Pedro González Velasco Madrilen bizi zen mediku segoviarra zen, hango Medikuntza Fakultateko museo anatomikoetako zuzendaria zena. Horrek esan nahi du gorpuen artean ibiltzean ohituta zegoela, giza hezurrekin eta abar.
Asuntoa da Velasco doktorea hasi zela Zarautzen etortzen uda garaia pasatzera, eta bertan eraiki zuen haren jauregia 1860 inguruan, gaur egun “Villa Munda” deitutakoa (edo “Zeleta Berri”) eta udal musika-etxea dena. XIX. mendean, lur sail horretan hilerria kokatuta zegoen, eta Velascok juxtu leku horretan etxea altxatu izanak susmo txarrak piztu zituen zarauztarren artean, haren nekrofilia kontuan hartuta.
Hain zuzen ere, jakinmina zegoen euskal arrazaren inguruan, burezurren ezaugarri berezkoak, besteak beste. Paul Broca antropologo eta anatomista akitaniar ezaguna laguna zuen Velascok, eta garai hartan ohikoa zen hilerrietan ibiltzea hezurrak ateratzen, hilobietatik baino hezurtegietatik. (Egia esan, geure garaian ere Medikuntza ikasleen artean normala zen burezurrak lortzea handik edo hemendik, auskalo nondik. Buruko hezurrak, izan ere, anatomikoki konplikatuenak dira ikasteko, eta asko laguntzen du kaskezur bat eskura edukitzea, buelta guztiak eman ahal izateko, leku guztietatik begiratu, eta zirrikitu guztiak aztertzeko).
Bestela, Conchita bere alaba gazte hil zen, tifusak jota, eta gorpua aitak berak baltsamatu zuen. Liburuaren pasarte batean esaten dute hilkutxatik atera eta etxean erakusgai izan zuela irakur daiteke (!).
Velasco doktorearen inguruan beraz legenda bat sortu zuten geure herrian, haren praktika ilunei buruz, eta aste hauetan argitaratu dute hari buruzko liburuxka bat, udal liburutegian eskuragarri daukazuena, dohainik. Halaber, hor goian lehenengo paragrafoan bere izenean klik eginez gero, berari buruzko info zabala iarakurri ahalko duzue.
“Uztaila, sentimendu kontrajarriak agertzen diren hilabetea: poza nire bi alabengatik eta tristura nire aitarengatik”. Maria Jauregiren lehengo eguneko txioa da, Twitterren.
2000. urteko uztaila hondarretan zegoen, eta Zugarramurdiko kobazuloetan kontzertu sorta bat antolatu zuten Euskaldunon Egunkariaren 10. urteurrena zela-eta. Gurasoekin joan nintzen, eta Senperen lo egin genuen. Uste dut igandea zela, ospakizun haiek igaro eta gero, eta Dantxarineako mendatea igotzen ari ginen kotxean. Irratian, Juan Mari Jauregiren erailketaren berri eman zuten.
Nork esango zigun 7 urte geroago, egun haien inguruan, aita hilko zela minbiziak jota, 64 urterekin? Osasunez hain ondo zegoen gizona, 2007ko uztailaren 22an etxean hil zitzaigun, Donostiako euren etxean. Alberto Peña Iturria. Errenteriako Madalena jaien hasiera.
2019ko uztailaren 6a. Hainbat pertsonarendako, Iruñean eta Nafarroan, eta munduan zehar ere, egun seinalatua. Amaitezina den pandemia hau hasi baino lehenagoko azken San Ferminak izan ziren. Egun hartan ere, Jexux Zufiriaren bihotzaren taupadak eten egin ziren. Ehundaka paziente eta familia ezagutu ditut lanean, euren bizitzaren amaieran, bereziki azken 12 urte hauetan. Jexuxena beste zerbait izan zen, ni ez nintzen bere medikua, bizilaguna baizik. Haren bizitzaren amaieran ezagutu nituen bera eta familia. 6 hilabete trinko izan ziren, ahaztezinak. Inoiz egin dudan akonpainamendurik ederrena, lanetik kanpo. Liburu bat idazteko moduko bizipenak izan ziren. Haren ordez, bestela, “Mendian hil. Hirian hil” dokumentala Jexuxi dedikatu nion, epilogoan ikusi dezakezuen moduan.
Gaur, San Ferminak ohiko formatura itzuli dira, koronabirusak ezpatadantza eta arin-arina dantzatzen jarraitzen duen arren, aldaera berri batzuen formatuan. 3 urte dira Jexux hil zela, eta familiarekin oroitzeko eta omentzeko bilduko naiz. Bihotzak eskatzen didana da.
Herrietako jaiak hasi dira nonahi, udan sartu gara eta ikusi nahi ez duguna are ikusezinago bihurtzen da. Errealitatea, alabaina, bestelakoa da. Herioak ez ditu oporrak hartzen, eta bakean hiltzen saiatzeak garrantzi berbera dauka.
