by Iñaki Peña -

Errettora

Argazkia: Isidro Etxeberria @estranbotik. Zubigaineko dantza (Lesaka).

Orain dela urte dexente gertatu zitzaidan: Lesakan nengoen, familiarena den etxe baten inguruan nengoen, kanpoaldean. Adineko gizon bat hurbildu zitzaidan, ezagutzen ez nuena, eta zera galdetu zidan: “Hi ‘Errettora’ haiz, ezta?“. Lur eta zur geratu nintzen. Zer adierazten dute gure geneek, pertsona batzuk ikusteko gai direna?

Gero eta jende gehiagok esaten didate aitaren antza hartzen ari naizela, urteekin. Hala iruditzen zait niri ere. Harrigarria zaidana da orduan, askoz gazteagoa nintzenean, gizon hark ukitu hori antzeman izana. Iturriatarren zera hori, ‘Errettora’-tarrena. Izengoitia aitaren aitatxirengandik zetorrela entzunda neukan, Gabriel izeneko gizonarengandik. Erretorea: Apaizburua, abade nagusia, bikarioa, parrokoa.

Gabriel Iturria “Errettora”, argazkiaren ezkerrean. Aitaren aitatxia.

Badakizuenez, gene gainartzaileak (dominanteak) eta azpirakorrak (errezesiboak) ditugu. Nire kasuan, bistan da, “errettora” geneak atera dira gainartzaileak. Ez bakarrik fisikoan, fenotipoan, agure lesakar hura enpirikoki konturatu zen moduan (eta gaur egun gero eta jende gehiago, antza denez).

Lau abizen nagusi ditugu pertsona guztiok, amaren biak eta aitarenak. Nire kasuan, hiru erdaldunak (Peña, Bandrés eta Vicente) eta bakarra euskalduna (Iturria), hain zuzen ere gainartzailea suertatu dena. Eta ez bakarrik hizkuntza kontuetan. Ez dakit zehazki zergatik hasiko ziren deitzen horrela goiko gizon horri, baina kontua da familiaren adar horretan apaiz eta serora anitz izan ditugula. Eta, ondo fijatzen bazarete, duela dozena bat urtetik egiten dudan lana oso gertu dagoela apaiztasun horretatik. Zainketa aringarrietan gabiltzanok apaiz eta serora laikoen rola hartzen dugu, neurri handi batean, eta abadeek eta mojek oraingo jendartean galdu duten espazio hori guk betetzen dugula nolabait, pertsonen bizitzaren amaieran. Hala da. Gainera nik geneetan daramat, eta dominantea da, ez daukat ihesbiderik…

Hau guztia dator laster izango delako aitaren urteurrena, hamaseigarrena, uztailaren 22an (hurrengo larunbatean). Aurten egingo zituen 81 urte, abuztuaren 14an. Hiru asterengatik ez zituen 65 urte bete, 2007an. Hirugarren adinaren marra ofizialera ez zen iritsi, beraz. (Ama behintzat bai, 73 urteko langara ailegatu zen). Zenbat kontu zor diedan, sarritan pentsatzen dut, esker onez. Haiek izan zirelako ni naiz.

Gaur goizeko mendi bueltan, Lesakatik Bianditzera, kontu hauek izan ditut buruan. Agian gaztelerazko hiztuna izango nintzateke, mendizaletasun hau ez nuke edukiko beharbada, akaso ez nintzateke izango mediku paliatibista. Aitagatik ez balitz, eguzkipean kiskaltzea gustukoa izango nuke, eta oporrak hegoaldeko ez dakit non pasatuko genituen. Beragatik ez balitz, espainiar atxikimendu zeozer izanen nuke, ez nuke sentituko tamaina horretako nazka zezenketengatik, auskalo zer bozkatuko nukeen hurrengo hauteskundeetan…

Alberto Peña Iturriagatik izanen ez balitz, hala ere, ilea izango nuke buruan. Hori ere egia da, baina ondo nago nagoen moduan, burusoil eta kaskagogor. Dominantzia hori, zorionez, ez da arlo guzietan islatzen. Zorionez txuri-urdina naiz, eta ez zuri-gorria. Eskerrak!

Edozein modutan, hamasei urte hauetan hutsunea joan naiz orekatzen urtez urte. Bihotza joan zait betetzen urtez urte. Barkatu behar geniona elkarri, bizirik zegoela modu esplizituagoan adierazi ez nion maitasuna, eta eskertzeko dudan guztia, hamasei urte hauetan joan naiz egiten. Dolua egitea zuri-beltzezko goiko argazkiarekin, edertasun horrekin, egin dutena egitea da. Azpimarratzea eta edertzea atal batzuk, eta beste batzuk ez. Eta horrela gorde betirako.

by Iñaki Peña -

Zahartzaroa, dolua eta zinema

Julio Gomezekin batera atzoko uda ikastaroan.

“Zahartzaroa zaintzea iraupen berri bat proiektatuz” izeneko uda ikastaro ederrean hartu nuen parte atzo Miramar jauregian, Donostian. Marije Goikoetxeak zuzenduta eta Maider Kortaxarenak aurkeztuta, “Galderak eta giza interdependentzia jorratuz” mahai-inguruan egon ginen Iñaki Artaza mediku geriatra eta Julio Gomez mediku paliatibista eta hirurok.

Ikastaroaren funtsa ezin hobeki laburbildu zuen Marijek hasierako sarreratik bertatik: Zoriontsuak izateko beharra dugula, eta gure bizitzak zentzua izan behar duela. Hortik joan zen neure hitzaldia (goiko izenburua zeukana), hain zuzen ere, gaiaren inguruko film hautaketa bat izan zena.

Baimendu gabeko doluak dira adineko pertsonenak, hala hildakoa adinekoa denean, nola doluan dagoena denean. Gaixo psikiatrikoekin egiten duguna da, garrantzia kentzen diegu, bai besteengatik dolua sentitzeko, baita euren heriotzengatik beste batzuk emozioak sentitzeko ere.

