Etiketaren artxiboa: Itzulpena

Hadrianoren oroitzapenak

-n -kargitaratuta
Erantzun

(2021eko urriaren 1ean Puntua aldizkarian argitaratutako testua, Marguerite Yourcenarren Hadrianoren oroitzapenak nobela bikainean inspiratua).

Iraila da memoriaren hilabetea; Arrasaten, bederen. Irailaren
26an sartu baitziren tropa frankistak herrian, eta oraindik
bizirik dirau Txiki, Otaegi eta beste hainbaten oroitzapenak. Ez
da hori, halaber, testu honetan aipatu nahi dudan memoria mota,
pertsona batek bere bizitzaren edo aro jakin baten hondarrean
eginiko oroitze, galbahe, baztertze eta jasotze ariketa dena baizik.

Euskal letretan azken hilabeteotan atera da liburu interesgarririk
oroitzapen ariketa gisa, baina, egiari zor, ez ditut irakurri, eta beste
baterako utziko ditut. Nik buruan dudan liburua, zuekin partekatu
nahi dudana, Marguerite Yourcenarren Memorias de Adriano da,
1974an nobela historikoa goitik behera eraldatu zuen maistralana.
Flauberten esaldi bat aipatzen du Yourcenarrek oharretan:
“Jainkoak ez zirenean jada existitzen eta Kristo artean agertu gabea
zenez, momentu bakana egon zen, Zizeronetik Marco Aurelioraino,
soilik gizakia egon zena”. Hura garaia hura! Hain zuzen, Marco
Aureliori eskaintzen dizkio oroitzapenak fikzioko Hadriano
enperadoreak, gizon honen mentalitatea bikain jasotzen duen testu
marabilla honetan. Zertatik marabilla? Batetik, botere gorenaren
jabe den gizon baten pasio, kezka, itzal eta handitasunaren
konpilazio aparta delako. Bestetik, obra politiko brillantea delako,
Erromaren handitasunaren berme gisa konkista ez diren beste
metodo batzuk nabarmentzen direlako, eta horretan Hadriano
jakintsuak egiten duen ahalegina. Bukatzeko, gaztelaniazko
itzulpena Julio Cortazar handiarena da, eta aizue, egunero ez da
halakorik esku artean edukitzen. Euskaraz ere bada lana,
Hadrianoren oroitzapenak izenburuarekin, Joxe Austin Arrietak
1985ean itzulia, eta, aditu dudanez, itzulpen aparta da. Cortazarren
edo Arrietaren artean aukeratzea luxua da, ez da hala?

Memoriak irakurtzen memoria ariketari buruz aritu naiz
pentsatzen. Zer du batek ondorengoei kontatzeko? Nik gero eta
gutxiago, hori ziur. Hitz egiten ikastea baino gehiago kostatu zaidala
isiltzen ikastea, lodi egoteak ez nauela lodifobiatik libratu, gorroto
ditudala autobusetako eserlekuak hankak ezin kabitu egoten
naizelako eta interes gutxiko beste txikikeria batzuk. Hobe
Hadrianorenak irakurri eta Yourcenarren talentuaz gozatu.

Amnesia

-n -kargitaratuta
Erantzun

Oroimena. Ballinger. Noir.

Dudatan sartu eta ase atera, hala egin dut Bill S. Ballingerren Segundorik luzeena (Harper 1957 originala, Igela 2009 itzulpena Xabier Olarra itzultzaile) obraren irakurraldia. Onartu beharra dut orain arte Igelako Sail Beltzak eskaintzen dituen gutitziak majo disfrutatu ditudala. Baina azalak eta egile ezezagunak ez ninduten guztiz erakartzen. Tontoa ni! Nobela aparta baita, pertsonaiak ondo eraikiak eta narratzaileak trebezia handiz daramatza kapituletan tartekatzen diren bi denborak (narrazioaren zati bat lehenagokoa da kronologikoki bestea baino).

