Sukaldeko soinu paisaia nagusia irratia da neuretzat, goizean goiz albistegia, iluntzean musika irratsaioa, asteburuetan kirol zirrarak. Eta geure etxean Euskadi Irratia dugu bidelagun azken 26 urte hauetan, duela 40 urte abiatutako irrati katea (zorionak urtebetetzean!).
Irudizentrismoan bizi gara. Argazkietan jasota ez dagoena ez da existitzen. Ikusten ez dena bazterrekoa da. Atera kontuak entzule kopuru apala duen irrati txiki batekin, herri txiki batekoa. Audioen balioa nabarmentzen duena, soinuen ondarea aldarrikatzen duena, izan pertsonen ahotsak (bizidunena eta hildakoena), izan ahaztutako jotak, ipuin zaharrak edo istorio garaikideak.
Txikitan idazlea izan nahi nuen, eta nolabait egia bihurtu dut, hiru dokumentalen gidoien idazlea izan naizenez. Are gehiago, hiru gidoi horiek eta beste hainbat kontu jasoko dituen liburuaren idazlea izango naizenean. Bada “Mendian hil…” hirugarren dokumentalean, pasa den martitzenean Villasana de MenanJuanjo San Sebastián-ekin batera aurkeztu nuena, badago Jorge Nagoreren pasarte bat, esaten duena: “Aholku bat: Grabatu itzazue zeuen amen ahotsak, aiten, seme-alaben, bikotekideen edo senideenak. Grabatu itzazue. Haiek jakinda edo jakin gabe, hau gutxienekoa da“.
Ahotsaren garrantzia. Soinu paisaiak biltzen dituen irratiaren presentzia. Ikusezina baina hor dagoena. Hirugarren aldiz egon naiz azken pelikularekin Burgosko probintzian, orain dela 51 urte amak bertan munduratu ninduen, elurtutako azaroaren 19 batean. Eta egun hauetan berriro murgildu naiz hango paisaietan, mendietan, gastronomian eta eliza erromanikoetan.
Gaztetan landa-medikua izan nahi nuen, eta neurri handi batean lortu dut izatea. Enkarterrietan garai batean eta Debagoienean orain. Hala ere, nolabait bakarrik, zeren eta adorea behar da hiriko bizimodua atzean laga eta herri txiki batera bizitzera joateko. Zer eta irrati txiki bat martxan jartzeko, On Kixotek berak sinatuko zuen proiektu zoragarria egia bihurtzeko. Radio Valdivielso-taz hizketan ari gara, eta Jokin Garmilla-taz (argazkian). Orain dela 21 urte abiatu zuen irrati katea Burgosko Merindadeetan, eta goiko linkean klikatu besterik ez duzue egin behar landa-mundu liluragarri batean sartzeko. “Txikiaren indarra”. “Mitxoletak baino landatarragoak”.
Jokinekin izandako elkarrizketa hemen duzue entzungai, eta amaitzeko eskerrak eman berarekin igarotako une ederragatik, baita Jesus Valle-ren familiari mahaia partekatzeagatik eta ibilaldiagatik. Baita, noski, lehen aipatutako Juanjo San Sebastian eta Villasanako antolatzaileei, hain saio polita prestatzeagatik.
“Mendian hil. Hirian hil” dokumentalak ekarri didan poz handienetarikoa izan da Felipe Uriarte eta Juanjo San Sebastián mendizale mitikoekin kontatu ahal izana. Gaintzan eta Bilbon (Pagasarri) grabatu genituen elkarrizketak pelikularako, eta biak asko disfrutatu nituen. Gainera, ia bi urteko ibilbide honetan hainbat aldeko komentario entzun ditut biek eskainitako pasarte batzuk direla-eta.
Halaber, Andoni Ormazabalek laga zigun esaldi gogoangarri hura, biei zuzenduta: “Zahartzaroak bizipozarekin ez du zertan borrokatu behar. Hor daukagu Feliperen adibidea, edo Juanjorena“. Eta pelikularen pasarte horretan uztartu ditugu Felipe eta Juanjoren aportazioak, denboraren igarotzeari buruzkoak, balio handikoak.
Gaia aspalditik interesatzen zait, gero eta gehiago denbora igaro ahala, eta bereziki jorratu genuen “S(u/a)minetik bakera”-n ere. Arantxa Urretabizkaia-k testu ederrak idatzi zituen “Bidean ikasia” liburuan, aprobetxatu genituenak trilogiako bigarren dokumentalerako. Eta orain amaitu berri dudan “Azken etxea” liburuan ere gaia hortxe bertan dago: “Kaskagorriak esaten dio irautea bizitzea dela, iraun nahi duenak bizi nahi duela eta horrek ez duela ezer txarrik, berak luzaroan bizi nahi duela“.
Asteburu honetan, Jon aitaginarrebak eta ‘Kilinka’ haren mendi taldeak 1.000 igoera egin dute, Legate tontorrean, Baztan aldean. Kide guztiak 65-70 urtetik gorakoak dira, batzuk bidean gelditu dira, eta besteak honainoko bide luzea egitera iritsi dira. 2-3 aldiz eurekin ateratzeko zortea izan dut, eta hitz bakar bat aukeratu beharko banu, zalantzarik gabe, bizipoza izango litzateke, euren artean sumatutakoa definitzeko.