Ingmar Bergmanen “Smultronstället” (“Marrubi basatiak”, 1957) topatu dudan zaharrena da, Isak Borg 78 urteko mediku alargunaren istorioa kontatzen duen pelikula. Bakardade eta hoztasunaren aurrean, apurka hasten da onartzen bere burua, iraganaldia, orainaldia eta heriotza hurbila. “Mediku baten lehenengo eginbeharra da barkamena eskatzen jakitea“. Damua.

“Tuesdays with Morrie” pelikulan, Morrie Schwartz soziologia irakasle erretiratua (Jack Lemon) eta haren ikaslea izandako Mitch Albomen arteko elkarrizketa mamitsuak jasotzen ditu. Bizitzen jakin zuen pertsona baten azken irakaspenak, bizitzari buruzkoak: “Hiltzen ikasten duzunean, bizitzen ikasten duzu“. “Jende guztiak badaki hilko garela, baina inork ez du benetan sinesten“. Honekin lotuta, zahartzearen beldurra. Nork bere buruaz lastima sentitzea (autoerrukiaren desberdina dena). Maitasunak zelan irauten duen (hil eta gero ere). Agur esatea. Eta esaldi hau: “Zure bizitzari zentzua emateko modua da hurkoak maitatzea, inguruan duzun komunitatean jardutea eta zentzua emango dizun eta helburua izango den zerbait sortzera dedikatzea“.

“The Straight Story” (David Lynch, 1999) benetako istorioa da, Iowa eta Wisconsin artean 390 km-ko bidaia egiten duen Alvin Straight-ena. Zaharra denez gidatzeko baimenik ez daukalako, belarra mozteko makina batean egin zuen bidea, 8 kilometro orduko gehienezko abiaduran. Lyle anaia bisitatzera doa, bananduta dagoena eta iktus bat jasan duena. Bakeak egitera doa haraino, egiteko zain dauden lan garrantzitsu horietako bat.

“The Bucket List” (2007) Carter (Morgan Freeman) eta Edwardek (Jack Nickolson) minbizia dute, adinekoak dira eta ez dakite zenbat denbora gelditzen zaie bizitzeko. Erabakitzen dute desioen zerrendatik (“Hil baino lehen nahi dut…”) gauzak egiteari ekitea: Paraxutista ibili, Mustang vintage bat gidatzea Kaliforniako autopista zabaletan, Ipar Poloaren gainean hegal egitea, jatetxe oso garesti batean afaltzea, Taj Mahal bisitatza, Txinako Harresia handitik motorrak gidatzea, Tanzanian lehoi safari batean egotea eta Everest mendiaren azpian egotea. Carterren hileta elizkizunean, Edwardek aitortuko du bere lagunaren bizitzaren azken hiru hilabete haiek bere bizitza osoko hiru hilabeterik zoriontsuenak izan zirela.

Michael Hanekeren “Amour” (2012) pelikula handi eta latz horietakoa da. Annek, iktus bat izan ostean, zin eginarazten dio Georges senarrari ospitale edo zahar-egoitza batera ez duela eramango. Senarrak nola edo hala zainduko du bitarte hartan, baita etxean hiltzen lagundu ere, iradoki bai baina agerian gelditzen ez den modu batean.

“Venus” filmean, Maurice (Peter O’Toole) eta Jossie-ren arteko harremana kontatzen du. Maurice adinekoa da, prostatako minbizia du eta inpotentzia sexuala du, baina asko erakartzen du bere lagun baten iloba Jossiek. Velázquez-en “Venus ante el espejo” koadroa izugarri maite du agureak, eta neskak modelo lanak egiten hasi dituenez, “Venus” ezizena ipini zion. Jossie gustatzen zaio Maurice-rekin egotea epaitzen ez duen bakarra delako, den bezalakoa onartzen duelako.

“Nebraska” beste road movie bat da, Woody aita eta David semearen artean egindakoa. Ross izeneko beste semeak ez du uste haien aitak merezi duen eurek zaintzea, txikitan ez zelako haietaz arduratu eta neurriz kanpoko edaten zuelako. David errukituko da, hala ere, eta erosiko du aitak beti desiratu duen kamioia.

“Gran Torino” (Clint Eastwood, 2008) zuzendariak berak protagonizatutako pelikula da. Walt Kowalski Koreako Gerraren beteranoa da, eta asiar familia bat bizilagun du. Thao gaztea familia haren semea da, eta gaizkileen banda baten inguruan dabil. Walten auto zaharra eta dotorea (Ford Torino) lapurtzen saiatzen dira, baina agureak saihesten du. Gaztetako damuak etortzen zaizkio, hainbat pertsona hil zuelako gerra hartan, tartean Thao bezalako gazte bat. Modu bakarra topatzen du Thao banda hartatik aldentzeko, eta bere burua sakrifikatzea da.

Eta iritsi gara gaixotasun nagusira, hainbat pelikula inspiratu duena, gero eta prebalenteagoa den Alzheimerren eritasunera. Zazpi dira honekin lotuta hautatu ditudan filmak:

  1. “Iris”. Iris Murdoch idazle distiratsuaren istorioa kontatzen du, Judi Dench-ek protagonizatuta, ahanzturaren gaixotasunak harrapatzen duenetik. Despertsonalizazioaren prozesua ondo islatzen du, baita zaintzailearen papera duen John Bayley senarrarena ere. “Bakarrik dago nolabaiteko garrantzia duen askatasun mota bat, buruarena”, hain zuzen ere pertsona dementziadunek ez daukatena.
  2. “El hijo de la novia”. Zoragarria da umore argentinar zoragarria eta itzela da hiru aktore nagusiek egiten duten lana (Norma Aleandro, emakumea Alzheimerrarekin; Héctor Alterio, senarra; Ricardo Darín, semea). Semea ahalegindu behar da amaren ametsa egia bihurtzeko, Elizaz ezkontzea, hortaz ezkonberriaren semea. Eta oso interesgarria beste puntu hau: Lanaren esklabotasuna eta gertukoekin konprometitzeko zailtasunak hau dela-eta. Konprometitzea zainketetarako, alboan egoteko.
  3. “¿Y tú quién eres?”. Madril eta Donostia aldean filmatuta, Antonio Mercero lasartearrak filmatuta. Zuzendariaren azken pelikula izan zen, baita José Luis López Vázquez aktorearena ere. Alzheimerraren inguruan izanda, aholkulari aditu bat kontratatu zuen zuzendariak, hain zuzen ere Mercerori berari antzeman zizkiona Alzheimerraren lehenengo zantzuak.
  4. “Bicicleta, cullera, poma”. Pasqual Maragall politikariari buruzko dokumentala. Izenburuak aipatzen ditu dementzien diagnostikoan erabiltzen diren hiru hitz, pazienteari gogoratzeko eskatzen dizkiogunak.
  5. “Cuidadores”. Oskar Tejedor legazpiarrak egindako dokumental itzela, zaintzaileen nondik norakoak primeran jasotzen dituena. Afagi elkarteak sarritan erabilitako pelikula da. “Nola gustatzuko litzaizuke zeuri zainduta izatea?”.
  6. “Arrugas”. Animazio pelikula da, Ignacio Ferrerasek zuzendua, izenburu bereko komikian oinarrituta, Paco Rocak egindakoa. Zahar-egoitza bateko giroa deskribatzen du barrutik, bi egoiliarren bizipenetatik. Umorez eta errealitatez.
  7. “Amaren eskuak”. Mireia Gabilondoren pelikula, Karmele Jaioren izenburu bereko liburuan oinarrituta. Azken urteotan euskaraz egindako pelikula interesgarrienen artean. Ondo deskribatzen du alabaren ikuspuntua, ama dementziadunaren aurrean, rolak alderantziz iraultzen direnean. Aurretik estresak jota eta hustasuna sentituz, akaso horrelako bizipen batek zentzua ekarri diezaioke alabaren bizitzari.

Amaitzeko, gogoratzea pelikulen zerrenda osoa duzuela “Zainketa aringarriak eta zinema” Wikipediako artikuluan. Ondo bizi!

by Iñaki Peña -

Uztailaren 6a

Argazkian anaiak ematen dugu, eta izan zitekeen, urte bateko diferentzia bageneukan. Bestela, tximak berdinak genituen, bizarra hortxe, bizizaletasuna berdin-berdina. Orain neuk jarraitzen dut aurrera, eta zeu gelditu zara hortxe, 47 urterekin.

Gaurko egunez, txupinazoa bota zuten Iruñean. Urtero moduan, esango duzu, baina egon dira pare bat urte festarik gabe. Zu mundu honetatik joan eta hurrengo bietan ez da jairik egon ez Nafarroan, ez Zuberoan, ezta Trebiñun ere. Inon ere ez. Jai geneukan! Koronabirusarena latza izan zen, izango zenuen zuk ba teoriaren bat honi guztiari buruzkoa…

Gauzak apurka-apurka normaltzen joan dira, baina normaltasuna ere zer den, e? Ba horixe. Zarautzen ere, urtero moduan, hondartza jendez betetzen badabil. Urte arraro haietan hesiak ipini zituzten bertan, bai, bai, hesiak! Hondarretara zenbat jende sartzen zen kontatzeko gaztetxo batzuk ipini zituzten, horretarako sarleku zehatz batzuk jarri, eskailera batzuetatik sartu, besteetatik atera. Toailen arteko distantzia bat gorde behar… Galdu duzuna!

Orain Iñurritza obretan dago, baita herria bera ere. Salberdinen beste auzo bat dago eraikia, berri-berria. Hasi dira ezkiak mozten Nafarroa kalean, ez dakit oso ondo zergatik, baina zati batean itzalik eta babesik gabe gelditu gara. Bestela, Marina Txiki-k hor jarraitzen du, zorionez. Parrandaren bat edo beste egin izan dugu bertan. Mendi batzuk igo ditugu, Txufoekin batera. Familia mundiala duzu, aizu! Eta bai, oraindik ez dut hika egiten ikasi. Bizkaieraz segitzen dut, eta galegoz ere animatzen naiz. Horrelako batean, ea ba…

Bestela, zer esango dizut ba? 6 hilabete izan ziren, baina markatuta laga ninduten. Mundu bat bizi genuen tarte horretan. Ez dakit zenbat bidaia izan ziren, tokitik mugitu barik. Zuretzat (hiretzat), erraza zen (zuan?) gainera. Arranoa hintzen, hegan egiteko gaitasun horrekin eta horrela. Beautiful bald eagle.

Igandean goazak Pagoetara, bazter eder horretara. Begizak, hasi nauk hika, trakets baina tira. Goizean goiko argazkia bidali zidak hire arrebak. Bazegok akats bat, hala ere, nabarmena gainera. Txapelduna hi haiz, Jexux. Beti izango haiz. Hire 47 urte haiekin. Maite haut.

by Iñaki Peña -

Maddi mugalaria

Hauxe da irakurri dudan Edurne Portela-ren hirugarren liburua. “El eco de los disparos” interes handiz hartu nuen, baina “Mejor la ausencia”-k liluratu ninduen. Liluragarria iruditu zitzaidan idazteko modua, nola deskribatzen dituen 1970eko hamarkadako kontu haiek guztiak (“Iparralde”-ko giroa, Ezkerraldekoa, ETA, heroina, bizardunak…).

Beste eleberri honekin gauza bera gertatu zait, hasi eta buka egun gutxitan egin dudala, irakurketak erabat harrapatu nauela. Testuinguru historikoa desberdina da, Munduko Bigarren Gerra, Frantziako inbasio nazia, Erresistentzia, mugalarien sareak… Kokapen geografikoari dagokionez, Lapurdiko mugako zonaldea da aukeratua. Zehazki Sara herria, eta zehazkiago Larun-go mendi-oinak, San Inazio mendatea edo tren ttipiaren abiapuntua. Liburuak bi zati oso desberdinak ditu, bake garaikoa eta gerrakoa. Lehendabizikoan, arazo arruntak (edo ez hain arruntak) bizi dituzte pertsonaiek, bizitza arruntean gertatzen diren kontu horiek guztiak, galdu arte apreziatzen ez ditugun horiexek. Galdu arte apreziatzen ez dugun errutina.