Ballingerri kritikak jarri dion epitetoa da nobela beltz lirikoen gurasotasunarena. Ez dakit horrenbesterako den, ez baitut aski jakintza hori hala denik baieztatzeko, baina egia da deskribapenak mamitsuak direla, pertsonaiak sakonak eta ageri den jende gogorraz harago doana kontatzeko bokazioa duela narratzaileak. Victor Pacific protagonista amnesikoaren barne ahotsa ederra da, Bianca Hillek transminitzen duen xalotasun onbera paperaz haragokoa da eta Rosemary Martinen larria irakurlea estutzen du.

Hemen protagonistaren identitate bilaketan bikain islatzen duen paragrafoa (12. or): Eskugainak, hobeto azterturik, ile sarriaren ilungunea erakutsi zuen, baina azala leuna eta zimurrik gabea zen.

Ez nituen eskuak erabiltzen ogia irabazteko; hori izan zen neure buruaz aurkitu nuen lehenbiziko gauza. Eskua ohe gainean erortzen utzi nuen. Baina izena? Zer izen nuen? Nor nintzen? Gero, izenak hasi zitzaizkidan pasatzen burutik, berez, ni saiatu gabe: Aly Khan, Windsorko dukea, Ernest Hemingway, Gary Cooper, Horstman koronela, Adlain Stevenson, Goethe.

Jarioa bat-batean eten zen, uhate bat braust itxi banu bezala. Zer aritu nintzen egiten? Zer aritu nintzen pentsatzen?

Pena bakarra Igelako edizioan dagoen spoilertzarra. Kontrazala irakurtzen duzuen horietakoak bazarete oraingoan ez dizuet halakorik gomendatzen. Horri eusten badiozue gerraosteko New Yorkeko bankuak, hotel kirasdunak eta pertsona adeitsuak ezagutuko dituzue Victor Pacificekin batera. Nork daki, akaso zuek ere beste bizi bat bizi izandakoak zarete eta ezin duzue oroitu.

Cesarraren emaztea

-n -kargitaratuta
Erantzun

Gainbehera. Errua. Highsmith.

(Spoilerrak ditu, adi!)

Benetan aparta da Patricia Highsmithen Lardaska (Txalaparta 2020, Josu Barambonesek itzulia, originala The Blunderer 1954koa) nobela. Bertan, Walter eta Clara Stackhouse senar-emazteen bizi atsegin eta akomodatua kontatzen baina batez ere Walter Stackhousen bizi-hondamena. Izan ere, hainbat liskar eta sestra dituen bikoteko emazte Clara hilik aurkituko dute eta ordutik Walterrek errudun itxura emango du berak errudun ez dela gogor defendatu arren. Badakizue zer zioten cesarraren emazteari buruz.

Hiru dira niretzat nobela honek dituen gako interesgarriak:

1.-Errua: Walterrek ez du Clara hil, edo bai? Hil du? Ziurra den gauza bakarra da dagoen muturreko egoeran, neurosiak jotako emaztearekin duen harreman pozointsuan, fantaseatu duela eta dezente emaztea hiltzearekin. Erru horrek jango du ordutik aurrera. Izan ere hil edo ez berdin da berarentzat, bere mugimendu dorpeek eta kontaturiko gezur tentelek inguruko lagun, lankide eta maitaleek bizkarra ematea ekarriko baitiote eta erruak hor jarraituko du.

2.-Gainbehera: Matrimonio baten gainbehera eta pertsona baten gainbehera behintzat kontatzen dira hemen. Garaiko dibortzio lege zurrunek eta euren bizitza sozialak eragindako presioak behartuta, protagonisten izaera gehitu horri, tirriki-tarraka funtzionatzen duen ezkontza dago. Highsmithek ezkontza lotura horren azken urratsak erakusten dizkigu eta ondoren, hein batean Corby detektibearen lanak eta Walterren jarrera ustelak eraginda, azken honen porrot pertsonal, sentimental eta laborala bizi dugu.

