Arrastoa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Hartza. Üturralt Saint-Esteben. Iragana?

Liburu denda bati eskatzen dizkiodan gauzak ez dira asko, hori uste nuen behintzat zerrenda egiten hasi naizen arte. Izan dadila toki bat gustura sentiaraziko zaituena, egon daitezela liburu interesgarriak goiko apaletan eta, batez ere, irten nadila handik nahi baino liburu bat edo gehiagorekin.

Horrela joan nintzen Arrasateko Elkar liburu dendara asteartean oparitzeko enegarren Miñan alearen bila eta handik irten liburuxka labur, mehe eta halaber oso interesgarri batekin. Zuberoako irakasle gazte batek, Iker Üthurralt Saint-Estebek egin du eta euskaldunontzat luzaz miretsia izan den animalia bati buruz, hartzari buruz, egin du Hartzaren kultura euskal kulturan (Dakit, 2020) obra.

Hainbat hartz espezierekin euskaldunok izan dugun harremana aztertzen du, bereziki hartz arrearekin Pirinioaren testuinguruan, eta historian zehar Elizak eraginda aurrena eta bestelako arrazoi ekonomikoek ondoren, nola joan den aldatzen animaliarekiko izan dugun harremana. Honela dio ondorioetan:

Hartzak, gizakiaren garapenan eragina ukan du. Milurtez bizikide izatez, plantigradoak lehen gizonen bizia edo gaur egungo haurren jostailuak markatu ditu. Hartzaren figura bikoitza aipatzen ahal da. Alde batetik, bere itxura antropomorfista eta humanoidoari esker, animalia gizonen anaia edo arbasoa bezala kontsideratua izan da, kondaira, mito eta sinesmen anitz sortuz. Bestalde, ihiziari, ehizatu beahr den basapiztiaren figura lotu zaio, bereziki Erdi Aroan, Europan Elizak errege estatusa kendu diolarik, eta XX. mendean Pirinioetan kasik desagertu delarik.

Uneren batean apur bat kaotikoa iruditu zaidan arren oso gustura irakurri dut, erreferentzia interesgarriak eskaini dizkit eta bibliografia aberatsa dakar hondarrean. Eta pentsatu dut ondo egongo zela beste animalia batzuekin izan dugun harremana ere jasotzea halako liburuxkatan, enara, bale edo basurde. Polita litzateke, pertsonak erotzen ari garela dirudien honetan gure senide taxuzkoagoen berri edukitzea.

Nasdrovia!

-n -kargitaratuta
Erantzun

Txekhov. Ginzburg. Begirada.

Anton Pavlovitx Txekhov (Taganrog, Errusia, 1860 – Badenweiler, Alemania, 1904) herriaren dramaturgotzat jo dute batzuek. Ez dakit hitz bakarrean sailkatzen erraza den pertsona horietakoa den. Nor zen, Tolstoiek ipuingile paregabe eta antzerkigile kaskar jo zuen gizon bera? Pobreak ezer kobratu gabe artatzen zituen medikua? Bere burua zaintzen ez zuen gizona, baina bere familiaren kargu egin zena gaztetatik? Siberia ertzeraino inork ezagutzen ez zuen espetxea ezagutu, bide batez ze sakona den Sakhalingo Uhartea liburua, eta horri buruzko txostena egin zuen behatzailea? Kritika txarrek zauritzen zuten gizona eta ordurako txaloak entzun ezinik Yaltan ezkutatua zena? Bere anaien artean talentua jorratu zuen bakarra? Neurri eta erabaki zuhurrei esker herri bat sukar usteletik salbatu zuen planifikatzailea? Ospitale eta eskolak eraikikitzeko diru bilketak antolatzen dituen ongilea? Maitasunean uzkur den herabea?

Ziur asko hori eta hamaika aldiz gehiago. Hauek jasoak ditu liburu mehe bezain ederrean Natalia Ginzburg italiarrak Anton Txékhov Vida a travé de les lletres (Einaudik 1989an argitaratua eta Átic dels llibresek itzulia 2018an Elena Rodríguezen itzulpenarekin). Han kontatzen du modu kronologikoan Txekhoven bizitza, Taganrog landa herri dekadentean jaio zenetik Alemanian hil arte. Gizonaren bizitoki aldaketa ugarietan galtzea erraza bada ere, bera eta bere familiaren egoera ekonomikoak akuilatuta maiz, lortzen du horren sentsibilitate finez idaztea lortu zuen gizonaren nondik norakoak kontatzea. Tonua hurbila, erraza eta tragedian ere atsegina da. Ezin pobre izan, txiroz inguratu eta diruarekin axolagabe izanda eskuzabal izan zen gizonaren bizitza beste era batera kontatu.