Antzeko bizipoza nabaritu dut, azken 20 urte hauetan, Debagoienean ezagututako hainbat adineko pertsonaren artean, gehien-gehienak gaixorik edo oso gaixorik zeudenak. Zerrenda luzea da, ez naiz saiatuko izen-abizenak hona ekartzen, baina idatzi bitartean euren aurpegiak gogora etortzen zaizkit. Aste honetan bertan Oñati aldean haietako hirurekin egon ahal izan naiz, baita erretiratu diren bi lankide ohi kuttunekin batera ere.
Amaitzeko, azken dokumentalaren aipatutako pasarteak eta beste mordo bat ere ikus-entzuteko parada izan dezakezue Goizuetan (urriaren 28an) eta Villasana de Menan (azaroaren 17an), hurrengo asteetan. Azken honetan Juanjo alboan izatea espero dut.
Batzuetan pertsona bat oso denbora tarte laburrean ezagutzen dugu baina, hala ere, intentsitateari dagokionez bizi-bizia izan daiteke harremana. Are gehiago, pertsona horren bizitzaren amaieran gertatzen denean.
Horrela gertatu zitzaidan Jexux Zufiriarekin, Zarautzen, 7 hilabetekoa izan zen denbora tartea eta kalitatearen aldetik askoz luzeagoa, sakonagoa eta zabalagoa izan zen harremana.
11 hilabetekoa izan da Joxe Zuluetarekin, Arrasateko ospitalean. (Fijatu zarete bi izenen eta bi abizenen lehenengo letretan?). Jexux ni baino urte bat lehenago jaio zen, Joxe nire urte berekoa zen. Jexux auzokidea zen, Joxe pazientea.
Joxe Oñatitik kontsultara bidali zidan medikua bera presente egon da azken egun hauetan ere, berez haren familia sendagilea izan ez zen arren. Elkarlanean ibili gara biok azken egun hauetan eta, bizitzaren zorioneko kasualitate batzuei esker, presente egon ahal izan naiz ospitalean Joxerekin azken une haietan.
Urteetan zehar Madrilen bizi izan zen Joxe, nire moduan. Musika eta mendia konpartitzen genituen zaletasun moduan. Eta hain zuzen mendian, Oñatin, Sanmigeletan murgilduta, egin ahal izan diot neure agurreko errituala. Araotzeko bazterretan, euripean (azkenean!), behelaino artean. Une hauek ere garrantzitsuak dira, dolu hauek ere egin behar ditugu. Denbora hartu horretarako, eta ez laga sentipen hauek pilatzen. Garrantzitsua da.
Herrialde berdetik horira egin nuen egun berean, zertarako eta doluari eta mendiari buruz hitz egiteko. Erreniegako menditik behera ez du euririk egin egun hauetan, zoritxarrez, eta oraindik ikus daitezke pasa den uda latzeko suteen aztarnak, nonahi. Obanosen ere pairatu behar izan zituzten “eguraldi onegia”ren ondorioak.
Baina bitxia izan da, horitasun horizontal hartan, jende euskalduna topatzea eta geure dokumentala konpartitzea. Erdi diskulpatzen esan didate gutxi direla, baina gertatu da publiko gehiago egotea gure pelikularekin Obanosen herri oso euskaldun eta berde batean baino. Solasaldia ere kategoriakoa, denetarik atera zen, baita eutanasiarena ere (oso gutxitan gertatu dena orain arteko proiekzioetan).
Bizitza bera bitxia da.
“El duelo por la muerte de un paciente es parte del quehacer cotidiano, que un médico no puede elaborar por falta de tiempo. Aunque no se percibe, tanto dolor acumulado lo afectará emocionalmente. Es la cara oculta de la profesión”. Juan Carlos Giménez (@infomedicos)
Egunkarian sekulako elkarrizketa irakurri nuen lehengo egunean, Aritza Monasterio andinista euskalperutarrari Jon Artanok egindakoa. Sigma fabrika, Karakate, EH, 1980ko hamarkada, heroina, Pirinioak, Peru, istripuak, … Hemen pasarte interesgarri batzuk.
1980ko hamarkadaren hasierakoak urte konplikatuak kalean, eta parrandan, hainbeste ibiltzeko…
Bai, heroina asko sartu zen.
Izan al zenuen horretan erori zen lagunik?
Mordoa, gertukoak ere bai. Nola ez ba? Elgoibar izan zen gogorren jo zuen herrietako bat. Hiltzen ziren, eta zerk eraman zituen ez genekien ongi… Hiesa zen, noski. Urte latzak ziren oso. Estatu politikarekin zerikusia du hainbeste heroina sartu izanak.
Probatu al zenuen?
Bai.
Zein izan zen mendekotasunean ez jausteko gakoa?
Ez dakit… Zortea izan dudala uste dut, beste batzuek baino gehiago behintzat.
Nola atera zinen krisi hartatik?