Izan ere, Cristina Llagosteraren liburua irakurtzea aringarria izan daiteke udako hilabete hauetan ere. Lehengo egunean irribarre egiteaz hitz egiten bagenuen, gaur maitasunaz egingo dugu berba, kontzeptua modu zabalean hartuta. Zaintzea maitatzea da, alboan egotea. Etxea maitasuna da (edo izan beharko litzateke). Errukia maitasuna da.
Cristinak hasieratik idazten du hiltzeaz meditatzea kontrakulturala dela gure garaian. Izutzen gaituela, baina baita liluratu ere. Beldur existentzialak direla, ezerezari, desagertzeari. Geure beldurrek ez dutela herioa etenarazten, bizitza baizik. Heriotza ez dela bakarrik gertakari biologiko bat, bizitzaren ibilbidea ixtea ere badela. Osasungileok konfort fisikoa gehiago baloratzen dugula, eta familiek nabarmentzen dituztela ezaugarri psikosozialak. Gure biografiak etengabeko bilakaeran daudela jaiotzatik heriotzara, eta aldi berean hiltzen garela izan garen moduan. Barrurantz begiratzea, geure barneko balioak eta nahiak aztertzea. Eta ez itxarotea azken unea arte oinarrizko kontu hauei aurre egiteko.
Heriotza ona dela pertsona bakoitzak nahi duen modukoa. Bakea dela inolako liskarrarekin edo jarrerarekin asaldatuta ez dagoen norbaiten egoera. Amore emateak prentsa txarra duela, borrokatzeari uzteak (hau nik gehitzen dut: Rafa Nadalek sekulako kaltea egin duela). Erresilientziaren garrantziaz. Gauzak datozen moduan onartzearen garrantziaz. Zainketa aringarriak eskubidea direla, bai eta agindu morala ere. Transzendentzia argitsua dela, heriotzan argia pizten dela.
Cristinaren liburuak daukan erakargarritasun zati handi bat hamalau testigantzak dira. Hamalau zortzimilakoak: Odina. Arnau. Mía. María Teresa. Mari Luz. Margarita. Alba. Carles. Gloria. Enric. Antonia. Lluís. Joan.
Ohoratu nahiko nituzke laster urteurrena beteko duen Jexux, ikastolako aita eta auzokidea zen Asier eta ondoko atean bizi zen Miren bizilaguna ere, Zarauzko jai hauetan. Hirurak maitasunean hil ahal izan ziren. Baita Debagoienean alboan izan nauten eta bakean hil diren paziente guztiak. Eta lortu ez dutenak ere.
Uharte honetan egon ginen aurrekoan ez genuen seme-alabarik oraindik. Garai hartan, Antònia Font ordurako ezagutzen nuen, duela 16 urtetik gora. Euririk ez zuen egin, baina ez dakit inoiz egingo duen, hango mendilerroak elurra ere tarteka hartzen duela esaten duten arren.
Urte dexente geroago Eivissa bisitatu nuen lehendabiziko aldiz nire bizitzan, trilogiako lehenengoa aurkeztera joanda, “Cadires buides“. Mallorcako beste bisita honetan, aldiz, hirugarrenarekin joan naiz, “Morir a la muntanya. Morir a la ciutat“.
Bidaiaren zergatia SECPAL 2022 biltzarra izan da berez, baina hasteko bezperan topaketa ederra izan nuen Palma Compasiva taldekoekin asteazkenean. Pelikula ikus-entzun eta lasai komentatu genuen publikoarekin, nahiko beteta zegoen aretoan. Gozamena izan zen (baita kongresuan bertan izan ahal nuen tartea trilogiaren nondik norakoak azaltzeko ere).
Klima eta paisaiak desberdinak ditugu Palman eta Zarautzen, Tramontanako bazterrak edo Pagoeta eta Ernio aldekoak. Kantauriar kostaldea edo mediterranearra. Eta bistan da erronka diferenteak dituela 400.000 biztanleko hiri batek eta 25.000ko herri batek. Agerikoa da, halaber, errukia balore unibertsala eta komuna dugula munduko toki guztietan. Eta esperanto modukoa hitz egiten dugula han eta hemen heriotza, zaurgarritasuna, bakardadea edo doluari buruz gabiltzanean. “Zergatik?” galdera ere berdina da.
Proiekzioaren hurrengo egunean, indartsu ekin genion kongresuari, Julio Gómez-ekin izandako tailerrarekin. Heriotzari beldurra edukitzea bizitzari ere edukitzea dela gogorarazi zigun. Ars moriendi dagoen moduan, ars vivendi ere badagoela. Ezin dugula pertsona bat lagundu sartzen ausartzen ez garen leku batera. Sufrimenduak alde negatiboa daukan bezala, positiboa ere badaukala. Horma edo atea izan daitekela. Arlo transpertsonalean traszendentzia, intrapertsonalean zentzua eta interpertsonalean konexioa direla hiru gakoak.
