek “inoiz ez” eta “beti” horiek bezain muturrekoak eta guztiz errealak ez direla jakin dezakegu. Bai, badago jende kopuru bat hil nahi duena. Zati txikia izan daiteke, hil nahi dutela esaten dutenen 1/7 bat, antza denez.

Gainontzeko 6/7 horiekin lan egin beharko dugu, depresio zantzuak baldin badaude, tratatzen saiatu, farmakoekin eta bestelakoekin. Bakardadea baldin bada arazoa, hori konpontzen saiatu, gizarte langile eta ahal diren eragile guztiekin batera: Senideak, bizilagunak, boluntarioak… Izan ere, bakardadea mina, nekea eta depresioarekin lotuta dago.

Hil nahi izatea oso erlazionatuta dago mina edukitzeko beldurrarekin eta zama bat izatearen pertzepzioarekin. Nor bere buruaren jabea izanez gero, funtzionaltasuna galtzeak eta menpekoa izateak bizitzari kentzen dizkio zentzua, esangura eta duintasuna, neurri desberdinetan norberaren arabera. Izan ere, bizitzaren esanahia oso kontu subjektiboa eta zabala da.

Hil nahia, modu jarraian, agertu daiteke gaixotasun larririk ez duen adineko jendearen artean %1 batean. Zati txikia, baina existitzen dena. Etengabean adierazten baldin badu pertsona batek, hilabetez hilabete, depresioa baldin ez badago, ezta bakardadea ere. Are gehiago, zainketak ezin hobeak baldin badira, beste leku batera begiratu behar dugu? Bizitza erabateko balioa al da kasu guztietan?

Beheko infografia post honetan erabili dut, datu oso argigarriak ematen dituelako. Hala ere, bizitzeko gogoa ezin dela inposatu sinisten dut. “Keep Assisted Dying Out of Healthcare” esan nahi du ingelesez KADOH horrek, infografia argitaratu duen webgunea. “Osasungintzatik kanpo utzi lagundutako heriotza”, alegia. Gertuko lankide bat norbaitek hil nahi baldin badu trenbidea hortxe dagoela esatera iritsi da, edo burkoak hor daudela. Hor daude pentsamolde eta lobby horiek, bai.

Oso gutxitan tokatu zait azken 12 urte hauetan 1/7 edo %1 hori, estatistikoki beste lankide guztiei bezala, jakina. Baina adi entzun behar da, egoera ondo aztertu, eta ekin. Oso gogoan dut pertsona horietako bakoitza.

Oso gutxitan, sufrimenduarekin amaitzeko lagundutako heriotza da gelditzen den irtenbidea. Errukiagatik, erantzukizunagatik eta, halaber, eskubide bat delako.

http://www.kadoh.uk

Hiru batean

(DV egunkariaren argazkia).

Askoz kontu gehiago ezin dut aurreratu, baina hurrengo urratsa martxan dagoela esan dezaket. Aurreko hiru urratsak batu eta borobilduko duen proiektua badabil itxura hartzen.

Hiru dokumentalen gidoiak batuko dituen gidoia. Etxean lasai irakurtzeko, gaika sailkatuta, argazkiek ondo apainduta. Protagonistak euren artean bestelako solasaldietan ipiniko ditugu. Bibliografia, filmografia eta diskografiarekin.

“Heriotzaren trilogia” honetan, bestela, ez duzue eskandinaviar nobela beltzaren libururik topatuko. Fikzioaren arrastorik ez dago. Gainera, hainbeste jende testigantza emateko animatzen ibili eta gero, neure txanda bazela erabaki dut. Eta neurea ere emango dut, nondik etorri zitzaidan hau guztia lasai kontatzeko, dokumentalen solasaldietan, irratiko elkarrizketetan eta abarretan atera diren kontuak.

Azkenik, hiru haitz horiek, argazkian agertzen direnak, leku nabarmena izango dute. Neure biografian izan duten moduan.

Adi segi.

40 segundo

(Deep listening)

Denbora tarte labur edo luze horrek desberdintzen ditu onkologo enpatikoa eta antipatikoa. Familia mediku (erizain, administrari, dendari…) enpatikoa eta antipatikoaren arteko desberdintasuna 40 sg dira.

Montse Esquerda pediatra kataluniarrak, doluan eta bioetikan aditua, oso txio interesgarria argitaratu zuen Twitterren puntu hau ukituz: 40 segundoko errukia nahikoa al da paziente baten antsietatea arintzeko? Linkaren bidez iritsiko zareten artikuluan ikertu dute bularreko minbizia izan duten eta bizirik iraun duten emakumeen multzo bat, eta ematen du baietz.