Gerratearekin infernua hasten da, modu erdi zibilizatuan hasieran eta erabat basatian amaieran. Gordina da liburuaren bigarren zatia, gerrek dauzkaten gordinkeria, krudelkeria eta basakeria guztiekin. Idazleak, tarteka, lore modukoak erakusten ditu suntsipen horren guztiaren erdian. Erruki printzak, haize apur bat ekartzen dutenak, baita etsai nazien bandoan ere. Gupida da, egia esan, mundu bizigarriago egiten duen balio nagusietakoa. Maitasunarekin lotuta, ezin bestela.

Beste aldean, mundua mugiarazten duten beste elementu haiek, gorrotoarekin uztartutako mendekua, edo plazer hutsez egindako indarkeria. Liburuak jasotzen duen 1940ko hamarkadaren lehenengo erdialde hartan, mugako alde bietan panorama nahikoa iluna zen. Gerraostea eta frankismoaren hasiera batean, eta Frantziaren okupazio nazia bestean. Ama eta aita orduan jaio ziren, mugimendu klandestinoak etengabeak zirenean Lesaka eta Bera, alde batetik, eta bestetik Sara, Ainhoa eta abarren artean. Leku idilikoak infernu bihurtuta.

Badago puntu gako bat, zehatz-mehatz, idazleak azpimarratzen duena: Txibatoena. Ezkutuko pertsona horiei esker (edo euren erruz) erortzen dira mugalarien sareak liburuan. Pertsonak atxilotzen, torturatzen, bahitzen eta erailtzen dituzte txibatoen erruz. Eta, hori gertatu bitartean, garrantzitsua da zerbait egin dezaketen gehienak beste leku batera begiratzen egotea. Inportantea da gehien horiek ezer ez egitea. Koldarkeria orokortu horrengatik nabarmentzen dira bestela Maddi guziak, Schindler guziak, infernurik okerrenetan ere argia ematen duten heroi txiki edo handi horiek guziak. Samaritar on guziak.

Geurean ere ez da desberdina izan azken hamarkadetan, tamalez. Beldurrak agintzen duenean isiltasun latz horrek hitz egiten du, ozenki. Pasiboki edo aktiboki. Denok egin beharko genukeen ariketa da, besteei kontuak eskatzea baino geure barrura begiratzea. Non nengoen ni hori eta beste hura gertatu zirenean? Zer egin nuen? Zer ez? Pasatutakoa pasatutakoa dago, baina beti gaude garaiz oker egindakoekin gauza iraultzaileak egiteko: Kritika, damua, barkamena eskatzea. Edo barkatzea, bigarren aukera bat ematea. Inoiz ez da berandu.

Azkenik, badago liburuan pasarte oso esanguratsu bat, errukiaren nekearen inguruan, kontuan hartzeko beste puntu bat: “Un grito. Un lamento. Alguien llora. Nadie la consuela. Estamos cansadas de consolarnos. Cuando consuelas das parte de ti. Consolar desgasta“. Hau ere gertatzen da.

***************************************************************************************************************

(PS.- 1943ko abenduaren 26an hegazkin alemaniar bat atera zen Mont-de-Marsan-etik hegoalderantz, Ipar Euskal Herritik oso gertu. Zergatiak ez dakigula, istripu bat izan zuen Arantza aldean (Saratik 25 km-tara), Nafarroa Garaian, Izu mendiaren tontorretik hurbil. Barruan zihoazen hamar gizonak hil ziren, denak soldadu naziak, denak 21-34 urtekoak.

Mendi buelta batean topatu nuen, ustekabean, plaka bat istripu haren berri ematen, gertatu zen lekuan, Izuko tontorraren azpian. Jakinminez, Interneten sartu nintzen eta aipamena topatu nuen zehaztapen askorekin. Eman zidan zer pentsatu Arantzako herriari esker ona ematen zutela, lagundu nahian herritar batzuk istripuaren lekura hurbildu zirelako. Behintzat gorpuak jaisten elkarlanean ibili zirelako. Bazekiten herritar haiek hildakoak alemaniarrak (naziak) zirela? Jakin izango bazuten gauza bera egingo zuten? Jakingo bazuten Maddi eta bestelako mugalariak atxilotu, torturatu eta erail zituztenak horiek bezalako naziak zirela, zer egingo zuten?).

by Iñaki Peña -

Santa Anara

Koloretako argazki zaharra, kolore lausotutakoa. 1978 edo 1979. urtea. Hiru ume, berdin jantzitakoak, irribarretsu. Haurtzaroko poza. Atzean lokomotor zaharra, beltza eta berdea (edo gorria, ez naiz gogoratzen). Tren geltoki zaharraren ondoan , kalea zeharkatuta, Sancti Spiritus unibertsitate zaharra. Argazkikoak Alberto, Arantza eta hirurok gara. 7 edo 8 urte izango nituen. Diasporan bizi ginen orduan, Madrilen, eta urtero-urtero etortzen ginen udan Lekeitiora eta Gabonetan Leioara. Argazkia udan ateratakoa izango da, janzkeragatik. Egun hartan Arantzazura ere igo ginela gogoratzen naiz. Eta futbol jokalari ile luze eta horikoa eta biboteduna zebilen garai hartan Errealean, oñatiarra zena. 1981eko Ligako txapelduna izan zen, baina hurrengoan beste talde batera joan zen, nora eta Mexikora. Oroitzapen lausotuak ditut horrenak, argazkiko koloreak bezain higatuak.

Norbaitek esango bazidan 1978 edo 79 hartan ingurune horietan amaituko nintzela lanean, ez dakit zer pentsatuko nukeen. 1997an, bestela, Bilbo aldeko lagun batekin pasatu nuen asteburua Aramaio eta Oñati artean. Aizkorrira lehenengo aldiz igo nintzenekoa izan zen. Mendian egon ostean, gau hartan Ruper Ordorikaren kontzertua zegoen Santa Ana aretoan, oroimenean iltzatuta gelditzen den horietakoa. Gogoratzen naiz, halaber, Bilborako bidean, Arrasateko bariantetik pasatzean, ospitalea ikusi genuela. Eta lagunari bertan gustura lan egingo nuela aipatu niola, ospitale txiki batean, mendien artean, ingurune euskaldunean,… Norbaitek entzun zidan, burutazioak egia bihurtzen dituen norbaitek.