Aipatu dudan tragedia umoretsuaren adibide Txekhoven hiletaren pasarte hau, liburuaren amaierakoa:

Van efectuar els tràmits necessaris perquè traslladessin el cos a Moscou. No se sap per qué, però va viatjar en un tren qeu transportava ostres. Els amics i familiars que l’esperaven a l’estació van veure arribar un tren de color verd que tenia un cartell en un vagó on es llegia <<Ostres>>. El taüt era en aquell tren verd.

A l’andana de l’estació, una banda militar interpretava una marxa fúnebre. Els amics van pensar que les autoritats s’havien volgut acomiadar de Txékhov amb aquelles melodies militars. Es va formar el seguici i ells hi van anar al darrere. Però de cop i volta es van adonar que no seguien el funeral de Txékhov, sinó el del general Keller, que havia mort a Manxúria. La banda militar era allà pel general Keller. Van canviar de direcció.

PS: Ez al da ederra liburuan ageri den Gorki, Txekhov eta Tolstoien arteko adiskidetasuna?

Begirada

-n -kargitaratuta
Erantzun

Galeria. Marlowe. Kalifornia.

Goitik, behetik, paretik, ertzetik. Gogor, bihozbera, enpatiaz eta limoia ahoan duenaren soz. Chandlerrek aurkezten dizkigun pertsonaia denen artean ez da zoli izan behar jakiteko nortzuk dituen maite: pertsona apalak, izaeraz eta diruz, tabernariak eta mendi aldeko polizia zaharrak.

Gorroto dituenak berriz bihotzik ez duten aberatsak, errentetatik bizi direnak kolpe zorririk jo gabe, polizia ustelak eta detektibe zarpailei barre egiten dieten idazkari pinpirinak.

Bere errealitatea ondo ezagutzen zuen pertsonaia sortu zuen Marlowek eta bitxia bada ere, ez dut gogoan ezagutzen ez duen tokirik. Akaso ez daki zehatz mehatz non amaitzen den bidea edo zer dagoen muinoz bestalde, baina badaki non dabilen. Trenbidez bestaldeko auzoak eta guardia armatuz babestutako etxadietan zehar ari da. Bistan da ez dela etxean luzaro egotekoa.

Kasu honetan La dama del lago (Marloweren 4. abentura, Carmen Criadok itzulia, RBA 2017) deitzen da istorioa, trama arturikorik gabea. Bi emakume desagerturen bizitzak korapilatuko dira Marloweren bidean eta pertsona galera interesgarria hasiko zaio muturren aurrean agertzen. Liburuak duen paradoxa interesgarriena da zergatik kontratatzen duten detektibea, enpresa baten gerenteak ez duelako eskandalurik nahi. Hala konpondu ohi dituzte arazoak maiz diruz oparoek, eskupeko eta ustelkeriaz. Auzia da hemen justizia are ustelagoa dela, zabarkeriagatik ebatzi gabeko kasuak ekartzen dizkie Marlowek akordura poliziei eta hauek onartu besterik ez dute (ez badute Marlowe gajoa jipoitzen). Justiziak ondo funtzionatzen ez duenean hartzen du bere lekua detektibeak eta kasu honetan, justiziaren defendatzaile oro legez, legearen harian da funanbulista.

Begira nago begira

-n -kargitaratuta
Erantzun

Chandler. Marlowe. Polizia.

La venta alta (Raymond Chandler, itzultzailea Juan Manuel Ibeas Delgado, Todo Marlowe, RBA 2017) nobela honetan ez du zorterik gure detektibeak. Izan ere, Murdock emakume aberats eta manipulatzaileak kontratatu duenetik hilotz artean igarotzen du eguna. Beste behin Californiako erretratu ona eskaintzen digu Chandlerrek, aberatsen jauregiak eta apartamendu kirasdunak egun berean zapaltzeko gai den pertsona bakarraren eskutik. Halakoa baita Marlowe, hiria ondo ezagutzen duen gizona eta gai dena krimenaren atzetik kaleetan barrena egun edo gauez aritzeko.