SECPALek espiritualtasunari buruz argitaratutako monografian, 139. orrialdean topatuko duzue GES galdetegia, 8 puntukoa. Lantzean behin egitea merezi du, gaixotasun larririk diagnostikatuta izan barik ere. Bidean egindakoa errepesatzea eta onarpena lantzea. Bizitza-sufrimendua-itxaropena-harremana ibilbidea. Norbere egoera aztertu eta bertan sakondu. Zeren zain nago? Zeren beldur nago? Zer espero dut besteengandik? Nor naiz eta nor izan nahi dut? Non ditut mugak?
Izan ere, itxaropena beldurra baino indartsuagoa da. Sufrimendua jasangarria izan daiteke. Barneko gunea sortuz: Umorea, isiltasuna, bertutea, emozioak, gorputza eta tradizio espiritualak. Pertsona sufrimendua baino gehiago delako. Autoerrukia, desira eta sormena. Kontrola eta amore ematearen arteko oreka. Joaten uztea. Iraganaldira begiratzea epaitu barik eta errukiaz: Izan ere, lehenaldiak ez du esanahirik izan behar orainaldian.
Oso zinematografikoa izan zen Julioren tailerra, normalean egiten duen moduan, eta M. Night Shyamalan-en “Time“ filmaren gomendioa egin zigun (aukera baduzue, ikusi).
Diego Gracia handiarekin jarraitu genuen ostegun arratsaldean. Ordu batzuk lehenago kalean agurtzeko zortea izan nuen, Complutense Uniberstitateko Medikuntza fakultatean haren ikaslea izan nintzelako Madrilen, eta haren irakasgaiarekin izugarri gozatu nuelako, Medikuntzaren Historia. Palmako hitzalditik, puntu hauekin gelditu nintzen: Balioek mugitzen gaituztela, balioak eta gertakariak kontu desberdinak direla, etika eta Giza Eskubideak ez direla beti bat etortzen eta bizitza ez dela balio bakarra, eutanasiari buruz gabiltzanean, norberaren autonomia ere errespetatzeko balioa delako.
Autozainketari buruz, Ainhoa Bidegain-ek (Fundació Galatea) profesionaloi COPING kontzeptua aurkeztu zigun: Commencing, Own vulnerability, Profunding, INtegrative eta Grounding youself. Taldelana, autozainketa intentzionala eta lanagatiko pasioa. Autoezagutza. Eredu biomedikotik eredu humanistara igarotzea. Burn-out gutxitzeko eta autoerrukia areagotzeko meditazioaren praktikak, Stanfordeko CCT (Compassion Cultivation Training) ikastaroan bezala (berriki Izaskun Andonegiren eskutik egin ahal izan dudana). Tolerantzia leihoaz: konexioa eta maitasuna. Hiru eskubideez eta interdependentziaz: Besteak zaintzeko, norbera zaintzeko eta besteak gu zaintzeko.
Osteguna amaitzeko, gunea egon zen komunitate errukitsuei buruz aritzeko. Silvia Librada Sevillatik zainketen sarearen garrantzia azpimarratu zigun eta compassionate community guztietako lau esparruak gogoratu: Sentsibilizazioa, trebakuntza, interbentzioa eta ebaluazioa. Osasungileak izan gabe, gaixoen alboan egotea, mendeetan jendeak egin duen moduan, enpatia eta errukitik. Palma Compasiva taldetik kontzeptu eta ekimen interesgarriak konpartitu zituzten, “núcleo compasivo de barrio” eta “divendres en companyia” (irakurketak, karta jokoak,…).Bakarrik daudenei telefono deiak maiztasunez egin. Baita boluntarioen bertako elkartearen lana aurkeztu ere.
Postal luze honetan, ostiraleko apunteekin jarraituko dut. Javier García Campayo-k saioa eskaini zuen mindfulness-en inguruan. Sufrimendu bitan sailkatuz: Primarioa (saihestezina, adibidez gurasoen heriotza) eta sekundarioa (saihesgarria, pentsatzen dugunean “sekula ez dut burua altxako” edo “inork ez nau maite izango euren moduan”). Sufrimenduaren beste bi isurialde: Jende maiteagatik jasaten duguna (banaketarena) edo arerioengatik (gorrotoarena). Kristin Neff eta zutabe nagusiak: Autoerrukia eta partekatutako gizatasuna.