3.-Obsesioak: protagonista bakoitzak bere obsesioa du. Clarak, gaixotasunak eraginda hein handi batean, ez du senarrarekiko edo bere amarekiko batere enpatiarik erakusten, horrenbeste ze zakurra eta lana maite ditu denaren gainetik. Berekoi hutsa da. Walter, aldiz, emaztea nola desarregarazi ari da pentsatzen eta hori du obsesio, kontziente ez izan zarren nobelaren zati gehienetan. Kimmel, etorkin liburu saltzaile xumeak, bere kapital kultural baxuarekin eta harreman jasoak zaintzearekin dago obsesionatuta. Bukatzeko, Corby, detektibea, beltz ari da lanean bi kasu tiro bakarrarekin argitzeko. Bere ehiza-zakur temak behartuko du hein handi batean tramaren garapen eta amaiera.

Ederra da Highsmithen lana. Liburu sinopsietan jartzen du obra honek erakusten duela jende arrunta nola izan daitekeen edozer egiteko gai. Nire ustez, gehiago da errua eta obsesioei buruzko lan psikologiko aparta. Oso ondo eraikitako pertsonaiak dira eta hasiera-hasieratik harrapatzen zaitu tramak. Literatura beltza gustuko duenarentzat oso gomendagarria.

Hezurrak eta frackinga

-n -kargitaratuta
Erantzun

Pennsylvania. Bouman. Landa noirra.

Amerika handia da hedaduran. Boutadea dirudi hau hala esateak baina batek mapa trukatuak ezagutu ditu bizi erdian eta hara joanda soilik harritzen zara distantzien luzeraz. Txilen eginak ditut bi egun autobus bidaia batean; zoragarriak ziren autobusak, espazio handikoak eta kafea eskaintzen zizuten, eta mapako zati ez oso handi bat zeharkatu. Estatu Batuek ere ozeano batetik bestera ebatsi zizkieten lurrak jatorrizko herriei eta horrela soilik uler liteke lur eremu askok transmititzen duten hustasun, basa sentsazio eta izen falta.

Ea hau azaltzen dudan. Tom Bouman idazlearen Huesos en el valle (Siruela, 2021, Esther Cruzek itzulia) liburuak azaltzen duen bizimodua ezinezkoa da hemen. Jendez husten ari den mendialdean bertan nekez bizi liteke da orrialdez orrialde transmititzen den atmosfera basa hori. Gurean harri bakoitzak bere izena du, hauen izenak ahazten ari bagara ere, eta eremu askotan poliziarik ez badago ere inor ez dago Henry Farrellen tesituran: Udalaren ofizial moduko bat da liburuko protagonista, konderriko Sheriffaren menekoa, eta berarentzat handiegia den eremua kontrolatu beharra du laguntzaile bakarrarekin. Mendialdea zibilizatu gabea da Boumanen nobelan, metanfetamina laborategi klandestino, etxegabeko jende zakar eta baimen gabeko ehiztariz josia, eta berak ere errespetua dio horra joateari. Zoritxarrez, gajoari, liburuko misterioak argitu nahi baditu mendia dezente zapaldu beharra suertatuko zaio. Gure mendialdea txikia da hedaduran Pennsylvaniarekin alderatuta, interes ekonomikoak eta aisialdia nahasten dira modu oso nabarmenean, eta populazio kontzentrazio altua dela eta, ohikoa da asteburu eta oporraldietan mendiko azken txokoan ere norbait topatzea. Marihuana landare bi ezkutatzeko ere lanak izango lituzke batek hemen.

Horrez gain liburuaren bertuteetako bat da oso ondo azaltzen duela Estatu Batuetan estatuaren interbentzio minimoari eta norbanakoaren askatasunari (minoria batekoa edo emakumea ez bazara noski) ematen dioten garrantzia eta horrek ahalbidetzen duen bizimodu mosaikoa. Horrez gain Farrellek, soldadu ohiak, norbere mamuekin ere borrokatu beharko du bailaran agertu diren hezur misteriotsu batzuen auzia argitu nahi badu.

Gauza honekin jarraituta misterioa maite duzuenok zorteko zarete: itzulinguru gabe, oso zuzen, doa harira narrazioa. Niri asko gustatzen zait Kurosawak 7 Samuraiak filmean ezarri zuen kanona, protagonisten definizioari, taldearen osaketari eta aurrekariei garrantzia ematearena, baina hemen nobela irakurri ahala flashback bidez joango gara ezagutzen Farrell.