Nork esango zidan, bestela, Santa Anara itzuliko nintzela, baina eszenatoki gainean egoteko. Kantu bat gara, baina ez zidaten eskatu abesteko. Eskakizunei kasu egiten dieten soinu eta argi-teknikaria izan genuen, eta “Amour eta toujours” ipini zigun, xuabe-xuabe, hasi baino lehen. Zainketa aringarriak eta musika. Horri buruz ere hitz egin genuen, ezin bestela izan. Joxe Zulueta gogoan izan genuen, pertsona ahaztezinekin horixe gertatzen da, ezin dituzula ahaztu. Iraileko Festiomen, Etxalarren, badakit zein abesti dedikatuko diodan Joxeri. Ruperren disko kubatar horretan dagoen bat da.

Zainketa aringarriak eta umorea. Gero eta argiago daukat hau guztia, hilurren dagoena zaintzearena, kobazuloetan hasi zela. Santimamiñen, Paleolitoan. Eta behin paziente oñatiar baten senide batek horrela deitu zituen, Zainketa paleolitikoak (cuidados paleolíticos esan zuen, zehazki). Hiztripu bat, baina zein ona! Umorea, egia esan, da bide bakarra.

Zainketa aringarriak eta bakea. Horretarako ‘jende tunela’ behar dugu inguruan, babesa eta lasaitasuna sentiarazten dizkiguna. Kontzeptua Zaldieroa handiak jaso zuen komiki tira batean, egunkarian, eta izugarri gustatu zitzaidan. Euria gogor erortzen denean kotxearen gainean, dena ilun dagoenean eta apenas ikusten dugunean, tunel batean sartzean jasotzen dugun sentsazioa, horixe da. Tarteka behintzat, tuneletan sartzen garenean, isiltasuna dago, eta argia. Bada sentsazio horiek transmititzen dizkigun pertsonak bilatu behar ditugu, bakea zabaltzen diguna, jende tunela.

Kontu hauek eta beste batzuk ukitu genituen Santa Anan, zertan datzan gure lan eder hau. Beste ezergatik aldatuko ez nukeena. Nork esango zidan 1978an, edo 1997an?

by Iñaki Peña -

Aldaparik ez

Kartxelako gailurrean.

Denok daukagu gure bazter kuttuna. Hondartza, baso, herri edo mendi hura. Neurea Anboto da, eta duela 25 urte lehenengo aldiz igo nuen. Denik eta igoerarik ederrena eginez, gainera, Axpe aldetik Larranora iritsita, eta hortik gandor guztia zeharkatuz tontorreraino. Ordutik, beste abiapuntu batzuetatik hasita, beste bide batzuetan zehar eta beste mendilagun batzuekin leku berean amaitu naiz. Bazter kuttunean.

Aurreko barikuan, 25 urte geroago, gandorreko bidea egin dut berriro, kasu honetan Atxartetik Larranora iritsita. Alpino Tabira-ko Humberto Amantegik lagunduta (anfitrioi mundiala!), ibilaldi atsegin eta dotorea egin genuen. Bezperan, haren mendi taldeak antolatuta, MHHH aurkeztu genuen Durangon. Erdi ahaztuta neukan zer zen sentsazio hori, aretoa beteta topatzearena, giza berotasun hura jasotzearena. Bereziki Debagoienean jaso izan ditudan sentipen atsegin horiek. Ba aurkezpenen amaiera honetan ostera ere gertatu da, hasiera hartan bezala. Aurpegi ezagunak eta ezezagunak egon ziren Zugaza zineman pasa den eguenean, astebukaerari ekiteko modurik ezin hobean.

Izan ere, Galeusca-ren XXIV. edizioa zain geneukan. Oraingo honetan, Erronkaribarreko iparraldean, Zuberoako eta Huescako mugetan. Badaude mendi kuttunak, gustukoak, harrigarriak, malkartsuak, leunak, gorriak, zuriak, nabarmenak eta ezkutatuak. Azken kategoria honetan nuen Kartxela pasa den asteburua arte. Orain dela 20 urte saiatu ginen Maider eta biok igotzen Uztarrozetik, baina elurrak, izotzak eta behe-lainoak atzeraka eginarazi gintuzten. Hortik gutxira, Miguel eta Iratxerekin batera itzuli ginen Mintxateko ibar eder hartara, baina behin Kartxelako zirkuan sartuta, beste gailur batera igo ginen. Asteburu honetan, 20 urte geroago, Luis, Franxo eta hirurok lortu dugu ezkutatutako tontor horretara ailegatzea, Mintxateko pista hartatik bertatik. Bide neketsua benetan, baina hura bizipoza!

Badaude bestela mendi madarikatuak. Balaitus izan daiteke, Annapurna, K2, Cho Oyu edo Gasherbrum II. Ez dakit mendi hiltzailetzat har ditzakegun, baina bizitza eta heriotzaren arteko muga hortxe dago, jakin barik askotan. Bizipoza eman ahal digute, baita bizitza bera kendu ere. Zapatuan, Belagoa aldean genbiltzan bitartean, Aretxabaletan “Bizir Eguna” ospatu zuten beste urte batez. Mikel Crespo gogoan izan zuten Kurtzebarri aldean, baita guk ere handik 200 kilometrotara.

Bizitza ospatu eta ez daudenak gogoratu, erabat lotuta dago bata bestearekin. Tristura alaitasunarekin. Eta gustuko lekuan, badakizue…

by Iñaki Peña -

Begirada aringarria

Bost urte ziren ez ginela biltzen aurrez aurre, Gasteizko SECPAL 2018 hartatik Bilboko Arinduz 2023 hau arte. Eta hasi ginen galderari erantzun nahian: Begirada aringarria hezi dezakegu?