Eutanasiari buruzko mahaia ere emankorra izan zen. Tayra Velasco erizainak aipatu zigun Belgikan eta Herbehereetan erizainak direla azken farmakoen administratzaileak soilik %15ean. Gogoratu zigun erizainen rola hasierako harreran eta akonpainamenduan. Menpekotasu funtzionala dela faktore nagusietakoa pertsona batek eskaera egitean. Kontzientzia eragozleen aldetik lekukoa pasatzeko beharraz, eta pazientea ez abandonatzeaz. Albert Tuca medikuak gogorazi zigun gizartearen zati handi baten eskaera izan dela lege hau espainiar estatuan. Ikuspuntu laiko, pluralista, sozial eta posibilista batetik. Bizitza ez delako bakarrik fenomeno biologiko bat. Zainketa aringarriak eta eutanasia ez direla ekar baztertzaileak. Pertsonen eskubidea eta profesionalon inperatibo etikoa dela. Katalunian 2.5 eskaera jaso dituztela orain arte batez beste, Bartzelonan eta Gironan batik bat, %65a patologia neuroendekatzatileagatik.
Konpontzeko zaila den oinazearen aurrean, Mónica Dones-en galdera: Zer egin behar dugu terapeutikoak izateko? Sufrimendu okadak jaso, eta arazo saihestezinekin, alboan egon eta misterioa onartu. Esker ona adierazi bizitzari eta Sakratuari. Umiltasun terapeutikoaz ere jardun zuen, emaitzari bakarrik ez lotzea.
Ostirala borobiltzeko, Eduardo Bruera handiak opioideen krisialdiaz hitz egin zigun (batez ere AEBetan pairatzen dutena). Morfina eta deribatuak beharrezkoak direla minbiziarekin lotuta, baina ez hainbeste bestelakoegoeretan. Mina tratatzea ez dela helburu bakarra, faktore gehiago dagoela inguruan. Plazebo eragina bilatzeaz. Errotazio gehiago egitea eta metadonaren aukera.
Larunbatean, Maria Arantzamendi Iruñetik esker onaren inguruan ibili zen, “nik bakarrik nire lana egin dut” ohiko esaldi hori saihestea. Geure lanaren aitortza eta balidatzea. Eskerrak eman eta hartzearen jarioaz. Asertibitatea eskertzeko eta jasotzeko. Betetasun sentsazioaz. Gaixoen bizitzen parte garelako. Aurrera jarraitzeko gasolina.
Espiritualtasunaz lehen aipatutako Mónica Dones eta Enric Benito handia (bere liburuarekin itzuli nintzen Mallorcatik, baita Cristina Llagosterarenarekin ere). Konektatzen eta transformatzen gaituen ankopainamenduaren eredua. Zientziak ezin duelako azalpenik aurkitu gai potoloetarako (heriotza, maitasuna, gorrotoa…). Materia baino askoz gehiago garelako. Ospitalitatea, presentzia eta errukia. Eta Cristina Puchalski-ren lana.
Biltzarra eta egun trinkoak amaitzeko, mahai inguru mediko itzela aurkeztu zigun Iñaki Saralegik, erabaki terapeutiko partekatuaren gakoarekin: Miren Begoña Salinas neumologoak, Bilbotik, Biriketako Fibrosi Idiopatikoari buruz hitz egin zuen. Noiz arte tratamenduak (Pirfenidona eta Nintedanib?) Noiz hasi morfinarekin? Fentaniloa partxean eta transmukosoa krisialdietan. Alberto Alonso paliatibistak Madrildik, bestela, Alboko Esklerosi Amiotrofikoari buruz (ELA). Noiz arte tratamendua (Riluzol)? Segimenduaren hasiera goiztiarraren beharra begirada aringarriarekin. Zainketen aurretiazko planifikazioa. Depreskripzioa. Espektatiba nutrizional handiegirik ez egitea. Bentilazio mekanikoarekin, kontrol sentsazio subjetiboa kontuan hartzea. Eta Helena Garcia psikologoak, Madrildik ere, Giltzurruneko Gutxiegitasun Kronikoaz. Noiz arte dialisia? Sostengu psikoterapeutikoa. Erizainekiko lotura terapeutikoa. Duintasuna – Koordinazioa – Pertsonalizazioa – Gaixoaren paper aktiboa. Gaixotasuna -> Gaixoa -> Pertsona.
Moltes gràcies, especialment, a Marian Garcia i Mercè Llagostera.
Perlak dira itsaso literario honetan topatuko dituzunak, Ekaitz Goikoetxea idazle, bertsolari, irakasle eta sortzaile beasaindarrak argitaratutako “Balio erantzia” aforismo bilduman.
Orain dela gutxi eskuratu ahal izan nuen azkenean, Literaturiaren azken itsasontziari esker. Piztiak baino perlak arrantzatuta, nolabait ordenaturik, hemen ale batzuk:
“Hitzaurrea: isiltasuna”.
“Osorik erditu gintuzten”.
“Orain beti da gaur, baina gaur ez da beti orain”.