Kasu honetan desagertutako urrezko txanpon baliotsu bat da haria ematen diguna irakurleoi Marloweren ibilerak jarraitzeko. Gajoa, mihiak zangotrabatua eta bihotzaren zamak akitua, dena ondo egiten du dirua metatu ezik. Printzipio irmoen jabe, Merleren alde egiten duena da horren lekuko, erromantikoen narraskeriaren jabe da: bera zaindu baino hobe beste batzuk zaindu. Are gehiago benetan apreziatzen duen jendea igogailu-zaina, txoferra edo tabernaria bada. Edozein lanbide xume polizia ezik, izan ere, nobela honetan zerbait gustatu bazait poliziari buruz eginiko hausnarketa sakona da. Esate baterako, argudiatzen duenean Marlowek ezin duela norentzat lan egiten duen esan, nahiz eta horrek asko lagunduko liokeen bizimodua arintzen, ez delako poliziaren egiteko moduez fio. Hau esaten dio Breeze polizia detektibeari, etxera polizia on eta polizia gaiztoaren jokoa jokatzera joan zaizkionean:

-Mientras ustedes no sean dueños de sus propias almas -dije-, no tendrán la mía. Mientras no se pueda confiar en que ustedes, todas y cada una de las veces, en todo momento y en cualquier circunstancia, buscarán la verdad y la encontrarán, caigan las cabezas que caigan…, hasta que llegue ese momento tengo derecho a hacer caso a mi conciencia y proteger a mi cliente de la mejor manera que pueda. Hasta que pueda estar seguro de que no le harán a él más daño que beneficio que le hacen a la verdad. O hasta que me llevan a rastras ante alguien capaz de obligarme a hablar.

Badu komisaldegien usainari buruzko beste pasarte gogoangarri bat, edo eraikin horietan legeak duen lekuari buruzkoa. Zuen esku uzten dut horiek aurkitzea, bidean topatutakoak ere mereziko duelakoan.

Panpina

-n -kargitaratuta
Erantzun

Marlowe. Chandler. Beltza.

Ziur asko gaztelaniatik gorroto dudan hitzen bat baldin badago hori muñeca da, eta ez nabil Alber Rocak hegaletik sartzen zituen goletan erabiltzen zuen gorputz atal horri buruz, emakumeei deitzeko modu kolokial-kutre horri buruz baizik. Chandlerrek berak bere eskutitzetan ametitzen zuen kaskarra zela izenburuak aukeratzeko orduan eta hau ez zen salbuespena izan. Liburua, jakina, Adiós muñeca da (Raymond Chandlerrek 1940an idatzia, José Luis López Muñozek itzulia eta RBAk Todo Marlowe alean argitaratua 2017an) eta Betiko Loa arrakastatsuaren ondorenean argitaratu zuen, soilik urte bat beranduago.

Bertan badirudi aurreko nobelako elementu lateral hainbat kentzen dizkiela egileak, erritmoa bizitzen du eta niri pena apur eman dit horrek egia esan; trama mehetuta sinplifikatu egiten du kontua, baina ez da horren aberatsa. Istorio honetan Marlowe kasualitatez krimen baten lekuko da eta ordutik lan batetik bestera doa, emakume ilegorri baten eta bi metroko preso ohi baten bila.

Tartean esango nuke Betiko Loan baino ilunagoa dela tonua nobelan, ordainetan ustelkeria eta klase boteretsuaren dekadentzia agerikoagoa eta horri eginiko kritika zorrotzagoa. Marlowek gehiago edaten du, jipoi handiagoak jasaten ditu eta mafiosoak beldurgarriagoak dira. Hitz batean esateagatik fisikoagoa da dena. Eta, halere, halako perlak irakur litezke: Parece lo bastante pobre para ser honrado.

Beti langileen alde Marlowe eta agintarien aurka, sufritzaile, justu, ahohandi, zorrotz, printzipiodun eta galai, naiz eta Anne Riordan pertsonaia horrekin ados egon ez. Detektibeetan detektibeena da, Sam Spade baino sakonagoa, Lambas baino polizien lagunagoa eta Ane Cestero baino sinesgarriagoa. Pobrea, edanzalea eta galtzailea. Lagun gutxi dituena. Anti-heroiaren definizioa.

Nahiko nuke Marlowe etorriko bazina Zaldibarko zabortegiko istripua ikertzera. Hemen ere inork ez ditu beltzen heriotzak ikertzen. Hemen arrazoia dugu baine ez diegu boteretsuei kilimarik egiten, hemen ere noizean behin bakarrik egiten da justizia, hemen ere itsasoa dugu eta dekadentziara doan gizartea. Californian aspertuko bazina horra gonbita. Ai zure printzipioak bagenitu…

Ordainpeko autobideen amaieran

-n -kargitaratuta
Erantzun

Dom Campistron. Bekatorosak. Harrotasuna&Borroka

Estilo berezia dute Dom Campistron Aldudeko egileak. Bere marrazkiek ezpain haragitsuak dituzte, baina ahoek badute zer edo zer basa. Hau idazten ari naizela liburuaren azala dut eskuan, noski, Bekatorosak liburuar buruz ari naiz (Dom Campistron, Elkar, 2021), eta maitasuna, goxotasuna, aldarria eta maltzurkeria ikusten ditut bertan marrazturik anabasan.