Kostata, luze jo zidan. 20 urte nituenetik-edo gurpil horretatik irteteko ahaleginean hasi nintzen, alkohol dezente edaten nuelako eta horrela jarraituz gero zulora nindoalako. Garai hartan, herriko lagun batzuk eskalatzen hasi berriak ziren. 23 urte neuzkan, sekula ez nuen aurrez probatu, baina estetikoki beti erakarri izan ninduen. Ihesbidea izan zen.
(…)
Jazoera oso larri bat izan nuen Zeelanda Berriko azken egonaldian… ez daki jende askok.
Gidatzen ari zinela gertatu al zitzaizun?
Bai. Eta hori eraman egin behar da.
Norbait hil al zen?
Bai. Bi pertsona. Soka… eten egin zen.
Soka ondo al zegoen?
Bai. Istripua izan zen. 2019ko azaroa zen, eta bi pertsona neramatzan, ezagutzen nuen sarritan egina nuen bide klasiko batean. Dena normal zihoan. Elkargune batean, erlaitz batetik segurtatzen ari nintzen, bezeroek zeharkaldi labur bat egin zezaten. Inguru hartako harkaitza oso zorrotza da… bietako batek labain egin izango zuen, eta erortzean bestea eraman… pendulua egin zuen, eta elkarguneak tentsio kolpeari eutsi zion bestela, neu ere ez nengoke hemen, baina istantean tentsioa askatu egin zen, arrokak soka moztu zuen…
Nola ematen zaio buelta horri?
Oso gogorra izan zen lehen hilabeteetan. Gogorra da gaur egun ere. Fisikoki ez zitzaidan ezer gertatu, baina, emozionalki, zerbait hautsi zait barnean. Hori beti hor egongo da, bizi osorako zama. Gainera, oroitzapen oso argia dut, detaile guztiak gogoratzen ditut… Hamaika buelta ematen dizkiozu; beste era batera egin banu hura edo bestea… baina ez duzu ziurtasunik gertatu zena eragotziko zenuenik, erantzun argirik ez.
Ezagutu al dituzu mendizale horien familiak?
Baten emaztea eta bi alabak etorri ziren. Jakin nahi zuten beren senarrak, aitak, nola pasatu zituen azken egunak, zoriontsu izan ote zen. Mesede egin zidan haiekin hitz egiteak.
Laguntza psikologikorik izan al duzu?
Bai, profesional batekin bildu nintzen zenbait astez. Tarte baten ostean, egin nezakeen onena gidatzen jarraitzea zela pentsatu nuen, eta halaxe adostu nuen agentziarekin. Perura itzuli izan banintz, ez dakit hura gainditzeko gai izango ote nintzatekeen. Beste gidariekin berriz mendian topo egitean, eupada bat eman, eta ni ikusteaz pozten zirela esaten zidaten. Haiek badakite… Mendian arriskua kudea dezakezu, baina ezin duzu desagerrarazi.
Itzuli al zara istripua gertatu zen mendira?
Bi aldiz egin dut ibilbide hori bera bezeroak eramanez. Aurrenekoa oso gogorra izan zen, baina aldi berean terapeutikoa. Bezeroetako bat laguna dut: nirekin joan nahi zuela esan zuen agentzian.
Ezbeharraren gunean bertan izan al zineten?
Bai. Aurre egin nahi izan nion. Eta jausitako bi mendizaleetako baten makila zati bat jaso nuen.
Uharte honetan egon ginen aurrekoan ez genuen seme-alabarik oraindik. Garai hartan, Antònia Font ordurako ezagutzen nuen, duela 16 urtetik gora. Euririk ez zuen egin, baina ez dakit inoiz egingo duen, hango mendilerroak elurra ere tarteka hartzen duela esaten duten arren.
Urte dexente geroago Eivissa bisitatu nuen lehendabiziko aldiz nire bizitzan, trilogiako lehenengoa aurkeztera joanda, “Cadires buides“. Mallorcako beste bisita honetan, aldiz, hirugarrenarekin joan naiz, “Morir a la muntanya. Morir a la ciutat“.
Bidaiaren zergatia SECPAL 2022 biltzarra izan da berez, baina hasteko bezperan topaketa ederra izan nuen Palma Compasiva taldekoekin asteazkenean. Pelikula ikus-entzun eta lasai komentatu genuen publikoarekin, nahiko beteta zegoen aretoan. Gozamena izan zen (baita kongresuan bertan izan ahal nuen tartea trilogiaren nondik norakoak azaltzeko ere).
Klima eta paisaiak desberdinak ditugu Palman eta Zarautzen, Tramontanako bazterrak edo Pagoeta eta Ernio aldekoak. Kantauriar kostaldea edo mediterranearra. Eta bistan da erronka diferenteak dituela 400.000 biztanleko hiri batek eta 25.000ko herri batek. Agerikoa da, halaber, errukia balore unibertsala eta komuna dugula munduko toki guztietan. Eta esperanto modukoa hitz egiten dugula han eta hemen heriotza, zaurgarritasuna, bakardadea edo doluari buruz gabiltzanean. “Zergatik?” galdera ere berdina da.