“Isiluneak ere sortzaileak dira, esatekoak elikatzen dituzte”.
“Hor dena kaosa da”.
“Ispiluak geure burua aurpegiratzen digu”.
“Uda amaieran, argindar konpainiek bakarrik ez, eguzkiak ere faktura pasatzen die askori”.
“Bizitzari zu eman nahi diot”.
“Lepoak burujabetza aldarrikatzen”.
“Plazer hutsa, zorion betea”.
“Besteen lekuan jartzeko mugitu egin behar”.
“Entzuten ikasten dugunean, adituagoak izango gara”.
“Inoiz iritsi gabeko tokietara iristeko bide bakarra beste bide bat hartzea da”.
“Kontra ditudanek alde egiten didate”.
“Hitzek eta armek hitzarmena sinatu zuen”.
“Gehitzeko bada, kontatu nirekin”.
“Minari erreparatuz erreparatzen da mina”.
“Isil-isilik dagoena isilik dagoena baino isilago al dago?”.
“Mutuek ere izango dute zer isildua”.
“Denbora ez da pasatzen. Denbora geldi dago gu noiz pasako”.
“Oraina etorkizunean iraganeko kontua izango da”.
“Denborak esango du, baina guk ez dugu entzungo. Ikusiko duzu”.
“Denbora galtzen duenak espazioarekin konformatu behar”.
“Esan gabe doa, isiltasuna”.
“Zozoak beleari ipurbeltz. Eta belea isilik geratzen da?”.
“Euskara, agerikoa ala agirikoa?”.
“Irakurtzen ez ditugun egunkariek ez dute prentsa onik izaten”.
“Leialtasunari adarretatik heldu behar zaio”.
“Triste bizi naiz, baina hilko ez banintz hobe”.
“Bizitzan arrastoa uztea baino zailagoa da arrastorik ez uztea”.
“Lur azpian baino lurra azpian hobe”.
“Hiltzerik ez dudan pentsatzen? Jaiotzerik ere ez nuen pentsatzen eta begira non nagoen”.
“Mailuak esana: Iltzeak ez dit beldurrik ematen”.
“Hogeita hamarrekin jo ta su, berrogeita hamarrekin jo ta ke, hirurogeita hamarrekin jota”.
“Gure hiletetara joango diren lagunak egiten pasatzen dugu bizitza”.
“Mehatxua: nire hiletetara etortzen bazara, ez naiz zureetara joango”.
“Hiltzen naizenean, han egon nahi dut”.
“Isiltasunak azken hitza bere”.
“Epitafioa: Nago ez nagoela”.
Ekarri asko, Ekaitz!
PS.- “Erantzi hitzak eta erantzi atzaparrak, jantzi denak ahantzi “erantzi” hitza jantzi“.
Huescako egunetatik beste opari hau ekarri nuen (gracias Marta!!). Egia esan, irentsi egin dut, eguneroko kontuak zaizkit plazaratzen dituena Jose Maria Doria egileak, baina beti ondo dator beste ikuspegi bat.
Liburua indartsu hasten da, idazleak haren arrebaren amaiera baketsua kontatzen duenean zehaztasun guztiekin: gauzak argi edukitzea, bizitzarekin gogobeteta egotea eta norekin eta nola hil aukeratu ahal izatea. Bake horretatik dator sosegua, eta sosegutik irribarrea. Non sinatu behar da, ezta?
Hurrengo ataletan kontzeptu jakinak edo ez hainbeste errepasatzen ditu, ondo osatuta dago liburua egia esan, bilduma ona da:
Bizitzan zehar behin baino gehiagotan hiltzen garela.
Beste garai batean hildakoei argazkiak ateratzea normala zenean (eta osasuntsua dolurako).
Bizitza duina zer den.
Nia desagertzeko beldurraz.
Txanponaren bi aldeak.
Egoaren ajeak.
Zelan nahi dut hiltzea? Gabi Herasen 4 puntu gakoak.
Arretaz eta prest bizitzea.
Bihar hiltzera joango bagina bezala bizitzea.
Heriotza, ospitaleko gertakaria?
Hospizioak. Bruce J. Millerren lana San Franciscon (“End Game” dokumentalean jasota).
Simón Lordak zerrendatutako 12 eskubideak hiltzear dagoen pertsona batenak.
Gian Domenico Borasioren 12 puntuak medikuarekin komunikazio ona izatearen inguruan.
Perspektiba filosofikoak heriotzaren inguruan.
Suizidioaren inguruko sinesmenak. Idazlearen anaiaren suizidioa.
1950eko hamarkadatik aurrera, Burgosko probintziatik jende ugari iritsi zen Urolako eskualdera, Legazpi, Zumarraga eta Urretxura. Industriak erakarri zuen Ebro eta Dueroko ibarretatik ehundaka familia, bereziki Patricio Etxeberria eta Esteban Orbegozo enpresarien lantokietara.