Dirudienez, eten bat egitea, gainontzeko zereginak lagatzea eta modu aktiboan parean duzunari entzuteak diferentzia markatzen du. Ez da beharrezkoa ezta minutu bat ere, errukia adierazi dezakegu modu eraginkorrean 40 segundotan.

Bistan da, denbora da besteei eskaini diezaiekegun oparirik handiena. Nahikoa izan daiteke WhatssApp bat, momentu egokian. Pertsona horrengan pentsatzea momentu batez, barruan mugitu beharrekoa mugiarazi eta zerbait aktiboki egin.

Errukia hain sinplea izan daiteke, eta hain aringarria.

Gràcies, Montse.

La carta

Simon19830323. (Freepik. Foto Premium).

Urteko lehenengo posta izango da gaztelerazko ipuin labur hau, Gabonetako literatura lehiaketan aurkeztuta Valdivielsoko merindadean (Burgos). Espero dut gustatzea.

Buscando el invierno, llegamos hasta aquella casa de madera, en la montaña. Al menos el invierno tal como lo habíamos conocido, cuando teníamos la edad que tienen ahora estos. Para llegar hasta allí, no teníamos que hacer demasiados kilómetros, no queda excesivamente lejos del sitio donde vivimos. Era, por otro lado, la primera vez que pasaríamos las Navidades fuera de casa. No huíamos de las fiestas, al contrario, pero este año queríamos que fuera diferente, por razones que seguro vais a comprender.

Es verdad que cada cual anhelamos lo que no tenemos. Muchas personas vienen del interior a la costa, buscando el mar y el sonido de las olas. Nosotros hicimos el viaje inverso. En realidad, sí era un poco una escapada, de la perpetua primavera de la última década y media, del eterno viento sur. Pasar la frontera, y en el primer puerto ya empezamos a notar el cambio, a escuchar ese otro viento que sonaba tan distinto. Al llegar a la cabaña, nos recibió ese mismo aire frío que invitaba directamente a entrar. A encender el fuego y la radio. Ella había estudiado el idioma del lugar de pequeña, nuestros hijos lo habían escuchado en la televisión, viendo los dibujos animados de pequeños. A mí simplemente me gusta cómo suena, oír a los locutores entre canción y canción. Y el crepitar del fuego.

Estábamos donde teníamos que estar. Nieve en las cumbres, lluvia y bruma, tal como lo habíamos imaginado. Sacamos de una de las bolsas de viaje los álbumes de fotos. Después de cenar, estuvimos los cuatro y el perrito entretenidos viendo las fotografías. Es verdad que cada vez me parezco más a él. Sitios visitados también por nosotros estos años, parece que hemos ido siguiendo su estela. Y después abrimos la carta que dejó aitatxi para cuando su nieto y su nieta fueran más mayores. Era por fin el momento.

Le pedimos a nuestro hijo que la leyera en alto, nos emocionó escuchar aquellas palabras a través de la voz de su nieto, con aquella entonación. Me sorprendió. Quizás no estamos acostumbrados a oírle leer textos en voz alta, y lo cierto es que se esforzó. Aquello también era muy importante para él, y para nuestra hija. Cuando terminó, estuvimos un rato en silencio, conmovidos. Alguno trataba de disimular, pero lo mejor era dejar escapar las lágrimas y soltar el nudo. Habíamos esperado unos cuantos años para este día, su deseo era que fuera el día veinticuatro de diciembre.

Nuestra hija estaba en una edad algo complicada, sólo a regañadientes aceptó traer la guitarra. Pero, a la vista de lo que habíamos escuchado en la carta, la cogió y comenzó a tocar la canción que mencionaba, la que solía tocar con la harmónica con mi madre. Cantamos los cuatro, tampoco estamos acostumbrados a hacer esto juntos. Pero es verdad que, cantando, espantamos el mal. Aligeramos la aflicción que nos había pesado todos aquellos años, fue un alivio leer al fin aquello que ya era demasiado misterioso. Mi madre ya me dijo que tuviera confianza. Y la tenía, pero siempre quedaba la incertidumbre. Y si…

Por cierto, fue una gozada escuchar tocar la guitarra a nuestra hija. Como habitualmente se hace de rogar, no sabíamos hasta dónde había progresado. Había preguntado por la guitarra eléctrica de su tío, lo que me encantó. Eché el último tronco a la chimenea antes de irnos a dormir, todavía podíamos cantar un rato más.

Finalmente encontramos lo que fuimos a buscar. Afuera el sonido lo rompían los cencerros de los yeguas. Todavía nos quedaba todo el día siguiente antes de volver a casa, a lo que la inmensa mayoría de la gente denomina “buen tiempo”. Fue una Nochebuena memorable, no como las de antaño, pero casi.