Domek bekatoros aitorpen batekin abiatzen du liburua, nola askatasun bila Glasgowera egin zuen hegan eta euskalduntasun herriminak akuilatutako itzuleran, 2019ko udan, elkarrizketa egin zien bera moduan herri ttipiko izan eta heteronormatibitatek eskapatzen ziren Behe Nafarroako 7 pertsonari. Homosexualak, lesbianak eta bisexualak ageri dira elkarrizketatuak obraren 144 orrialdetan zehar eta zaharrenak 55 urte badu esango nuke gazteenak 23 dituela (besteek 27, 45, 25, 29 eta berriz 45).

Galderen eskema bera da elkarrizketatu bakoitzarekin, kontzientzia hartzea eta onarpena, ihesaren beharra, ea ezagutzen zuen aurretiaz bestelako homosexual edo bisexualik, ea coming out-ak egin dituzten, homofobia erasorik jasan duten, sareen erabilera…

Erantzun askotan ageri dira antzeko patroiak eta horrek ondorioak ateratzeko aukera ematen du: bakarri sentitzearen sentsazio gogorra, herrian norbere sexualitatea era askean erakusteko lotsa, norbere burua onartzeak dakarren askatasuna, hiriaren arnasa, internetek informazioa lortzeko emandako erraztasunak, homofobiaren presentzia irain eta komentariotan, onarpen prozesua… Ziur asko ez dira kontu berriak, baina tokiko erreferentziak aberatsak dira (errugbilarien estereotipoari buruzkoa adibidez edo laborari giroari buruzkoa), hizkuntza bizia eta ariketa gomendagarria.

Nik gustura irakurri dut une batzuetan galderatan sakontasun handiagoa faltan bota arren. Ziur asko hori da guztiekin eskema bera erabiltzearen prezioa. Etor bitez halako lan gehiago, hiritik at bakarrik sentitzen den jendearen ahotsa ekarriko duena bakardade artifizial oro astintzeko. Orain ordainpeko izango omen diren autobideen amaieran, zubipeetan edota atseden eremuen hesiz bestalde mundua dela aldarrikatzeko tenorea da.

Jan goikoa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Arregi&Jimenez. Eztabaida. Elkar

2007tik hona zenbat euri egin du? Gero eta gutxiago, esango du batek, klima aldaketa tarteko. Ni AEKn ari nintzen lanean urte urrun hartan, artean Donostian bizita. Loiolako elkarrizketen hondarrak ari ginen ezagutzen. ETA indarrean zegoen eta oraindik Guardia Zibilak ez zituen nire ezagun batzuk torturatu. Twitterrek urte bete eskas zuen. Mikel Laboa bizirik zegoen. Ez genekien zer ziren subprime hipotekak. Bipartidismoak Espainian betiereko zirudien. ANV hozkailutik atera berria zen. Jason Bournek akzio pelikulei arnas apur bat eman zien John Wick-Godoten esperoan.

Xabier Mendiguren Elizegik elkartu zituen Joxe Arregi teologo ezaguna eta Edorta Jimenez idazle ateoa Jainkoa eta erlijioari buruz eztabaidatzeko Jainkorik bai ala ez? (Elkar, 2007). Galdera gutxi batzuen bueltan batak eta besteak erljioei, kristautasunari, etikari, elkarrekiko errespetuari, erruari edota inposaketei buruz jarduten dute liburu interesgarri batean. Ez akaso ondorio argiak ateratzen dituztelako, ez zuten gainera hori xede hitzaurrean bertan esaten zenagatik, elkarrizketa bat josteko gai izan zirelako baizik. Izan ere, ez dut alferrik aipatu twitter, gaur egun oso nekeza den ariketa egiten dute bi gizonek (Edortak feminismoari buruz egiten dituen apunteetan ezik oso gizon baita liburua elkarrizketak Uxue Alberdik transkribatu arren, hor ere nabari da akaso urtea, feminismoak zenbat eraldatu gaituen jabetzeko beta ezarriz): batak bestea entzun, ezadostasunak nahiz adostasunak berariaz aipatuz.

Beste kuestio bat, egun posible litzateke horrelako liburu bat elizak haurrei eginiko sexu abusuak aipatu gabe? Nik ezetz uste dut eta hori berresteko Alberto Barandiaranen lana datorkit burura, esate baterako, egun horrelako zerbait isilaraztea ezinezko egingo zukeena. Eta ez nuke hau ulertzerik liburuan parte hartu duten pertsonekiko kritika gisa, kazetaritza lanaren gorazarre gisa baizik.