Ondoko ibarrera heldu zen, bestela, Jesus Valle, Burgosko Merindadeetatik, duela hamarkada batzuk. Arrasaten bizi izan zen denbora luzez, eta bertan ezagutu ginen, haren bizitzaren amaieran. Oso gaixorik ere, amaitu arte bizi gaitezke, berak egin zuen moduan. Laupabost hilabete luze igaro zuen Jesusek haren herrian, eta bakarrik bukaera-bukaeran Debako ibarrera itzuli zen. Honi eta beste kontu batzuei buruz solastatu ginen Radio Valdivielson Jesusen suhia zen Jokin Garmilla eta biok*.
Medina de Pomar herrian egon naiz aurreko asteburuan. Gipuzkoa eta Burgosen arteko lotura gorpuzten duen Jesus Oleagak antolatu zuen MHHHen emanaldia, Ateneo Café Universal ederrean. Beti ez du merezi izaten kotxea hartzeak eta ez dakit zenbat kilometro egin ordu apur batzuk bakarrik egotearren leku batean. Aurreko ostiralekoak merezi izan zuen. Jendea hurbildu ez ezik, geroko solasaldian aktiboa ere egon zen, nagusiki maskulinoa zen publikoa (Jesus Valleren alaba bat ere tartean). Juanjo San Sebastián ere etortzekoa zen, baina beste baterako laga beharko dugu, Villasana de Mena udazkenean bisitatzen baldin badut. Burgos hirian egin nuen Euskal Herritik kanpoko lehenengo emanaldia iaz, nire jaiolekuan, eta oso pozgarria zait probintziako periferian ere aurkezpenak ateratzea.
Gipuzkoara bueltan, Medinakoaren hurrengo egunean, hasieran aipatutako Urola Garaian neukan hitzordua. Koronabirusak lapurtutako bizitza pasarteen artean, Xabi Ormazabal “elurretako lehoinabarra”-ren omenezko Mendi Festa egon da azken urte bi hauetan. Eta asteburu honetan aurrera atera ahal izan dute, betiko formatuan, Xabiren familiak eta lagunek. Bizipoza Urretxun. Harrigarria da Xabi eta Andoniren amak prestatutako janari kopurua, zenbat pertsona izango ginen bazkaltzeko, 120? Edo agian ez hain harrigarria, Andoni Ormazabal ezagututa. Jabier Baraiazarrak ondo laburbildu zuen: “Nolako egurra, halako ezpala”.
Urola aldean, zapore gazi-gozoa gelditu zitzaidan Zumarragako ospitalean lanean eman nituen bi urte haien ostean. Profesionalki inoiz bizi izan dudan unerik txarrena pairatu nuen, alde batetik, behar bezala salatu ez nuen mobbing egoera jasan eta gero. Bestetik, zorionez, beti dago ezagutzea merezi duen jendea, lankide onak. Oraindik ere harremana mantentzen duguna, Gorka, Asier, Josune edo Edurne bezalakoak. Gogoratzekoak diren kasuak, pazienteak eta senideak. Leku ederrak, Irimo, Samino, Izazpi… Medikuntzatik kanpo hainbat kontu partekatu dudan Oihana bezala (Burgos-Gipuzkoa lotura berriro ere). Eta, jakina, azken urte hauetan bidean topatutako Andoni Ormazabal “Bizipoza” bezala.
*Elkarrizketa entzuteko sakatu hemen (gaztelaniaz).
Lau urte dira abiatu ginela saltsa honetan ere Zarautzen. Getxo, Santurtzi eta Gasteiz aitzindariak genituen aurretik, bageneukan nora begiratu eta nori entzun. Komunitate errukitsuak, herri zaintzaileak, hiri gupidatsuak, urrikalkorrak, bihozberak, errukiberak, errukiorrak edo gupidakorrak.
Sinonimo eskasiarik ez dugu, karunabirusaren kutsakortasunean datza gakoa, ez dela zabaltzen beste batzuen moduan. Kontua da martxan jartzea, eta horixe egin genuen. Julio Gómez (Santurtzi) izan zen geure aditu gonbidatua, eta publikoan, udal areto hartan, Amaia Gozategi (Orio) eta Naomi Hasson (Getxo) ere bazeuden, beste batzuen artean.
Zarauztik igaro dira hainbat pertsona interesgarri 2018tik, antolatutako hitzaldietan, Miryam Berruete iruindar zarauztarrarekin hasita, Patxi del Campo (Gasteiz), Jesús Sánchez Etxaniz (Bilbo) eta Julio Gómez bera. Baita Gipuzkoatik bertatik Patxi Izagirre, Aingeru Oiartzabal, Irune Aranguren eta Izaskun Andonegi ere. Baita AFAGI, AECC, Matia, Biziraun, Bidegin, Salbatore Mitxelena ikastola, Antoniano ikastetxea, Zarautz On… ere.