Jose Pereira hegoafrikar eleanitz zoragarriak ekarri zigun Pallium (2000tik) egitarau kanadarraren barruan martxan dituzten LEAP ikastaroen berri: Learning Essential Approach to Palliative Care. Zainketa Aringarrietarako funtsezko hurbilketa ikasten, ingelesez eta frantsesez eskuragarri dauden ikastaroak. Beste hitz batzuetan, lehen mailako zainketa aringarrietako gaitasuna eraikitzen. Oinarrizko jakintza hedatu nahi diete lehen mailako mediku eta erizainei bezala bestelako espezialistei ere (neumologoak, nefrologoak, zirujauak eta are osasun buruzagiei ere). Gaixoen identifikazio goiztiarra eginez gero aurretiazko plangintza egin ahal izango dugula badakigulako.

Beste galdera bat egin zigun, behin landuta, ikasleek praktikan ipintzen dute ikasitakoa? Kanadako formakuntza hartan 4 hilabeteetara ezartzen dituzten konpromezuak. Helburuetako bat da gainkargatuta dauden eta baliabideak ez dituzten profesionalak jakitun eta ondo formatuta egotea. Baita lanean gogobetetasuna areagotzea eta, zergatik ez, sistemari dirua aurreztea ere. Elkarlanaren garrantzia azpimarratuta.

Bigarren tarte batean, Bilbon aztertu genituen begirada aringarri horren zailtasun, erronka eta aukerak, mahai inguru batean bost ikuspegi jasota. Leire Gonzalez erizainak (Durangoko Joxe Migel Barandiaran egoitza) opiofobiaz eta paliafobiaz egin zigun berba, tamalez tarteka gertatzen direnetaz. Koordinazioaren beharraz ohartu zigun, geriatriatik egindako ikuspuntu horretatik. Gina Larrieta mediku primaristak (Okondoko osasun zentroa) Lehen Mailan ematen duten luzetarako den arreta abantaila moduan aurkeztu zigun, irisgarritasun eta integraltasunarekin lotuta. Erreferentziazko medikua egoteak lotura klinikoa indartzen duela eta, kontrara, medikuen gehiegizko aldaketak egotea eta burn-out sindromea arazo larriak direla. Mari Jose Almaraz mediku paliatibistak (Arabako Unibertsitate Ospitalea) akutuen ospitaleen ajeak gogorarazi zizkiguna, neurri handi batean Arrasateko geure ospitale txikian nabaritzen ditugunak. Zelan hainbatek gaixoak baino organoak ikusten dituzten. Zelan urgentea denak garrantzitsua dena ordezkatzen duen. Egotea baino egitea lehenesten dela. Eta horren aurrean, kasuak indibidualizatu behar ditugula, sufrimenduaren “elefantea” lankideei ikusarazi behar diegula eta pazienteei bestelako itxaropena eman behar diegula, sendatzearena baino bizitzaren amaiera ona eduki eta ondo hiltzearena. Iñigo Espert mediku paliatibistak (Gorlizko Ospitalea) egonaldi ertain eta luzeko ospitaleen egoera islatzen ekin zion. Bera izan zen begirada aringarri hura definitzeko sentiberatasunarekin lotu zuena, eta komunikazioaren kalitatearekin. Hiru maila desberdindu zituen: Begirada, arreta eta zainketa aringarriak, txikitik handira. Mahaiarekin amaitzeko, Irati Unamuno medikuak (Donostiako Etxeko Ospitalizazioa) euren zerbitzua daukaten banaketa azaldu zigun, onkologikoak eta ez diren pazienteen artean, mugan daudenekin ditugun erronkak tartean. Talde lanaren ardaztasuna ondo islatzen du etxez etxeko jarduerak, egia esan.

Juan Pablo Leiva ere, SECPALeko presidentea, gurekin izan genuen. Balear Uharteetatik geurera etorri da bizi et alan egitera, Bilbora zehazki. Gaiari helduta, jorratzen ari garen begirada hau enpatiarekin uztartu zuen. Koordinazioa hizkuntza berean hitz egitearekin. Arlo klinikoa eta sozialaren arteko orekari buruz mintzatu zen. Komunitate errukitsuen aportazioari buruz. Onkologikoak ez diren pazienteak orokorrean hartu ordez, paziente nefrologiko, neumologiko edo neurologikoak diren zehaztu. Eta arratsaldeko saioaren gai bat aurreratu zuen: Heriotza aurreratzeko desioa.

Huraxe aukeratu nuen nik, aspaldian interesatzen zaidalako lantzean behin jasotzen dugun hil nahi hori. Nerea Alonso psikologoak eman zigun honi buruzko tailerra. Nola erantzun hil nahi duen pertsona bati, gaixotasunaren testuinguruan eta bizitza mehatxatzen duen egoera batean. Gaixo larri eta sendaezinen artean heren batek horrelako desioak adierazten dituzte, espontaneoki %10ak, eta galdetuta %30ak. Desio dinamikoa da, gora eta behera doana, eta anbibalentea da. Bizitzeko gogoa daukate, baina ez edozein modutan, ez sufrimenduarekin, bakardadean, tristura sakonarekin. Ondo aztertu behar dugu egoera, depresioa da? Zergatik dago horrela pertsona? Laguntza oihua da, suizidioan ere oso antzekoa da. Zama ez izatea berarentzat, burujabetza mantentzea amaiera arte, kontrol sentsazioa berreskuratzea.

Profesional moduan, ataka zail hauek aurreikusi beharko genituzke, eskuragarritasuna erakutsiz. Rol play bat izan genuen tailerrean, eta esaldi batekin gelditu nintzen, medikuarena egin zuenak “gaixoa”-ri galdetu ziona: Badago zerbait berreskuragarria zure bizitzan? Zerk ematen dizu bizipoza? Fondoan, ez dago esaldi magikorik. Entzutea eta errespetatzea, isiluneak baliatzea, zintzotasuna eta apaltasuna gakoak dira, lotura terapeutikoa lortuko badugu. Bizitzan aurrera, bihotzak irabazten du eremua burmuinaren aldean. Segurtasuna bilatzen dugu arlo kognitiboan hasieran, baina denborarekin “ez dakit” esaten ikasten dugu. Elkarrizketaren amaieran, garrantzitsua da laburpen bat egitea, jasotakoa borobiltzeko.