Gariz eta goroldioz

Anariren lehenengo liburua gozamena da, bere kaosean. Azala ikusita dagoeneko susmatu dezakegu zer etorri daitekeen: Tren edo metroaren nasa batean txakur bat agertzen da zutik, hanka luze batzuen gainean. Txakurra, edo otsoa? (ikusi argazkia). Bidaia modukoa da, eta baliabide poetikoez eta hausnarketa filosofiko eta existentzialez kargatuta dator. Punk abestiak bezalakoak dira atalak, laburrak, zuzenak, harira.

Liburuaren erdialdera, izenburuarekin bat egiten hasten gara, mamian sartzen: “Amak eman zidan bizitza, eta hizkuntza bat, nire ama hizkuntza ez dena. Eta paisaia bat. Garizko paisaia bat. Paisaia hartara nindoan egun eta ordu hartan. Berdetik larura“.

Erabat identifikatuta sentitu naiz hori eta berdearen arteko paisaia hartan. Txikitan beilegitik orlegira joan eta etorriak egiten nituen familiarekin eta, norabide horretan, basamortutik oasira joatea bezalakoa zen. Diaspora hartatik Agindutako Lurraldera. Orduan hasi nintzen euria maitatzen, eta hizkuntza barneratzen. Nire kasuan, aitak emanda, amak Anariri eman zion moduan (Aita hizkuntza esan ahal da?).

Oraingo euria eta ordukoa, noski, ez dira gauza bera. Goroldioa eta pagoak zimeltzen ari dira hemen. Eta han, izoztutako lurraldeak deskonjelatzen ari dira. Burgos, duela 15 bat urte, azken gotorlekua zen, klima aldaketak harrapatu gabekoa. Hara joan ahal zinen neguaren bila, hemengo hego haizeekin gogaituta. Gaur egun Burgos ere desizozten ari da.

Bestela, Anarik ondo marrazten du kotxe baten leihoetatik ikusten dena, oroitzapen oso antzekoak ditut nik. Adina ere ia-ia berdina daukagu, haren Nafarroa eta neurea desberdinak izan arren (gari eta olibondozkoa berea, goroldio eta pagozkoa neurea). Bestela, asko gustatu zait denboraren igarotzearena zelan deskribatzen duen pasarte batean baino gehiagotan.

Ezinbestean, Jon Maia handiaz gogoratu naiz, gari eta goroldiozko aitzindari erraldoiaz. Gaur egungo gure herrialde txiki honetan, esango nuke jendartearen erdia baino gehiago gari eta goroldiozkoak garela. Zarautzen akaso ez, baina Arrasaten, Gasteizen, Iruñean eta Bilbon bai. Garia Gaztela, Aragoi edo Andaluziakoa izan, ala Pakistan, Kolonbia edo Marokokoa.

Mila esker Aitor, Anakotz eta Karmeni liburuagatik, Olentzero aurreratua izan zarete. Aurrera Berriz!

Lehenengo urtea

Opari zoragarri hau egin dit Ana Etxeandiak. Bertan agertzen dira blog honen etapa berriaren azken 12 hilabeteetan erabilitako argazkiak eta irudi esanguratsuak. Olentzerok ez du itxaron gaua arte.

2022ari buruz zer esan? Urte ona izan dela, eta txarra. 2023a izango den moduan. Aurten jende anitz konturatu dela klima aldaketa etorkizuneko konturik baino oraintxe jada martxan dagoen arazo potoloa dela. Ziur aski potoloena, lotuta dagoena beste hainbat auzirekin.

Txanpon guztiek bi alde daukatenez, gelditu gaitezke daukagunarekin, ez daukagunarekin baino. Baita hego haizeak menperatutako enegarren Eguberri honetan ere. Onartzea da hitz gakoa, batzuetan alferrik da hormaren aurka jotzea.

Onartu behar da horma zeharkaezina dela, eta bertan margo edo argazki polit bat eskegi. Onartu ez daudenak ez daudela, eta kandela bat piztu eurak gogoan. Aulki hutsak ditugula, baina bihotzak bete-beteta. Bizi garela, eta betetzen gaituena egin ahal dugula. Gure esku dagoela hainbat kontu oker zuzentzea. Telefonoa hartzea, bisita hura egitea, mezu hori idaztea, uretara dzanga egitea.

Leku horretara bidaiatu, mendi hartara igo, musika entzun, eta isiltasuna. Elurra ez badator, geu elurretara joan. Ingurukoak zaindu. Hitz berriak ikasi. Liburu zaharrak ostera ere irakurri. Adinekoei arreta handiagoarekin entzun. Dakienaren aurrean adi. Geure buruekin errukia izan. Esker ona adierazi. Asko abestu. Berriro jaio. Eta maitatu. Garaiz gaude.

Eskerrik asko Anari eta Eguberri on guztiei!

Hemen neure oparia zeuei: Christmas In The 1930’s Playlist | Old Time Radio – YouTube