Death Café-ak antolatzea izan zen gure lehenengo urratsa. Heriotzaren errealitatea hain ikusezina eta entzunezina ez izatea da helburuetako bat, eta horrekin batera zahartzea, gaixotzea, hauskor eta zaurgarriak izatea denon kontua dela, denoi dagokigula eta ez bakarrik osasun langileei. Horra komunitatearen garrantzia, familiarena, bizilagunena. Horra zainketen inportantzia, emakumeen esparrua izan dela orain arte (noiz arte?). Bai, gizonak zeregin hauetan topatzea orain ohikoagoa da, hitzaldietara etortzen dira batzuk. Baina oraindik ematen du hauskortasunarena, zaurgarritasunarena, doluarena eta abar ez doazela gizonezkoekin (noiz arte?).
Bere xumetasunean, liburu bat argitaratu dugu, lau baino 14 erruki istorio jasotzen dituena, 14 zarauztarrek idatzitakoak, bertan jaioak izan ala ez. Ana Galarraga, Imanol Epelde, Andoni Egaña, Asier Serrano eta Felix Zubia dira hamalau pertsona horietako batzuk, errukiaren kontzeptu garaikidearen inguruan dabiltzanak. Geure “koroaren harribitxia” da, umiltasun osoz. (Ale bat nahi izanez gero, eskatu lasai eta helaraziko dizuet).
Lau ginen orduan talde sustatzailean, Amaia Arce, Jabi Bereziartua, Anjel Irastorza eta laurok. Amaiaren partez Miren Ros sartu zen taldean. Geroago, Jabik ere laga zuen ekimena eta, azkenik, Mirenen partez Aizpea Manterola dugu gurekin Anjelek eta biok orain.
Garrantzitsua da gurpil honetan zer egin dugun eta zer egiten ari garen, eta halaber inportantea da zer aldatu den geure baitan, zer garen, zer ikasi dugun, zer nahi dugun geuretzat, ataka zail haietan egongo garenean. Nola nahi dugun zainduak izan, noren alboan, non.
Galdetuko banizun 0tik 10era zein nota ipiniko zeniokeen zeure bizitzari momentu honetan, orain arte egindakoarekin, itzalak eta argiak kontuan hartuta, zer erantzungo zenidake?
2001eko ekainean bi hilabeteko kontratua neukan aurrean, uda hartan Arrasateko ospitalean lan egiteko. Poz-pozik nengoen, hain gutxirekin, gixajoa ni. Hain pozik, Zorrotzako lagunekin Huescako Pirinioetara joan nintzela, mendikate osoko gailurrik altuenera igotzeko. Zerua ukitu genuen duela 21 urte, Aneton. Bizitzako une goren horietakoa izan zen.
Denboran aurrera, “Aulki Hutsak” dokumentala egin eta lekuz leku ibili ginen 2014. urtean aurkezpenetan. Zaragoza hirian, sekulako areto ederra geneukan prest pase bat egiteko. Handiegia azkenik, oso jende gutxi hurbildu baitzen. Gutxi baina kalitatezkoa, hori bai. “Carreteras Secundarias” erreferentziazko blogaren hiru egileak bertan baitzeuden (2008an martxan ipini zuten, eta oraindik orain aktiboa dago): Marisa de la Rica, Pilar Lázaro eta Mar Ordóñez. Halaber, Zainketa Aringarrietan ezaguna zen mediku bat ere etorri zen, Pilar Torralba uste dut deitzen zela. Eta Marta Sariñena.
“Porrot” horrek ekarri zuena izan zen beste emanaldi-solasaldi bat Aragoiko lurretan, iparralderago, Monzón herrian. 2014ko urrian izan zen, oker ez banago. Martak galdetu zidan ea hurbilduko nintzatekeen euren herrira, doluan laguntzeko elkartea zeukatela, eta baiezkoa eman nion. Jende pila bat etorri zen, “La Vanguardia” egunkarian iragarri zuten eta dena, Lleidako dolu elkarte bati esker. Izan ere, publikoaren artean Robert Manrique zegoen, Bartzelonatik hurbildu zena (!). Orduan ezagutu ginen, Hipercor supermerkatuko atentatu hartatik bizirik atera eta ordutik hainbeste jenderi lagundu dion gizona. (Urte batzuetara, geuri ere lagundu zigun, “S(u/a)minetik bakera” Bartzelonara eraman genuenean, Robert eta Rosa Lluch narratzaile lanetan…).
Arrakasta izan zen beraz Monzón-eko emanaldia. Ordutik 8 urte pasatu dira, eta denbora honetan Martak eta biok harremanetan jarraitu genuen, eta orain dela hilabete batzuk neu izan nintzen haren herrira bueltatzeko proposatu niona, “Mendian hil”-ekin. Esan eta izan.