Natorren berriz liburura. Bigarren paragrafoan aipaturiko josketa ariketa horretan hainbat hari mutur hobatzen dituztenez gero, interesgarria iruditu zait bat hona ekartzea orri artean aurki daitekeenaren lagin gisa. Etikari buruz ari dira Arregi eta Jimenez kapitulu honetan: “Edorta: Nik beste kontu bat gehitu nahi dut etikari buruzko eztabaida ixteko. Inteligentziaren bilakaera hizkuntzaren bilakaeraren eskutik dator, eta inteligentziaren bilakaerari esker dator hizkuntzarena… Etikari, etika berriari eskatu behar zaiona hizkuntza zuzena da, eta horrel aldeko konpromisoa oraintxe hartu behar da. Gizarte honetan, hizkuntzaren erabilera okerra da bidegabekeriarentzako lehenengo atea: hor ikusten dugu iruzurra publizitatean, iruzurra mezu politikoetan, hizkeraren erabilera interesatua, eufemismoak, hau eta bestea…”.

2007 urtean halakoak egin zitzakeen euskal liburugintzak. Krisiak eta argitaletxeen egoera prekarioak halakoak kendu dizkigu, nik uste. Horregatik iruditu zait erlikia tankerako artefaktua. Eta ondo legoke halako gaiei ekitea, txio eta hari artean inbertitzen dugun denboraren kostua kalkulatuta hainbat merkeago baita pentsamendua hala jasotzea. Noski, beti ere, a priori urrun egonda ere Jimenez&Arregi bezain mintzakide eskuzabalak lortuz gero.

Fiesta

-n -kargitaratuta
Erantzun

Hemingway. Jake. Festa.

Hutsune gisa bizi nuen bizar zuriko idazle estatubatuar ezagunaren obra irakurri ez izana. Ariben ikusi izan dut bere argazkia Irati ertzean kukuka eta zer esanik ez Iruñeko Alde Zaharrean eta Gaztelu Enparantzan. Duela urte batzuk irakurri nion Agurea eta Itsasoa obra, gaztelaniaz, eta ordutik nire mesanotxean beste maizter batzuk egon dira. Ba ze abagune hoberik Erein eta Igelak Eizierekin batera Literatura Unibertsala sailean argitaratu berri duen Fiesta-Eguzkia jaikitzen da (Ernest Hemingway, Koro Navarrok itzulia, 2021) liburua aztertzea baino.

Hitzaurreak, itzultzaileak berak eta Anjel Lertxundik eginak dira. Harritu nau Navarroren kasuan nola hitzaurrean Donostiari eta ez Iruñeari aitortzen dion eboluzioa: Donostia hura ez da gaur egungoa, pintxorik ez dago, areago, ez dago Parte Zaharrik ere, edo zehatzago esanda, ez dago Parte Zahar turistikorik. Aitarekin Iruñera noan bakoitzean entzun behar badut zenbat aldatu diren San Nikolas kaleko tabernak, zer esan lauzpabost hamarkada arinagoko kontuez, baina tira, pertzepzioak bakoitzak ditu bereak. Harrigarriagoa egin zait Lertxundiren hitzaurrea, bi motibogatik. Badirudi ez duela egilea oso gustuko nahiz eta aitortu dohainen bat: Aitor dut, hitzaurre hau idazteko gonbidapena jaso baino lehen, Hemingwayren obretan oinarritutako film gehiago ezagutzen nuela haren liburuak baino. Aitor dut, gainera: Hemingway hil eta urte batzuk geroago haren paper mazo aurkitu berri bateko hiruzpalau gutunetan, harroputz kontatzen du -erronka betean- ehun eta hogeita bi soldadu aleman preso eta babesgabe metrailatu zituela. Kostata saiatu nintzen bi konpartimentuetan gordetzen haren ipuinei zein estiloari nien estimua eta autoreari hartu nion nazka.

Goazen bigarren puntu honetara. Hemingway halako hiltzaile amorratua zen? Beronen obra ondo ezagutzen duten lagun batzuengana jo dut argibide eske eta Mark Cirino eta Robert K Elderren artikulu honetara bideratu naute. Bertan Chris Kyle frankotiratzaile ezagunarekin (160 hildako 10 urtean, eta dudan jartzen da bere kontaketa altuegia delakoan) alderatzen da Hemingway (122 hildako 3 hilabetean). Marlene Dietrich eta Pablo Picassori askotan kontatu omen zien idazleak 122 hilotzen kontu hori baina azken honek bederen ez zuen sinisten, hemen artikuluko pasartea horri buruz:

When Hemingway and Picasso dined together after World War II, Hemingway presented Picasso with materials he had purportedly taken from a Nazi he had killed.