Bukatzeko, zer esanik ez, gomendagarria da nobela genero beltza maite duzuenontzat, frackingak ekarri duen horri eginiko kritika ere bada Huesos en el valle hau. Frackinga pozoiarekin alderatzen duelako, pozoia pertsonen osasuna kaltetzen duelako eta pozoia diru mordoarekin landa eremuko natura nahiz giza ekosistema zartatzen duelako. Gezurra badirudi ere, 2021 urteko Euskal Herrian, bada oraindik erregaiak lortzeko modu hau defendatzen duenik. Hamaika ikusteko jaioak gara.

Ez esan ezer

-n -kargitaratuta
Erantzun

Ipar Irlanda. Radden Keefe. Troubles.

Liburuak itxura ona zuen. Baina irakurri ahala susmo txar batek harrapatu nau. Narrazioa ona da, gaia interesekoa dut (Troubles deritzon XX. mendeko sasoi batean, bereziki 70ko hamarkadan, Belfasteko McConville alargunaren desagerketaren kasuan ardazten da istorioa), baina zerbaitek ez du funtzionatzen.

Detaile asko balantzaren alde batean eta batere ez bestean. Bat Euskal Herriko antzeko obrekin eskarmentatua dagoenez paranoiaren aukera lehenetsi nuen: mamuak ari zara ikusten, Eneko. Baina Gerry Adams orriro aipatzen du Patrick Radden Keefek obra honetan, No diguis res (Edicions del Peris·copi 2020, Ricard Gilek itzulia) eta UUF eta UVF siglak ez dira inon ageri. Akaso ez zeuden kasu zehatz horretan inplikatuta, baina zerbait ez doa ondo liburuan.

Orduan, liburuaren lehen herena irakurrita, gugleatu eta Ed Moloneyren artikulu honekin egiten dut topo. Ed Moloney urteko kazetari izendatu zuten Irlandan 1999an, ez da edonor. Artikulua gogorra da oso. Radden Keefe pentagonoko langile ohia da, datu hori ezkutatzea leporatzen dio Moloneyk, eta ez dizkio irakurleari aipatu ere egiten kasua ebazteko funtsezkoak diren pistak, jakina, berari komeni ez zaiolako. Irakurtzeari utzi dit orduan, izenburuaren aurka esan beharra dagoelako zerbait zintzoa ez denean iruzurra dela.

Armadilo galderak

-n -kargitaratuta
Erantzun

Helduaroa. Zerocalcare. Rebibbia.

Ez dakit jabe garen Farmazia Beltza egiten ari den lan eskergaz. Dabid Zapirain eta Koldo Almandozek gidatzen duten botikak honezkero baditu sendagai solbente batzuk, amamaren belar tradizionalak eta laborategi germaniar modernoetako kimika dosiak, irakurle askorentzat gozagarri. Plazer handia da irakurle garenontzat hori eta jada Michele Rech edo Zerocalcareren euskarazko laugarren komikia esku artean eduki ahal izatea luxu komunala da, Beñat Irasuegik esango zukeen gisara. Aipu merezia eta berezia irabazia du ere Koldo Izagirrek itzulpenarekin eginiko ahaleginak, beste batzuk teorizatzen dutena praktikan jartzen ahalegintzen baita. Arrakasta lortuz nire ustez, modu eraginkorrean.

Zerocalcare-Armadiloaren igarkizuna (Farmazia Beltza, 2021) komikian, izenburuak berak dioen moduan, igarkizuna dago barren-barrenean. Armadilloaren igarkizuna: horrela esaten zaio logikaz eta objektibotasunez mozorrotutako argudio subjektiboak edo irrazionalak erabiliz menderik mende mina, ezina eta etsipena elikatzen dizkigun aurreikuspen baikor orori. Amen. Kasu honetan argumentuan Hertzainak musika taldeak ez pentsa gehi, esaiok horrekin laburbildu zuena dago agerian, baina askoz gehiago barren-barrenean.