Aurreko astean Huesca aldera itzuli naiz azken dokumentalarekin. Aurkezpen bat baino hiru antolatu zituen Martak azkenean, Monzón-en hasita eta Boltaña eta Benasque ere bisitatuz. Hiru herri, hiru ibai: Cinca, Ara eta Ésera. Urak indartsu datoz udaberri honetan, izotzak ematen dituen kolore berde-urdin horiekin. Esako urtegitik hasita, ez dakit inoiz ikusi dudan hain beteta. Bigarren mailako errepideetatik, blog haren izenean bezala, autokarabanaz egin nuen Gipuzkoatik Oskarainokoa. Eta horrek aukera ematen dizu patxada handiagoz ibiltzeko, paisaiei eta ibaiei ere kasu egiteko.
Doluaz aritu gara egun hauetan, heriotzaz eta bizitzaz, eta mendiaz, noski. Bakoitzak ditugun grin horiei buruz. Antzinako usadioetaz, almadietaz (Aragoin, navatas), ur kultura eder hartaz. Ibaiak egurra garraiatzeko autopistak zirenean, Zaraitzu edo Erronkaritik Zaragozaraino, eta Huesca aldetik Tortosaraino, Ebro ibaia ardatz. Haiek bizimoduak! Ainielle eta abandonatutako herriak, galdutako hizkerak. Viellas luengas. Bestelako dolu horiek.
Oraingo honetan Anetotik nahiko hurbil egon naiz berriro, Benasquen. Baita Monte Perdido-tik ere, Puyarruego herrixkan. Bertan, adineko 36 pertsona bizitzaren amaieran zaindu dituen emakume adinekoa ezagutu nuen, Jose Luis eta Pacoren ama hain zuzen ere. Liburu edo dokumental batean jaso daitezkeen bizipenak entzuten adi egon nintzen. Herrian hil, hirian hil. Definitiboki, kaletik gehiagotan atera behar gara. Erdi galdutako ohitura batzuk berreskuratuko baldin bagenituen, ez ginateke geu hain galduta egongo.
Eta, definitiboki, jende ederrak ekitaldi ederrak baino ezin ditu antolatu. Marta Sariñena da honen adibide. Bueltako bidaia motxila bizipenez ondo kargatuta egin nuen, eta Biaizpeko haitzartea gurutzatu baino lehen, oraindik gelditzen zen laugarren emanaldi-solasaldia, Irurtzunen. Ez zuten hutsik egin Sakanakoek, Larraun eta Arakil ibaiek bat egiten duten lekuan.
“Azkenean, ixiltasunarekin egiten duzu topo. Ixiltasunarekin aurrez aurre jartzen zara. Badira soinu batzuk ixiltasunean baino ezin direnak aditu. Ixiltasuna soinu txiki umezurtzek egiten dute. Batzutan, ixiltasunean, zeure bihotzaren taupadak ere entzun ditzakezu. Batzutan ixiltasuna zulo bat da. Ixiltasuna mihise zuri bat bezala da. Ixiltasuna aukera bat da. Eta orduan berriz hasten da dena”.
Abiapuntu iradokitzailea dauka “Margolaria” dokumentalak, denbora neraman ikus-entzuteko nahian, jakin-mina neukan abeslari eta margolariaren arteko lotura zertan zetzan. Badakizuenez, Mikel Urdangarin zornotzarra da Oier Aranzabal zarauztarrak zuzendutako filmaren protagonista, eta musika ardatza da, baina margoek ere presentzia nabarmena dute. Ez dizuet besterik kontatuko, hemen bereziki isiltasunaren inguruko hausnarketak konpartitu nahi nituen, filmaren hasieran eta amaieran.
Txundituta gelditu nintzen, gai honetaz ari garela, orain dela urte batzuk ikus-entzundako beste dokumental batekin. Kasu honetan, askoz gehiago ikusmenetik entzumenetik baino: “Die große Stille / Le Grand Silence”, Philip Gröning alemaniarrak 2005ean zuzenduta. 162 minutuko luzapena dauka, 2 ordu eta erditik gora… isiltasunean. Frantziako Alpeetan errodatuta dago, monje kartusiarren monasterio handi batean, Grande Chartreuse izenekoan. Monjeak ikusten ditugu, euren eguneroko bizimoduetan, soinu batzuk entzuten dira, euriaren tantenak, sukaldekoak,… Baina ez dago elkarrizketarik, hitzik ez dago. Bi ordu eta berrogeita bi minutu. Sei hilabeteetan zehar grabatutakoa, argi naturalaz baliatuta, artifizialik ez.
Ez gaude batere ohituta, baina ariketa ona da
isiltasunean murgiltzea eta doitzen saiatzea.