Geure atzoko jardunaldiaren bukaeran ere, borobiltze bat izan genuen, umorearen bidez hain zuzen ere. Jose Ignacio Ricarte Eivissatik etorri zen. Umorearen zentzua, denok daukaguna, baina landu behar duguna. Eta zabaldu, besteei kutsatu. Badakigulako “uhin txarrak” zein erraz transmititzen diren. Kexatu ordez, eskertu. Itxaropena transmititu (lehenago aipatu duguna). Eta animaliak alboan izatearen onurak. Bizitzaren gauzak, Jose Ignacio duela ia 30 urtetik ezagutzen dut, beste honetan ere elkarrekin egon gara. Eta, bere aholkuari jarraituz, banoa txakurrarekin mendira. Hurrengoa arte!

by Iñaki Peña -

Viva la vida

Coldplay taldearen arrakastak, asteburu honetan Bartzelonan, geure proiekziora publiko gehiago etortzeko aukerak murriztu zizkigun. Ez dut beste azalpenik topatzen, hori izan beharko da. Barkatuko diegu, baina trukean, euren himnoa baliatuko dugu post honen izenbururako.

Gora bizitza. Horixe da “Mendian hil. Hirian hil”-en mezua, Mònica Algueró antolatzaileak solasaldiaren hasiera-hasieratik adierazi zuen moduan. Mahai-inguru moduan prestatu zuten,  Annalaura Cardella eta Marta Argilés psikologoekin batera. Oso gutxitan egon naiz horrelako formatu batekin bi urte eta erdiko ibilbide honetan, eta atsegina izan da. Arreta banatu zen lau pertsonen artean eta honek kolore gehiago eman zuen. Hizkuntzei dagokienez ere anitza izan zen, erronka nuen katalanarekin eta emaitza nahikoa duina izan zela uste dut.

Emanaldia formatu hibridoan izan zen, on-line jende gehiago zegoen bertan baino. Baina beti dago jendea aurrez aurreko berotasun hori ematen duena, kasu honetan Jordi Martínez, Fred Perers eta Pilar Vidal. Fred aspaldiko laguna da, “Llengües Vives” argitalpenaren arduraduna izandakoa eta katalan irakaslea niretzat. Jordi orain dela denbora gutxiagotik ezagutzen dut, eta oso lotura ederra izan zuen Jexux Zufiriarekin, dokumentala dedikatu nion pertsona maitagarri harekin (egun batean kontatuko dizuet istorio luze osoa). Fred eta Jordi egon dira trilogiako hiru lanen aurkezpen bartzelonarretan, hiruretan presentzia eskergarri horrekin. Pilar lehenengo dokumentalarekin ezagutu nuen, Palau Macaya dotorean egin genuen pasean, eta ordutik ez diogu elkarri pistarik galdu. Duela zehazki 9 urte izan zen, kasualitate bitxi horiek beti lanean. Bigarren dokumentalaren emanaldia, Calàbria 66 gune horretan, Robert Manrique handiari esker izan zen. Robert ezin izan zen etorri, baina presente egon zen. Lehenik eta behin, oraingo emanaldia bere gestioei esker sortu zen (moltes gràcies, COPC, per la vostra hospitalitat i generositat).

Beste bi pertsona ere etortzeko ziren, baina azkenean ez zen posiblea izan: Izaskun Andonegi, dokumentalaren protagonista eta aspaldiko bidelaguna, eta Cristina Llagostera, ezagutu baino lehen jada hor dagoena. Biak ala biak presente egon dira asteburu honetan.

Hirian bizi, herrian bizi. Honi buruz hitz egin genuen bereziki ostiraleko solasaldian, Marta, Annalaura eta hirurok. Bartzelonan bizi ala Sort inguruan, Pirinioetan. Italiako herri batean bizi, ala hiri handian. Egun hauetan Docs dokumentalen jaialdia izan da Kataluniako hiriburuan. Eta nik zinema ikusteko aprobetxatu dut eguraldi beroa. Dokumentalen ordez, fikziozko pelikulak. Eta lehenengoa “Le otto montagne” izan zen (Felix Van Groeningen). Torinon bizi ala Aostako ibarraren herri txiki batean, Alpeetan. Bi gizonen arteko adiskidetasunaren istorio ederra, baita ez dagoen aita baten eta semearen arteko harremanari buruzkoa ere, hil ondoren oso presente bilakatzen den aita. Pietrok eta Brunok ekiten diote hondatutako borda bat zutik ipintzeari, mendi aldean (txabolen asuntoa behin eta berriz agertzen ari da nire bizitzan). Hizkuntza festa hemen ere, italiera eta piemontera. Mendian hiltzea duintasunez? Pelikula honetan ere planteatzen dute. Zeure ametsei jarraitzea eta betetzen zaituenari uko ez egitea ere aldarrikatzen dute, nolabait. “The Fabelmans” (Steven Spielberg) pelikularen mezu nagusia ere badena, bestela, ikus-entzundako bigarrena egun hauetan. Hirugarrena, “Triangle of Sadness”, aparteko bide astintzaile batetik doa, punk xamarra, tarteka hard-core. Oso egokia hauteskunde egun baten bezperan.

Asteburua, hala ere, Zarautzen bertan hasi zen niretzat, etxean. Mendi Tourrak herrian laga zigun harribitxi bat, “Everest Sea to Summit”. Abenturazale australiar baten erresilientzia astonagarria. Indiako kostaldetik oinez Nepalgo eta munduko punturik altueneraino. Azken film honetatik, esaldi borobil batekin geldituko naiz: “Menditarrek munduko arraza bakar bat osatzen dute mundu osoan”.

Arraza menditar horretakoa zen, besteak beste, Xabi Ormazabal, ostiral honetan Urretxun gogoratu dutena. Bizi dira!

by Iñaki Peña -

Medikuntza narratiboa

Albert Dupontel, Dr Sachs (“La maladie de Sachs”, 1999).