Izan ere, agerikoa bada ere Camilleri gustuko duela esateko Zerok duen ezintasuna, komikiak beste hamaika gai lantzen ditu. Gure heziketa sentimentalaz jarduten du gure maskulinoaz batez ere, lan prekarietateaz, gaztetako lagun taldeen desegiteaz, blokeo emozionalak ekar dezakeen utzikeria pertsonalaz, gazte hiltzen den lagun batek egiten digun itaunaz eta abar. Gainera, biziki maite dut hori Zerocalcareren kasuan, pasada bat da Erromako aldirietako gazte batek eta naizen Musakolako gazte honek adinkide izanik zenbat gauza partekatu dugun: bideojokoak, filme nahiz musika erreferentziak, maskulinitatearen eraikuntza…

Zerocalcarek umorez jarduten du. Umorez bere buruari buruz eta umorez inguruneari buruz, nabarmentzeko modukoa da arlo honetan indie azokaren deskribapena. Halaber, algara artean, karga sakoneko galderak jaurtitzen ditu. Niri hau geratu zait iltzatuta: badakigu nola agurtu poliziak hil duen laguna baina ez anorexiak hildakoa. Zer pentsa emango dit hurrengo egunetarako armadiloari izkin egitea lortzen badut, minduko garenaren beldur bizitzaren fruitu gozoak ukatzen dizkigun piztia zeken horri.

Nasdrovia!

-n -kargitaratuta
Erantzun

Txekhov. Ginzburg. Begirada.

Anton Pavlovitx Txekhov (Taganrog, Errusia, 1860 – Badenweiler, Alemania, 1904) herriaren dramaturgotzat jo dute batzuek. Ez dakit hitz bakarrean sailkatzen erraza den pertsona horietakoa den. Nor zen, Tolstoiek ipuingile paregabe eta antzerkigile kaskar jo zuen gizon bera? Pobreak ezer kobratu gabe artatzen zituen medikua? Bere burua zaintzen ez zuen gizona, baina bere familiaren kargu egin zena gaztetatik? Siberia ertzeraino inork ezagutzen ez zuen espetxea ezagutu, bide batez ze sakona den Sakhalingo Uhartea liburua, eta horri buruzko txostena egin zuen behatzailea? Kritika txarrek zauritzen zuten gizona eta ordurako txaloak entzun ezinik Yaltan ezkutatua zena? Bere anaien artean talentua jorratu zuen bakarra? Neurri eta erabaki zuhurrei esker herri bat sukar usteletik salbatu zuen planifikatzailea? Ospitale eta eskolak eraikikitzeko diru bilketak antolatzen dituen ongilea? Maitasunean uzkur den herabea?

Ziur asko hori eta hamaika aldiz gehiago. Hauek jasoak ditu liburu mehe bezain ederrean Natalia Ginzburg italiarrak Anton Txékhov Vida a travé de les lletres (Einaudik 1989an argitaratua eta Átic dels llibresek itzulia 2018an Elena Rodríguezen itzulpenarekin). Han kontatzen du modu kronologikoan Txekhoven bizitza, Taganrog landa herri dekadentean jaio zenetik Alemanian hil arte. Gizonaren bizitoki aldaketa ugarietan galtzea erraza bada ere, bera eta bere familiaren egoera ekonomikoak akuilatuta maiz, lortzen du horren sentsibilitate finez idaztea lortu zuen gizonaren nondik norakoak kontatzea. Tonua hurbila, erraza eta tragedian ere atsegina da. Ezin pobre izan, txiroz inguratu eta diruarekin axolagabe izanda eskuzabal izan zen gizonaren bizitza beste era batera kontatu.

Aipatu dudan tragedia umoretsuaren adibide Txekhoven hiletaren pasarte hau, liburuaren amaierakoa:

Van efectuar els tràmits necessaris perquè traslladessin el cos a Moscou. No se sap per qué, però va viatjar en un tren qeu transportava ostres. Els amics i familiars que l’esperaven a l’estació van veure arribar un tren de color verd que tenia un cartell en un vagó on es llegia <<Ostres>>. El taüt era en aquell tren verd.

A l’andana de l’estació, una banda militar interpretava una marxa fúnebre. Els amics van pensar que les autoritats s’havien volgut acomiadar de Txékhov amb aquelles melodies militars. Es va formar el seguici i ells hi van anar al darrere. Però de cop i volta es van adonar que no seguien el funeral de Txékhov, sinó el del general Keller, que havia mort a Manxúria. La banda militar era allà pel general Keller. Van canviar de direcció.