Proiekzioaren hurrengo egunean, indartsu ekin genion kongresuari, Julio Gómez-ekin izandako tailerrarekin. Heriotzari beldurra edukitzea bizitzari ere edukitzea dela gogorarazi zigun. Ars moriendi dagoen moduan, ars vivendi ere badagoela. Ezin dugula pertsona bat lagundu sartzen ausartzen ez garen leku batera. Sufrimenduak alde negatiboa daukan bezala, positiboa ere badaukala. Horma edo atea izan daitekela. Arlo transpertsonalean traszendentzia, intrapertsonalean zentzua eta interpertsonalean konexioa direla hiru gakoak.
SECPALek espiritualtasunari buruz argitaratutako monografian, 139. orrialdean topatuko duzue GES galdetegia, 8 puntukoa. Lantzean behin egitea merezi du, gaixotasun larririk diagnostikatuta izan barik ere. Bidean egindakoa errepesatzea eta onarpena lantzea. Bizitza-sufrimendua-itxaropena-harremana ibilbidea. Norbere egoera aztertu eta bertan sakondu. Zeren zain nago? Zeren beldur nago? Zer espero dut besteengandik? Nor naiz eta nor izan nahi dut? Non ditut mugak?
Izan ere, itxaropena beldurra baino indartsuagoa da. Sufrimendua jasangarria izan daiteke. Barneko gunea sortuz: Umorea, isiltasuna, bertutea, emozioak, gorputza eta tradizio espiritualak. Pertsona sufrimendua baino gehiago delako. Autoerrukia, desira eta sormena. Kontrola eta amore ematearen arteko oreka. Joaten uztea. Iraganaldira begiratzea epaitu barik eta errukiaz: Izan ere, lehenaldiak ez du esanahirik izan behar orainaldian.
Oso zinematografikoa izan zen Julioren tailerra, normalean egiten duen moduan, eta M. Night Shyamalan-en “Time“ filmaren gomendioa egin zigun (aukera baduzue, ikusi).
Diego Gracia handiarekin jarraitu genuen ostegun arratsaldean. Ordu batzuk lehenago kalean agurtzeko zortea izan nuen, Complutense Uniberstitateko Medikuntza fakultatean haren ikaslea izan nintzelako Madrilen, eta haren irakasgaiarekin izugarri gozatu nuelako, Medikuntzaren Historia. Palmako hitzalditik, puntu hauekin gelditu nintzen: Balioek mugitzen gaituztela, balioak eta gertakariak kontu desberdinak direla, etika eta Giza Eskubideak ez direla beti bat etortzen eta bizitza ez dela balio bakarra, eutanasiari buruz gabiltzanean, norberaren autonomia ere errespetatzeko balioa delako.
Autozainketari buruz, Ainhoa Bidegain-ek (Fundació Galatea) profesionaloi COPING kontzeptua aurkeztu zigun: Commencing, Own vulnerability, Profunding, INtegrative eta Grounding youself. Taldelana, autozainketa intentzionala eta lanagatiko pasioa. Autoezagutza. Eredu biomedikotik eredu humanistara igarotzea. Burn-out gutxitzeko eta autoerrukia areagotzeko meditazioaren praktikak, Stanfordeko CCT (Compassion Cultivation Training) ikastaroan bezala (berriki Izaskun Andonegiren eskutik egin ahal izan dudana). Tolerantzia leihoaz: konexioa eta maitasuna. Hiru eskubideez eta interdependentziaz: Besteak zaintzeko, norbera zaintzeko eta besteak gu zaintzeko.
Osteguna amaitzeko, gunea egon zen komunitate errukitsuei buruz aritzeko. Silvia Librada Sevillatik zainketen sarearen garrantzia azpimarratu zigun eta compassionate community guztietako lau esparruak gogoratu: Sentsibilizazioa, trebakuntza, interbentzioa eta ebaluazioa. Osasungileak izan gabe, gaixoen alboan egotea, mendeetan jendeak egin duen moduan, enpatia eta errukitik. Palma Compasiva taldetik kontzeptu eta ekimen interesgarriak konpartitu zituzten, “núcleo compasivo de barrio” eta “divendres en companyia” (irakurketak, karta jokoak,…).Bakarrik daudenei telefono deiak maiztasunez egin. Baita boluntarioen bertako elkartearen lana aurkeztu ere.
Postal luze honetan, ostiraleko apunteekin jarraituko dut. Javier García Campayo-k saioa eskaini zuen mindfulness-en inguruan. Sufrimendu bitan sailkatuz: Primarioa (saihestezina, adibidez gurasoen heriotza) eta sekundarioa (saihesgarria, pentsatzen dugunean “sekula ez dut burua altxako” edo “inork ez nau maite izango euren moduan”). Sufrimenduaren beste bi isurialde: Jende maiteagatik jasaten duguna (banaketarena) edo arerioengatik (gorrotoarena). Kristin Neff eta zutabe nagusiak: Autoerrukia eta partekatutako gizatasuna.