Ziur aski ez zen txiripa izan Psikiatria eta Medikuntzaren Historia karrerako notarik hoberenak atera nituen asignaturak izatea. Diego Gracia bigarren ikasgai horren irakasle eduki izanak ere zerikusi handia dauka, gustu handiz joaten nintzen bere klaseetara, Madrilgo Complutense Unibertsitatean. Bere apunteak irakurtzea eta ikastea betebehar hutsa baino plazerra zen niretzat. Eta iaz Mallorcan bera berriro ikusteko eta entzuteko zoria izan nuen, ez dakit zenbat urte igaro ostean.

Ez zen kasualitatea izan, ezta ere, epidemiologia izatea patologiak ikastean atalik gustukoena niretzat. Gaixotasun bat ikasten duzuenean, epidemiologia hasierako atala da, pertsonaren nondik norakoak azaltzen dituena, gaixotasunarenak deskribatu baino lehen. Hau da, estatistikoki nortzuk daukate probabilitaterik handiena gaitz hori edukitzeko: Emakumeek, gizonek, haurrek, nerabeek, adinekoek, arraza beltz, hori, zuri edo gorrikoek, geografikoki leku zehatz batzuetan bizi direnek…

Istorio kliniko batean, halaber, lehenengo atala horixe izan daiteke: Gaixoaren deskribapen laburra, haren ingurunearena, haren aurrekari familiarrena. Neuk idatzitako istorioetan, behintzat, hortik hasten naiz. Pertsonaren erretratua eta, gero, haren gaixotasun eta tratamenduen eta une hartako gaixoaldiaren aipamena. Medikuntza narratiboa bide horretatik doa, eta baita neu ere aspaldi hartatik, karrerako urte gazte haietatik. Humanitateek gehiago erakartzea zientziak berak baino. Unibertsitatean sartu baino lehen ere, COU egiteko “zientzia mistoak” izan zen nire hautua. Letretako mediku bihurtzeko bidearen lehendabiziko urratsak ziren, orduan horrelakorik bazegoenik ez nekien arren.

Baina, grazia handia daukan arren, hilabete honetan irakurri dut lehenengo aldiz “Medikuntza narratibo” hau zer demontre den. Familia Medikuntzaren Biltzarrean emandako ponentzia batean hitz egin dute honi buruz, tartean Mikel Baza bidelaguna zegoelarik. Eurei esker, jakin dut aspaldian hartu nuen ildoak izena badaukala. Beraz, bagara.

by Iñaki Peña -

Bake laua

http://www.visitlautada.com

Nork esango zigun Bernardo Atxagaren herrian SBrekin egongo ginela? Nork esango zigun 2017ko abenduan SB Arrasaten estreinatu genuenean? Eta nork esango zigun Atxaga bera ia-ia egongo zela emanaldian bertan?

Izan ere, “Obabakoak”-etik ateratako “Bagdadeko morroia” ipuina erabiltzen dugu obraren lehenengo atalean, “Hilezkortasunaren fantasia”-z ari garenean. Ezin egokiagoa. Eta laugarren eta azken atalean, “koexistentzia baketsua” kontzeptua ekartzen dugu, Atxagak erabilitakoa, jatorriz berea ez den arren. Elkarbizitzaren edo bizikidetzaren ordez proposatutako kontzeptua da, “Higatutako hitzetatik haratago”-z gabiltzanean.

Bernardoren herria, edo bizi den herria, Albertorena eta Mari Joserena den bezalakoa. Alberto Meléndez eta Mari Jose Almaraz orain dela urte mordoa ezagutzeko plazerra izan nuen, zainketa aringarrietako bidean hasi nintzenean. Mari Jose izan zen nire irakaslea Txagorritxuko ospitalean, bolada batean, Elena ere izan zen moduan. Hortik aurrera etorri zen Arinduz elkartearen jardunaldiak ezagutzea (Euskadiko zainketa aringarrietako elkartea), Alberto bertako lehendakaria delarik. Berehala proposatu zidaten jardunaldi horietako batean parte hartzea, Gasteizko Europa jauregian, zer eta Bernardo Atxagaren hitzaldia aurkezten. Ederrak oroitzapenak. Nork esango zidan Arinduz-eko zuzendaritza batzordean amaituko nintzela, urte batzuetara?

Orain dela urte mordoa eduki nuen bolada luze bat, Bilbon bizi nintzenean, kotxea hartu eta Arabako Lautadako herriak ezagutzen joan nintzela. Ez ahaztekoa daukat lehenengo aldiz igo nintzenean hango auzo batetik, Barriatik hain zuzen, Elgeako haizerrotetara, eta hortik goitik Arantzazuko santutegia ikusi nuenean. Momentutzar horietako bat, zalantza barik, betiko hor nonbait gordetzen dudana. Bake lau hartatik abiatuta, hainbat txango egin izan ditut ordutik, Ozaeta, Larrea, Arriola, Galarreta, Zalduondo, Araia, Egino eta Durruma/San Román-etik. Azken aldiotan, hori bai, Oñati aldetik egiten ditut Elgea eta Urkillarako txangoak, Arantzazu, Araotz edo Urkulu aldetik. Goian eolikoak, azpian bake laua, hegoaldean.

Aurreko ostiralean han egon ginen beraz Aitor, Naia, Koldo eta lauok, Alberto, Mari Jose, Aurkene eta hainbat zalduondarrekin batera, Araiako Mikel eta Ainhoa lagunak barne. Nork esango zigun Celedón-en herrian egongo ginela hitz higatuei buruz berbetan? Festaz baino heriotzaz, doluaz, indarkeriaz, enpatiaz, errukiaz, traizioez, adiskidetasunaz, eraldaketaz, saskibaloiaz. Baina baita festaz ere, bertako inauterietaz, jakina.

Eta amaitu ginen gure herrialde txiki honetan normalean amaitzen garen lekuan. Sozietatean, afari legearen bake ederrean. Horrela bai. Lautadako bakean.

(Berez, amaiera hurrengo eguneko Aizkorrirako ibilaldia izan zen, baina tira. Post honen amaiera izango da behintzat).