PS: Ez al da ederra liburuan ageri den Gorki, Txekhov eta Tolstoien arteko adiskidetasuna?

Begira nago begira

-n -kargitaratuta
Erantzun

Chandler. Marlowe. Polizia.

La venta alta (Raymond Chandler, itzultzailea Juan Manuel Ibeas Delgado, Todo Marlowe, RBA 2017) nobela honetan ez du zorterik gure detektibeak. Izan ere, Murdock emakume aberats eta manipulatzaileak kontratatu duenetik hilotz artean igarotzen du eguna. Beste behin Californiako erretratu ona eskaintzen digu Chandlerrek, aberatsen jauregiak eta apartamendu kirasdunak egun berean zapaltzeko gai den pertsona bakarraren eskutik. Halakoa baita Marlowe, hiria ondo ezagutzen duen gizona eta gai dena krimenaren atzetik kaleetan barrena egun edo gauez aritzeko.

Kasu honetan desagertutako urrezko txanpon baliotsu bat da haria ematen diguna irakurleoi Marloweren ibilerak jarraitzeko. Gajoa, mihiak zangotrabatua eta bihotzaren zamak akitua, dena ondo egiten du dirua metatu ezik. Printzipio irmoen jabe, Merleren alde egiten duena da horren lekuko, erromantikoen narraskeriaren jabe da: bera zaindu baino hobe beste batzuk zaindu. Are gehiago benetan apreziatzen duen jendea igogailu-zaina, txoferra edo tabernaria bada. Edozein lanbide xume polizia ezik, izan ere, nobela honetan zerbait gustatu bazait poliziari buruz eginiko hausnarketa sakona da. Esate baterako, argudiatzen duenean Marlowek ezin duela norentzat lan egiten duen esan, nahiz eta horrek asko lagunduko liokeen bizimodua arintzen, ez delako poliziaren egiteko moduez fio. Hau esaten dio Breeze polizia detektibeari, etxera polizia on eta polizia gaiztoaren jokoa jokatzera joan zaizkionean:

-Mientras ustedes no sean dueños de sus propias almas -dije-, no tendrán la mía. Mientras no se pueda confiar en que ustedes, todas y cada una de las veces, en todo momento y en cualquier circunstancia, buscarán la verdad y la encontrarán, caigan las cabezas que caigan…, hasta que llegue ese momento tengo derecho a hacer caso a mi conciencia y proteger a mi cliente de la mejor manera que pueda. Hasta que pueda estar seguro de que no le harán a él más daño que beneficio que le hacen a la verdad. O hasta que me llevan a rastras ante alguien capaz de obligarme a hablar.

Badu komisaldegien usainari buruzko beste pasarte gogoangarri bat, edo eraikin horietan legeak duen lekuari buruzkoa. Zuen esku uzten dut horiek aurkitzea, bidean topatutakoak ere mereziko duelakoan.

Panpina

-n -kargitaratuta
Erantzun

Marlowe. Chandler. Beltza.

Ziur asko gaztelaniatik gorroto dudan hitzen bat baldin badago hori muñeca da, eta ez nabil Alber Rocak hegaletik sartzen zituen goletan erabiltzen zuen gorputz atal horri buruz, emakumeei deitzeko modu kolokial-kutre horri buruz baizik. Chandlerrek berak bere eskutitzetan ametitzen zuen kaskarra zela izenburuak aukeratzeko orduan eta hau ez zen salbuespena izan. Liburua, jakina, Adiós muñeca da (Raymond Chandlerrek 1940an idatzia, José Luis López Muñozek itzulia eta RBAk Todo Marlowe alean argitaratua 2017an) eta Betiko Loa arrakastatsuaren ondorenean argitaratu zuen, soilik urte bat beranduago.