“He came to see me after the Liberation and he gave me a piece of an SS uniform with SS embroidered on it, and he told me that he had killed the man himself,” Picasso recounted. “It was a lie. Maybe he had killed plenty of wild animals, but he never killed a man. If he had killed one, he wouldn’t have needed to pass around souvenirs.

Michael S. Reynolds Hemingwayren biografoaren arabera the number of Hemingway’s wartime victims “increased in direct ratio to his drinking”. Hemingwayren semeak uste zuen akaso batzuk “some” hilko zituela baina ez horrenbeste. Ez dago heriotza hauen lekuko, froga edo antzerakorik Hemingwayen beraren kontakizunetik harago. Eta bere jarduerak Bigarren Mundu Gerran ez ziren kazetari batenak besterik izan, anbulantzia gidari ere aritu omen zen, Genevako Hitzarmenak debekatzen zion berez arma bat edukitzea.

Ziur Lertxundik hori horrela idazteko izango duena iturriren bat nik ezagutzen ez dudana (Hemingwayren aitortza eskutitzak argitaratu omen ziren Alemanian albiste honen arabera), baina ezin ukatu lehen hitzaurreko lehen orrialdean hori irakurtzeak astindu egin ninduela. Are gehiago ondoren, liburuko 211 orrialdean, pasarte hau irakurri nuenean, bat datorrena nire ustez The Huffintong Posteko artikuluak dakarren hipotesiarekin:

(Jake ari da hitz egiten, protagonista). Berriz piztu nuen argia eta irakurriz aritu nintzen, Turgeneven liburua. Banekien une hartan irakurriz, brandy gehiegi edan ondorengo nire gogoaren egoera guztiz sentikor hartan, egunen batean gogoratuko nintzela liburuko istorioaz, eta neroni gertatu balitzait bezala irudituko zitzaidala. Nirea izango zen betiko. Horixe zen beste gauza on bat, ordaintzen huena eta gero hortxe gordetzen huena. eguna argituta lo hartu nuen noizbait ere.

Hori pasa zitzaion, brandya edan eta soldaduek entzundako istorio guzti horiek bere egin zituela? Batek daki, niri pasarte horrek iradoki didadana besterik ez dut partekatzen.

Liburuari buruz zer esan orain arte esan ez denik: asko gozatu dudala irakurketarekin. Parisen alderrai bizi ziren amerikar eta ingelesen bizitza hori ikusiko nuke atezulotik. Inpotentziaren gaiak badu bere zera. Euskaldunok laguntzat gaitu, edo hala iruditu zait niri. Auritz haren begietatik ezagutzea aparta da, Nabalatik pasata Orbaitzetako Itolaz gunera egiten duen arrantza txangoa ederra da. Fábrica bazter hartan Olak behar du izan, ondo leudeke hor eta beste pasarte batzuetan oin-ohar batzuk. Brett pertsonaia bikain dago eraikia, parranda eta San Fermin giroaren narrazioa festari buruz irakurri dudan onenetakoa onena ez bada… Ez naiz batere zezenzalea eta halere gozatu dut plazako pasarteak irakurriz. Robert Cohn gaixoa, gogorregia da idazlea berarekin. Horra ea antisemitismorik baden aztertzeko puntu polita.

Ederra da halako liburua euskaraz irakurri ahal izatea eta halakoetan esaten den bezala, ez dakit zeren zain egon garen euskaldunok hau itzuli gabe edukitzeko.

Kaio festa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Martin. Cestero. Hondarribia.

(Adi, spoilerrak eduki ditzake, baita soja eta arrain arrastoak ere).

Ibon Martin idazle Donostiarraren La hora de las gaviotas (Plaza & Janés, 2020) nobela da egile honi irakurtzen diodan aurrenekoa. Inguruan makina bat irakurle dituen arren, eta nahiz eta bera ezagutzen duen gertuko lagun batek oso ondo hitz egin didan berari buruz, Orbaitzetako jendeari buruz aurreko lan batean eginiko deskribapen zenbaitek aurrereitzi negatiboak sortu zizkidaten berarekiko. Duela gutxi ordea lagun batek liburua oparitu zidan hemen iruzkintzen ari naizen liburua eta esker onekoa denez opariak irakurtzea, hasi nion lanari. Aurreneko lehen 100 orrialdeak irakurrita aspertu eta utzi ondoren, eske onetik haragoko borondatea eskatzen zidan, aste batzutara berriro hartu eta orduan bai gozamen momentuak eduki ditut liburuaren ondorengo hiru laurdenak irakurtzean.