Eutanasiari buruzko mahaia ere emankorra izan zen. Tayra Velasco erizainak aipatu zigun Belgikan eta Herbehereetan erizainak direla azken farmakoen administratzaileak soilik %15ean. Gogoratu zigun erizainen rola hasierako harreran eta akonpainamenduan. Menpekotasu funtzionala dela faktore nagusietakoa pertsona batek eskaera egitean. Kontzientzia eragozleen aldetik lekukoa pasatzeko beharraz, eta pazientea ez abandonatzeaz. Albert Tuca medikuak gogorazi zigun gizartearen zati handi baten eskaera izan dela lege hau espainiar estatuan. Ikuspuntu laiko, pluralista, sozial eta posibilista batetik. Bizitza ez delako bakarrik fenomeno biologiko bat. Zainketa aringarriak eta eutanasia ez direla ekar baztertzaileak. Pertsonen eskubidea eta profesionalon inperatibo etikoa dela. Katalunian 2.5 eskaera jaso dituztela orain arte batez beste, Bartzelonan eta Gironan batik bat, %65a patologia neuroendekatzatileagatik.
Konpontzeko zaila den oinazearen aurrean, Mónica Dones-en galdera: Zer egin behar dugu terapeutikoak izateko? Sufrimendu okadak jaso, eta arazo saihestezinekin, alboan egon eta misterioa onartu. Esker ona adierazi bizitzari eta Sakratuari. Umiltasun terapeutikoaz ere jardun zuen, emaitzari bakarrik ez lotzea.
Ostirala borobiltzeko, Eduardo Bruera handiak opioideen krisialdiaz hitz egin zigun (batez ere AEBetan pairatzen dutena). Morfina eta deribatuak beharrezkoak direla minbiziarekin lotuta, baina ez hainbeste bestelakoegoeretan. Mina tratatzea ez dela helburu bakarra, faktore gehiago dagoela inguruan. Plazebo eragina bilatzeaz. Errotazio gehiago egitea eta metadonaren aukera.
Larunbatean, Maria Arantzamendi Iruñetik esker onaren inguruan ibili zen, “nik bakarrik nire lana egin dut” ohiko esaldi hori saihestea. Geure lanaren aitortza eta balidatzea. Eskerrak eman eta hartzearen jarioaz. Asertibitatea eskertzeko eta jasotzeko. Betetasun sentsazioaz. Gaixoen bizitzen parte garelako. Aurrera jarraitzeko gasolina.
Espiritualtasunaz lehen aipatutako Mónica Dones eta Enric Benito handia (bere liburuarekin itzuli nintzen Mallorcatik, baita Cristina Llagosterarenarekin ere). Konektatzen eta transformatzen gaituen ankopainamenduaren eredua. Zientziak ezin duelako azalpenik aurkitu gai potoloetarako (heriotza, maitasuna, gorrotoa…). Materia baino askoz gehiago garelako. Ospitalitatea, presentzia eta errukia. Eta Cristina Puchalski-ren lana.
Biltzarra eta egun trinkoak amaitzeko, mahai inguru mediko itzela aurkeztu zigun Iñaki Saralegik, erabaki terapeutiko partekatuaren gakoarekin: Miren Begoña Salinas neumologoak, Bilbotik, Biriketako Fibrosi Idiopatikoari buruz hitz egin zuen. Noiz arte tratamenduak (Pirfenidona eta Nintedanib?) Noiz hasi morfinarekin? Fentaniloa partxean eta transmukosoa krisialdietan. Alberto Alonso paliatibistak Madrildik, bestela, Alboko Esklerosi Amiotrofikoari buruz (ELA). Noiz arte tratamendua (Riluzol)? Segimenduaren hasiera goiztiarraren beharra begirada aringarriarekin. Zainketen aurretiazko planifikazioa. Depreskripzioa. Espektatiba nutrizional handiegirik ez egitea. Bentilazio mekanikoarekin, kontrol sentsazio subjetiboa kontuan hartzea. Eta Helena Garcia psikologoak, Madrildik ere, Giltzurruneko Gutxiegitasun Kronikoaz. Noiz arte dialisia? Sostengu psikoterapeutikoa. Erizainekiko lotura terapeutikoa. Duintasuna – Koordinazioa – Pertsonalizazioa – Gaixoaren paper aktiboa. Gaixotasuna -> Gaixoa -> Pertsona.
Moltes gràcies, especialment, a Marian Garcia i Mercè Llagostera.
1950eko hamarkadatik aurrera, Burgosko probintziatik jende ugari iritsi zen Urolako eskualdera, Legazpi, Zumarraga eta Urretxura. Industriak erakarri zuen Ebro eta Dueroko ibarretatik ehundaka familia, bereziki Patricio Etxeberria eta Esteban Orbegozo enpresarien lantokietara.
Ondoko ibarrera heldu zen, bestela, Jesus Valle, Burgosko Merindadeetatik, duela hamarkada batzuk. Arrasaten bizi izan zen denbora luzez, eta bertan ezagutu ginen, haren bizitzaren amaieran. Oso gaixorik ere, amaitu arte bizi gaitezke, berak egin zuen moduan. Laupabost hilabete luze igaro zuen Jesusek haren herrian, eta bakarrik bukaera-bukaeran Debako ibarrera itzuli zen. Honi eta beste kontu batzuei buruz solastatu ginen Radio Valdivielson Jesusen suhia zen Jokin Garmilla eta biok*.