Bertan badirudi aurreko nobelako elementu lateral hainbat kentzen dizkiela egileak, erritmoa bizitzen du eta niri pena apur eman dit horrek egia esan; trama mehetuta sinplifikatu egiten du kontua, baina ez da horren aberatsa. Istorio honetan Marlowe kasualitatez krimen baten lekuko da eta ordutik lan batetik bestera doa, emakume ilegorri baten eta bi metroko preso ohi baten bila.

Tartean esango nuke Betiko Loan baino ilunagoa dela tonua nobelan, ordainetan ustelkeria eta klase boteretsuaren dekadentzia agerikoagoa eta horri eginiko kritika zorrotzagoa. Marlowek gehiago edaten du, jipoi handiagoak jasaten ditu eta mafiosoak beldurgarriagoak dira. Hitz batean esateagatik fisikoagoa da dena. Eta, halere, halako perlak irakur litezke: Parece lo bastante pobre para ser honrado.

Beti langileen alde Marlowe eta agintarien aurka, sufritzaile, justu, ahohandi, zorrotz, printzipiodun eta galai, naiz eta Anne Riordan pertsonaia horrekin ados egon ez. Detektibeetan detektibeena da, Sam Spade baino sakonagoa, Lambas baino polizien lagunagoa eta Ane Cestero baino sinesgarriagoa. Pobrea, edanzalea eta galtzailea. Lagun gutxi dituena. Anti-heroiaren definizioa.

Nahiko nuke Marlowe etorriko bazina Zaldibarko zabortegiko istripua ikertzera. Hemen ere inork ez ditu beltzen heriotzak ikertzen. Hemen arrazoia dugu baine ez diegu boteretsuei kilimarik egiten, hemen ere noizean behin bakarrik egiten da justizia, hemen ere itsasoa dugu eta dekadentziara doan gizartea. Californian aspertuko bazina horra gonbita. Ai zure printzipioak bagenitu…

Fiesta

-n -kargitaratuta
Erantzun

Hemingway. Jake. Festa.

Hutsune gisa bizi nuen bizar zuriko idazle estatubatuar ezagunaren obra irakurri ez izana. Ariben ikusi izan dut bere argazkia Irati ertzean kukuka eta zer esanik ez Iruñeko Alde Zaharrean eta Gaztelu Enparantzan. Duela urte batzuk irakurri nion Agurea eta Itsasoa obra, gaztelaniaz, eta ordutik nire mesanotxean beste maizter batzuk egon dira. Ba ze abagune hoberik Erein eta Igelak Eizierekin batera Literatura Unibertsala sailean argitaratu berri duen Fiesta-Eguzkia jaikitzen da (Ernest Hemingway, Koro Navarrok itzulia, 2021) liburua aztertzea baino.

Hitzaurreak, itzultzaileak berak eta Anjel Lertxundik eginak dira. Harritu nau Navarroren kasuan nola hitzaurrean Donostiari eta ez Iruñeari aitortzen dion eboluzioa: Donostia hura ez da gaur egungoa, pintxorik ez dago, areago, ez dago Parte Zaharrik ere, edo zehatzago esanda, ez dago Parte Zahar turistikorik. Aitarekin Iruñera noan bakoitzean entzun behar badut zenbat aldatu diren San Nikolas kaleko tabernak, zer esan lauzpabost hamarkada arinagoko kontuez, baina tira, pertzepzioak bakoitzak ditu bereak. Harrigarriagoa egin zait Lertxundiren hitzaurrea, bi motibogatik. Badirudi ez duela egilea oso gustuko nahiz eta aitortu dohainen bat: Aitor dut, hitzaurre hau idazteko gonbidapena jaso baino lehen, Hemingwayren obretan oinarritutako film gehiago ezagutzen nuela haren liburuak baino. Aitor dut, gainera: Hemingway hil eta urte batzuk geroago haren paper mazo aurkitu berri bateko hiruzpalau gutunetan, harroputz kontatzen du -erronka betean- ehun eta hogeita bi soldadu aleman preso eta babesgabe metrailatu zituela. Kostata saiatu nintzen bi konpartimentuetan gordetzen haren ipuinei zein estiloari nien estimua eta autoreari hartu nion nazka.