Obra honetan Hondarribiko Alardea eta bertan dagoen tentsioak berebiziko garrantzia hartzen du. Martinek ondo islatzen du ohitura matxista zaharrek zatitutako herria, hurkoarekiko mesfidatia dena eta udal agintariek ospakizun faltsuekin estali nahi dutena herriaren irudia salbatzeari garrantzia handiagoa emanaz benetan arazoa ebazteari baino. Ane Cestero ertzainak, ez da bere lehen kasua, unitate berezi baten gidaritza hartzen du bere nagusia Donejakue Bidea egiten hasten den unean eta katramilatzen joango dira gertakizunak. Mugaren bi aldeak jokoan sartuz, lau herri izango dira hainbat krimen eta abentura gertaeren kokaleku, Cestero eta bere unitateak makina bat oztopo aurkituko dituzte.

Ondo egindakoen artean nabarmenduko nuke egileak ondoko jorratzen duela Hondarribiko elitearen jarduteko molde hipokrita eta zekena. Ez dira alferrik pasa bi hamarkada luze Dut taldeak Hondarribi Hills salatu zuenetik eta txakolindegiaren bueltan ematen diren hainbat pasartek ondo jasotzen dute hor den jende klasea: Mirenen tripulazioarekin arrazista, klasista eta gustu txarrean snob-a.

Ertzainen barruko triki-mailu eta ezinikusiak ere ondo islatzen ditu Martinek, eliteekin bat eginda dagoen tokian tokiko komisarioa, kasua ebatzi baino prentsari nola saldu presenteago duen nagusia etab.

Narratzaile orojakilearen erabilera ere ondo egina dagoela iruditu zait, fokua jartzen baitu gutxienez hiru protagonistengan (Cestero, Julia eta Madrazo) eta horrek ikuspegi ezberdinak emateaz gain arindu egiten du kontaera.

Konbentzitu ez nauten gauzen artean dago Cestero gaixoari gertatzen zaizkion desgrazia pila, gehiegi nire ustez, une batean hiru heriotzaren ardura duela iruditzen baitzaio. Hor ere iruditu zait ez duela damu edo min hori hainbestekoa izanda detektibe edo poliziek (fikzioan bederen) duten jokaera auto-suntsitzailerik erakusten. Lanarekiko adikzioa izan liteke bere ihesbidea, baina bateria indartsu jotzeaz harago ez dirudi lagun-min bat bere erruagatik hil denik. Eta ez diot gaizki sentitu behar duenik horregatik, bakoitzak daroa dolua ahal duen moduan, baina kontua da berak adierazten duela narrazioan damu-min hori eta ondoren esango nuke ez duela jokabidean horrekin bat egiten.

Beste kontua da ETAren gaia. Ia hirurehun eta berrogeita hamar orrialdetan pentsatu dut existitu egingo ez balitz bezala egingo zuela autoreak, Pasai Donibane ezagutzen duen edonorentzat ezinezkoa dena egiten baitu distritoa deskribatzean: hango mural eta aldarrikapen ugariei ezikusia egin. Horrez gain nire ustez harrigarri xamarra den eszena bat dago, poliziak tentsio une batean Barricadaren “No hay tregua” entzuten du eta kanta horren erabilera soziala aintzat hartuta txiribuelta kosmikoa iruditzen zait. Baina, nire ustez esanguratsuena bukaeran dator, Madrazo ertzaina bere aita etakidearen biktima batekin elkartzen denean Leonen eta honek torturak justifikatzen dizkionean:

-Lo que se hacía en Intxaurrondo era diabólico. Yo también he detenido a personas que se hubieran alegrado de verme muerto, y jamás les he puesto la mano encima- objeta Madrazo-. La tortura nunca puede ser justificable.

-Porque eres un buen policía. Estoy segura de que mi padre nunca torturó a ningún detenido, pero hay reacciones que son humanas. Si yo hubiera podido, habría sido la primera en matar a tu padre con mis propias manos. -Sus dedos se detienen en la M de Marchena-. Pero claro, quizá por eso yo no soy policía.

Egia da egileak sakabanaketak dakarren mina aipatzen duela eta Marchena alabaren kasuan gorroto erreakzio hori ulergarria dela. Baina, ze kasualitate, etakideen kasuan inoiz ez da erreakziorik ematen (reacciones que son humanas). Etakideak, Madrazoren aita kasu, espontaneoki hasten dira jendea hiltzen. Nire esperientziak besterik dio, ezagutu ditudan etakideen gehiengo handi baten kasuan hurbil dutela biktimaren bat, baina tira.