Medina de Pomar herrian egon naiz aurreko asteburuan. Gipuzkoa eta Burgosen arteko lotura gorpuzten duen Jesus Oleagak antolatu zuen MHHHen emanaldia, Ateneo Café Universal ederrean. Beti ez du merezi izaten kotxea hartzeak eta ez dakit zenbat kilometro egin ordu apur batzuk bakarrik egotearren leku batean. Aurreko ostiralekoak merezi izan zuen. Jendea hurbildu ez ezik, geroko solasaldian aktiboa ere egon zen, nagusiki maskulinoa zen publikoa (Jesus Valleren alaba bat ere tartean). Juanjo San Sebastián ere etortzekoa zen, baina beste baterako laga beharko dugu, Villasana de Mena udazkenean bisitatzen baldin badut. Burgos hirian egin nuen Euskal Herritik kanpoko lehenengo emanaldia iaz, nire jaiolekuan, eta oso pozgarria zait probintziako periferian ere aurkezpenak ateratzea.
Gipuzkoara bueltan, Medinakoaren hurrengo egunean, hasieran aipatutako Urola Garaian neukan hitzordua. Koronabirusak lapurtutako bizitza pasarteen artean, Xabi Ormazabal “elurretako lehoinabarra”-ren omenezko Mendi Festa egon da azken urte bi hauetan. Eta asteburu honetan aurrera atera ahal izan dute, betiko formatuan, Xabiren familiak eta lagunek. Bizipoza Urretxun. Harrigarria da Xabi eta Andoniren amak prestatutako janari kopurua, zenbat pertsona izango ginen bazkaltzeko, 120? Edo agian ez hain harrigarria, Andoni Ormazabal ezagututa. Jabier Baraiazarrak ondo laburbildu zuen: “Nolako egurra, halako ezpala”.
Urola aldean, zapore gazi-gozoa gelditu zitzaidan Zumarragako ospitalean lanean eman nituen bi urte haien ostean. Profesionalki inoiz bizi izan dudan unerik txarrena pairatu nuen, alde batetik, behar bezala salatu ez nuen mobbing egoera jasan eta gero. Bestetik, zorionez, beti dago ezagutzea merezi duen jendea, lankide onak. Oraindik ere harremana mantentzen duguna, Gorka, Asier, Josune edo Edurne bezalakoak. Gogoratzekoak diren kasuak, pazienteak eta senideak. Leku ederrak, Irimo, Samino, Izazpi… Medikuntzatik kanpo hainbat kontu partekatu dudan Oihana bezala (Burgos-Gipuzkoa lotura berriro ere). Eta, jakina, azken urte hauetan bidean topatutako Andoni Ormazabal “Bizipoza” bezala.
*Elkarrizketa entzuteko sakatu hemen (gaztelaniaz).
2001eko ekainean bi hilabeteko kontratua neukan aurrean, uda hartan Arrasateko ospitalean lan egiteko. Poz-pozik nengoen, hain gutxirekin, gixajoa ni. Hain pozik, Zorrotzako lagunekin Huescako Pirinioetara joan nintzela, mendikate osoko gailurrik altuenera igotzeko. Zerua ukitu genuen duela 21 urte, Aneton. Bizitzako une goren horietakoa izan zen.
Denboran aurrera, “Aulki Hutsak” dokumentala egin eta lekuz leku ibili ginen 2014. urtean aurkezpenetan. Zaragoza hirian, sekulako areto ederra geneukan prest pase bat egiteko. Handiegia azkenik, oso jende gutxi hurbildu baitzen. Gutxi baina kalitatezkoa, hori bai. “Carreteras Secundarias” erreferentziazko blogaren hiru egileak bertan baitzeuden (2008an martxan ipini zuten, eta oraindik orain aktiboa dago): Marisa de la Rica, Pilar Lázaro eta Mar Ordóñez. Halaber, Zainketa Aringarrietan ezaguna zen mediku bat ere etorri zen, Pilar Torralba uste dut deitzen zela. Eta Marta Sariñena.
“Porrot” horrek ekarri zuena izan zen beste emanaldi-solasaldi bat Aragoiko lurretan, iparralderago, Monzón herrian. 2014ko urrian izan zen, oker ez banago. Martak galdetu zidan ea hurbilduko nintzatekeen euren herrira, doluan laguntzeko elkartea zeukatela, eta baiezkoa eman nion. Jende pila bat etorri zen, “La Vanguardia” egunkarian iragarri zuten eta dena, Lleidako dolu elkarte bati esker. Izan ere, publikoaren artean Robert Manrique zegoen, Bartzelonatik hurbildu zena (!). Orduan ezagutu ginen, Hipercor supermerkatuko atentatu hartatik bizirik atera eta ordutik hainbeste jenderi lagundu dion gizona. (Urte batzuetara, geuri ere lagundu zigun, “S(u/a)minetik bakera” Bartzelonara eraman genuenean, Robert eta Rosa Lluch narratzaile lanetan…).
Arrakasta izan zen beraz Monzón-eko emanaldia. Ordutik 8 urte pasatu dira, eta denbora honetan Martak eta biok harremanetan jarraitu genuen, eta orain dela hilabete batzuk neu izan nintzen haren herrira bueltatzeko proposatu niona, “Mendian hil”-ekin. Esan eta izan.