Goazen bigarren puntu honetara. Hemingway halako hiltzaile amorratua zen? Beronen obra ondo ezagutzen duten lagun batzuengana jo dut argibide eske eta Mark Cirino eta Robert K Elderren artikulu honetara bideratu naute. Bertan Chris Kyle frankotiratzaile ezagunarekin (160 hildako 10 urtean, eta dudan jartzen da bere kontaketa altuegia delakoan) alderatzen da Hemingway (122 hildako 3 hilabetean). Marlene Dietrich eta Pablo Picassori askotan kontatu omen zien idazleak 122 hilotzen kontu hori baina azken honek bederen ez zuen sinisten, hemen artikuluko pasartea horri buruz:

When Hemingway and Picasso dined together after World War II, Hemingway presented Picasso with materials he had purportedly taken from a Nazi he had killed.

“He came to see me after the Liberation and he gave me a piece of an SS uniform with SS embroidered on it, and he told me that he had killed the man himself,” Picasso recounted. “It was a lie. Maybe he had killed plenty of wild animals, but he never killed a man. If he had killed one, he wouldn’t have needed to pass around souvenirs.

Michael S. Reynolds Hemingwayren biografoaren arabera the number of Hemingway’s wartime victims “increased in direct ratio to his drinking”. Hemingwayren semeak uste zuen akaso batzuk “some” hilko zituela baina ez horrenbeste. Ez dago heriotza hauen lekuko, froga edo antzerakorik Hemingwayen beraren kontakizunetik harago. Eta bere jarduerak Bigarren Mundu Gerran ez ziren kazetari batenak besterik izan, anbulantzia gidari ere aritu omen zen, Genevako Hitzarmenak debekatzen zion berez arma bat edukitzea.

Ziur Lertxundik hori horrela idazteko izango duena iturriren bat nik ezagutzen ez dudana (Hemingwayren aitortza eskutitzak argitaratu omen ziren Alemanian albiste honen arabera), baina ezin ukatu lehen hitzaurreko lehen orrialdean hori irakurtzeak astindu egin ninduela. Are gehiago ondoren, liburuko 211 orrialdean, pasarte hau irakurri nuenean, bat datorrena nire ustez The Huffintong Posteko artikuluak dakarren hipotesiarekin:

(Jake ari da hitz egiten, protagonista). Berriz piztu nuen argia eta irakurriz aritu nintzen, Turgeneven liburua. Banekien une hartan irakurriz, brandy gehiegi edan ondorengo nire gogoaren egoera guztiz sentikor hartan, egunen batean gogoratuko nintzela liburuko istorioaz, eta neroni gertatu balitzait bezala irudituko zitzaidala. Nirea izango zen betiko. Horixe zen beste gauza on bat, ordaintzen huena eta gero hortxe gordetzen huena. eguna argituta lo hartu nuen noizbait ere.

Hori pasa zitzaion, brandya edan eta soldaduek entzundako istorio guzti horiek bere egin zituela? Batek daki, niri pasarte horrek iradoki didadana besterik ez dut partekatzen.

Liburuari buruz zer esan orain arte esan ez denik: asko gozatu dudala irakurketarekin. Parisen alderrai bizi ziren amerikar eta ingelesen bizitza hori ikusiko nuke atezulotik. Inpotentziaren gaiak badu bere zera. Euskaldunok laguntzat gaitu, edo hala iruditu zait niri. Auritz haren begietatik ezagutzea aparta da, Nabalatik pasata Orbaitzetako Itolaz gunera egiten duen arrantza txangoa ederra da. Fábrica bazter hartan Olak behar du izan, ondo leudeke hor eta beste pasarte batzuetan oin-ohar batzuk. Brett pertsonaia bikain dago eraikia, parranda eta San Fermin giroaren narrazioa festari buruz irakurri dudan onenetakoa onena ez bada… Ez naiz batere zezenzalea eta halere gozatu dut plazako pasarteak irakurriz. Robert Cohn gaixoa, gogorregia da idazlea berarekin. Horra ea antisemitismorik baden aztertzeko puntu polita.

Ederra da halako liburua euskaraz irakurri ahal izatea eta halakoetan esaten den bezala, ez dakit zeren zain egon garen euskaldunok hau itzuli gabe edukitzeko.