Martinen poliziek ez dute torturatuko, baina ez dute arazorik legea hausteko ikerketaren mesedetan. Legez kanpoko itaunketak eginaz edo lokalizazio aparatuak epaileen baimen gabe kotxeei itsatsita. Berri Txarrak entzutearekin uztargarria izan liteke hori Arkautetik irtendako promozio berrientzat, baina irakurle honek ahalegin handia egin behar du hori sinisteko.

Esanak esan, tarteka gustura irakurri dut liburua eta thrillerraren zale denak denborapasa atsegina aurkituko du. Gai sozial batzuk ondo jorratzen dira, beste batzuk azaletik eta topikotik (borroka ekologista adibidez), eta esango nuke euskal irakurlea eta kanpokoa asetzeko oreka zailean ez dela guztiz zauriturik ateratzen idazlea. Ez naiz genero honen zaleegi, gustukoago ditut bestelako nobela beltz klasikoagoak, baina ulertzen dut nire inguruko horrenbeste jenderi Ibon Martin gustatzeko gakoak non dauden.

Kilkerrak ixil-ixilik

-n -kargitaratuta
Erantzun

Kilker. Jimenez. Mundaka.

Kilkerrak ixildu egin dira Hawaiin. Hala jasotzen du Zientzia Kaiera webgune guztiz interesgarriak hemen. Bizirauteko ezinbesteko dute ixiltasuna. Izan ere, testuak dioen bezala, Hawaii artxipelagoan arerio latza dute: Ormia ochracea izeneko euli parasitoa. Hain zuzen kantu doinuari esker topatzen ditu euliaren emeak kilker kantariak eta kantariaren inguruan eta gainean uzten ditu bere larbak.

Beste kilker batzuk ere, itsaso bat honantzago, ixiilik geratu ziren 1937an eta 1939an faxisten artean biziraungo bazuten. Ihes egitea lortu zutenek oinaze eta min artean ere ez zuten kantu ozenik haizatu. Borrokatu, galdu, traizioa jasan eta erbestea dastatu zuten hainbatek.

2003an idatzi zuen Edorta Jimenezek Kilkerren hotsak nobela (Susa, 2003) Alejandro Mallona alkate jeltzalearen fusilamendua ardatz. Fikzioan zahartzaro betean den Uriarte gudari eta espioi oihari bisita egiten dio ezezagun batek. Elkarren arteko elkarrizketek hainbat hari ateratzen dituzte eta Jimenezek hari bakoitzari tiraka onduko du eleberria: zahartu den gudari ohiaren nahia berarekin ezagutza gal ez dadin, arbaso denak gaurko begiz eredugarri ez izatearen zama, gerran Jaurlaritzak xaloki eginiko akatsak, jende gazte eta fin askoren eskuzabaltasuna, ezinezko maitasunaren zauria, laguntasuna… Dena kresal zaporez, Intxortako historia ezagutu duen irakurle honentzat liluragarri eta esker oneko. Gutxi egongo da euskaraz itsasoari buruz egun hain ondo idazten duenik.

Vox eta Desokupa gurean diren egunotan liburu bukaerako pasartea dakart. Musakola nire auzoko agure batzuei gauza bera entzun nien umetan: xaloegiak izan ginen, ez genuen gerra egiten jakin. Muga estua dago noblezia eta tentelkeriaren artean. Ez da indarkeriarako deia nirea, Arestik etakideen amez dioena maiz dut gogoan, baina ez dut espero gizatasunik faxisten artean. Horrek galdu zuen Mallona eta hori erakutsi ziguten anarkista, akzioko, sozialista eta komunistek

-Halaxe duk, bai. Baina zer nahi duk?- barrea bareturik esan nion-. Hortxe daukak, eskutitzean, Falangeren definizioa -eta solemne jarraitu nuen-. Falange, abnegazio handiz eta sentimendu onen aldekoa zen gazteriaz beterik jaiki zen partidua da; baina era berean Falange justizia hotz eta motz egiteko ere sortu zen; hala bada, ni orain ordezkari nauten juezen aldetik, berori zigortu edo errugabe aitortu behar duten juezen aldetik, inongo bidegabekeriarik izango denik ez du zertan uste izan behar berrorrek.

Ikerketa lan handia dago Jimenezen lanaren atzean, ezagutza. Datuak, kazetariak, giroa, toponimoak. Harrapatu nau istorioak ere, jakin arren, 36ko altxamendu faxistako kontakizun oro legez garratz amaituko duena. Galdera bakarra izan da nola une batean, bukaeran, aholkatzen dion Uriartek bisitariari ahazteko iraganeko Mallonak eta egungoetan jartzeko arreta. Ez zaio arrazoirik falta, eta, halere, ezin diogu ihes egin 1936ko uda sargoriari. Ziur erantzuna interesgarria dena.