Aurreko astean Huesca aldera itzuli naiz azken dokumentalarekin. Aurkezpen bat baino hiru antolatu zituen Martak azkenean, Monzón-en hasita eta Boltaña eta Benasque ere bisitatuz. Hiru herri, hiru ibai: Cinca, Ara eta Ésera. Urak indartsu datoz udaberri honetan, izotzak ematen dituen kolore berde-urdin horiekin. Esako urtegitik hasita, ez dakit inoiz ikusi dudan hain beteta. Bigarren mailako errepideetatik, blog haren izenean bezala, autokarabanaz egin nuen Gipuzkoatik Oskarainokoa. Eta horrek aukera ematen dizu patxada handiagoz ibiltzeko, paisaiei eta ibaiei ere kasu egiteko.
Doluaz aritu gara egun hauetan, heriotzaz eta bizitzaz, eta mendiaz, noski. Bakoitzak ditugun grin horiei buruz. Antzinako usadioetaz, almadietaz (Aragoin, navatas), ur kultura eder hartaz. Ibaiak egurra garraiatzeko autopistak zirenean, Zaraitzu edo Erronkaritik Zaragozaraino, eta Huesca aldetik Tortosaraino, Ebro ibaia ardatz. Haiek bizimoduak! Ainielle eta abandonatutako herriak, galdutako hizkerak. Viellas luengas. Bestelako dolu horiek.
Oraingo honetan Anetotik nahiko hurbil egon naiz berriro, Benasquen. Baita Monte Perdido-tik ere, Puyarruego herrixkan. Bertan, adineko 36 pertsona bizitzaren amaieran zaindu dituen emakume adinekoa ezagutu nuen, Jose Luis eta Pacoren ama hain zuzen ere. Liburu edo dokumental batean jaso daitezkeen bizipenak entzuten adi egon nintzen. Herrian hil, hirian hil. Definitiboki, kaletik gehiagotan atera behar gara. Erdi galdutako ohitura batzuk berreskuratuko baldin bagenituen, ez ginateke geu hain galduta egongo.
Eta, definitiboki, jende ederrak ekitaldi ederrak baino ezin ditu antolatu. Marta Sariñena da honen adibide. Bueltako bidaia motxila bizipenez ondo kargatuta egin nuen, eta Biaizpeko haitzartea gurutzatu baino lehen, oraindik gelditzen zen laugarren emanaldi-solasaldia, Irurtzunen. Ez zuten hutsik egin Sakanakoek, Larraun eta Arakil ibaiek bat egiten duten lekuan.
‘Getxo Zurekin‘ izan zen ‘Zarautz Herri Zaintzailea’ sortzeko eredu nagusietakoa, Gasteizko ‘Vivir con Voz Propia‘ eta ‘Santurtzi Hiri Zaintzailea‘-rekin batera. 2018ko hasiera hartan horko proiektua ezagutzea izan zen azken bultzada hemen abiatzeko.
Naomi Hasson irlandarra da komunitate errukitsu bizkaitarraren burua, eta aspaldian ezagutu ginen, Arrasate aldean, bera ‘Saiatu’ egitasmoa aurrera ateratzen ari zenean. Ordutik bidelagunak gara eta hainbat saltsatan gabiltza elkarrekin.
Besteak beste, trilogiako hiru aleak programatu ditu Getxon, heriotzaz pedagogia egiteko eta errukia lantzeko testuinguru honetan. “Aulki Hutsak” duela 4 urte proiektatu zuten, lehenengo urratsak ematen ari zirenean. 2019ko irailean “S(u/a)minetik bakera”-rekin ausardia puntua izan zuen Naomik, Euskal Herrian pairatutako indarkeriei buruz hitz egitea oraindik deserosoa delako. Irlandan ere badakite suminaz eta saminaz.
Pasa den ostegunean “Mendian hil. Hirian hil” azkenaren txanda izan zen. Publikoan Monika Fernandez bidelaguna egon zen, Maria mediku egoiliar leondarra etortzera animatu zuena, Bilbon berarekin lan egiten duena. Egia esan jende gaztea ere hurbildu zen Erromoko kultur etxera aurrekoan. Etorkin magrebtar talde bat lehenengo lerroan, adibidez. Hauek ere badakite doluei buruz, migratzaile guztien moduan, are gehiago baldintza latz horietan datozenak. (Kausalitatez, “Aita Mari” dokumentala aste honetan bertan ikus-entzunahal izan dut).
Aretoan lehengusua ere egon zen, ondoko herrian bizi da, asko poztu nintzen bera ikusteaz. Haren amak, neure izebak, doluak zer diren azaldu zidan lehenengo pertsona izan zen. Haren aita, neure osaba, ez nuen ezagutu izan ordea. Hegazkin istripu batean hil zen, bera txikia zenean, eta gertaera hark txiki-txikitatik piztu zidan heriotzaren inguruko kontzientzia. Zorionez, etxean gurasoek kontu garrantzitsu hauei buruz naturaltasunez hitz egiten ziguten. Bide honetan nagoen lekuan nago honengatik guztiagatik, neurri handi batean.
1988ko Aste Santuan egon nintzen lehenengo aldiz Otsagabian. Gurasoekin, anaia eta arrebarekin eta beste familia batekin izan zen. Ondo gogoratzen naiz urteaz, Errealak egun haietan jokatu (galdu) zuelako Errege Kopako finala Barçaren aurka. Udaberria zen, baina dena elurtuta zegoen. Orreaga ere bisitatu genuen. Hain izan zen zoragarria, non hurrengo Aste Santuan lekua errepikatzeko eskatu baigenien gurasoei, aho batez bi familietan.
Ez ziguten kasurik egin, eta hurrengo urtean León-go probintziara joan ginen. Pasatu ziren urteak, ia 10 urte, eta lagunekin itzuli behar izan nintzen Otsagabiara. Gogoratzen naiz Tafallan Nafarroa Oinez izan zelako, 1997ko urrian, eta asteburu hartan ere Iratiko oihanean ibili eta Orhi mendira igo nintzen lehendabiziko aldiz.
Apur bat geroago Maider izeneko neska bat ezagutu nuen Arrasaten, ospitalean lankideak ginen, elkarrekin ibiltzen hasi ginen eta asteburu batzuk pasatu genituen Otsagabian. Abodiko bazterrak, Muskildako baseliza… Esan zidan ez zela oso ezkontzeko zalea, baina inoiz egitekotan, Muskilda moduko leku batean izan beharko zela.
Esan eta izan (edo ia-ia). Maider izeneko neska eta biok ezkondu ginen Otsagin 2005eko apirilean. Elurrak bazter guztiak estali zituen, baita Muskildarako bidea ere, beraz herrian bertan ospatu genuen dena. Badago dorre itxurako eraikina Urrutia auzoan, horma bat pilotaleku moduan erabili izan zena beste garai batzuetan, eskola izandako beste eraikin haren aurrean, plazaren bestaldean. Ba hortxe.
Urtero itzultzen gara orduz geroztik, eta ezteiaren 10. urteurrenean ere han izan ginen. Eta orduan bai, igo ginen ermitara. Arantzatxoa kendu, eta asteburua aprobetxatu genuen “Aulki Hutsak” herrian aurkezteko. Beste zentzu bat hartu zuen dokumentalak niretzat, 10 urte geroago ama eta aita falta zirelako. Aldi berean, denbora tarte horretan Pello eta Aioraren aulki beteak gehitu ahal izan ditugu, eta beste batzuk ere joan dira iristen geure mahaira. Batzuk xoan, bertze batzuk xin.
Aurreko asteburuan “Mendian hil. Hirian hil”, trilogiako azkena, ekarri genuen Zaraitzura. Elurra zapaldu genuen goizean Orbaizeta aldean Mikel eta biok, Nafarroa Beherea eta Garaia arteko mugetan egindako itzuli ederrean. Eta arratsaldean elurra baino arazo tekniko batzuk inprobisaziora eraman gintuzten, ezkontzako egunean bezala. Han zeuden Mari Carmen, Laura, Ana, Marux, Txepi, Mari Jose eta 34 urte hauetan guztietan modu batean edo bestean ezagututako otsagabiarrak.
Bitxia da, baina egun hartan bertan, Pontevedrako probintzian, 850 kilometrotara, beste pertsona batzuk ari ziren MHHH ere ikus-entzuten Caroi herrian. (Bigarrenez gertatu da horrelakorik trilogia honekin, nik dakidala, aldi berean Euskal Herrian eta hemendik kanpo proiekzio bana). Terra de Montes deitzen da herri hura dagoen eskualdea. Mendietako Lurraldea, Aezkoa eta Zaraitzu bezala.
Pasa den azaroan, Torelló-ko mendi zinemaldian dokumentala aurkeztera joan nintzenean, beste zerbait interesgarria egiteko ere aprobetxatu nuen.
Gertu gelditzen den Vic herrian hartu nuen ostatu, eta bertan dago martxan 2017tik Kataluniako lehenengo komunitate errukitsua edo zaintzailea, Vic Ciutat Cuidadora izenekoa. Sustatzaile nagusia, Zainketa Aringarrietan estatu espainiarrean mediku aitzindarietako bat da, Xavier Gómez-Batiste, eta berarekin egoteko abagunea izan nuen.
Etxera bueltan, liburu bat ekarri nuen nirekin, argitaratu berria zegoena: “Fins al final de la vida”. Egileak, hain zuzen ere, Anna Formiguera erizaina, Mariona Vilaclara psikologoa eta Xavier G-B bera dira. Egun hauetan etxean egon beharko naizela, denbora izango dut eskuetan berriro hartzeko. Liburuaren helburua bizitzaren amaieran dauden gaixoak zelan lagundu eta zaindu azaltzea, akonpainamendurako gako ugari lagatzen ditu.
19 ataletan banatuta dago, katalanetik itzulita: Dena jakin ala ez; Etxean ala ospitalean; Aurretiazko borondateak; Ukapena; Amorrua; Tristezia; Beldurra; Mina; Angustia; Onarpena; Dementziak; Bizitzaren amaieran erabakiak hartzea; Heriotza hurbilaren seinaleak; Erantzuteko galdera zailak; Haurren minbizia; Eutanasia; Nahi gabeko bakardadea; Bakean hiltzea eta Dolua.
