by Iñaki Peña -

Misterioa

Joxefe Diaz de Tuestak oso zuhaitz esanguratsua aukeratu du argitaratu berri duen “Bestaldetik etorriak” liburuaren azalerako: Udalatxen magalean dago, haizeteek erabat makurtuta baina zutik. Sinbolismo handikoa, SB obra eszenikoaren kartelean ere erabili genuena (argazkian).

Estetikari dagokionez, zuhaitzak orokorrean elementu bisual garrantzitsuak lan honetan, eta behe-lainoak, udazkena eta negua. Hilda eta bizirik daudenak elkarren ondoan. Hemengo mundua eta bestaldea beti lotuta. Laneko istripuen, istripu zerebrobaskularren edo bestelako gaixotasunen ondorioz erdi hemen erdi han egon diren 19 oñatiarren bizipenak irakur ditzakegu, filtro eta artifizio barik, natural: Iñaki Igartua, Koldo Zumalde, Serafín Aparicio, Lourdes Azurmendi, Jose Ramon Azkoitia, Miguel Angel Gomez, Juan Carlos Nogueira, Nikolas Etxeberria, Joseba Azkarate, Jose Ramon Olalde, Roberto Moreno, Amaia Villar, Javier Clemente, Reyes Elortza, Algimiro Jiménez, Pedro Berrocal, Migel Angel Aldekoa, Anton Azpiazu eta Josu Egaña.

Kontrazalean, irakurri dezakegu misteriorik ez daukatela liburuan jasotzen diren testigantzek, norberak bilatzen diona baino. Nire kasua da, misterioaren bila ibili naiz liburua irakurtzen. Baita topatu ere. Egia da protagonista bakar batek deskribatzen duela bizitakoa osagai ezagunekin (tunela, argia “ta abar”eta horiek gauza guzti horiek”). Baina espiritualtasuna ardatz handietakoa da, ukatutakoa eta onartutakoa. Protagonista batek baino gehiagok erlijiotik at aurkezten dute euren burua, aldi berean misterioa modu batean edo bestean onartzen: “Ez naiz sinesduna baina…”; “Amak asko lagundu zidan, asko, eta haren animo eta otoitzek ere bai”; “Nik sinesten dut badagoela hor zeozer”; “Sinesten dut gure ondoan egon direnak eta orain ez daudenak nonbait daudela”; “Momentu horretan ez dakik berbetan zinekin habilen, baina, hala ere, esaten dok, itxoin egik pittintto bat, e!”; Edo François Mitterrand-en hitz horiek (“Heriotza intimoa”), liburu honetan islatutakoak: “Badago materia ez den beste zerbait, arima edo izpiritua edo kontzientzia deritzona. Horren betikotasunean sinesten dut”; Eta ondarea lagatzeko beharra edo nahia: “Jendeak oroitzapen ona eukitzea nitaz, horixe da nire azken helburua”.

Heriotzari beldurra galdu izana da beste elementu bat pertsona batek baino gehiagok aitortzen dutena. Eta, iritsiko denean, modu azkarrean eta sufritu barik hel dadila desio dute, James Joyce-ren “Ulises”-en pasarte horretan jasotzen den moduan, Joxefek hautatutako horretan.

Bitartean, Lori Thompson bidelagunak saio mamitsua eta erabat gomendagarria eskaini zigun aurreko astean. Heriotza mugako esperientziak (Experiencias Cercanas a la Muerte – ECM, Near-Death Experiences – NDE) hartu zuen gaitzat, lehenik eta behin zehaztapen garrantzitsu bat egiten, gazteleraz “situación vital comprometida” direlakoak eta ECM-ak desberdintzen. Ziur aski, Joxeferen liburuan jasotzen diren gehien-gehienak bizi egoera larri estu haiek izango dira, heriotza mugako esperientzia zehatzak baino.

Lorik Raymond Moody-rekin hasi zuen (“Reflections on Life After Life“…): ehundaka pertsona elkarrizketatu zituen 6 urteetan zehar, ingelesezko NDE kontzeptua zabaldu zuen (edo OBE – Out-of-Body Experiences). Beste sinonimo bat gehitu du Sam Parnia-k: Recalled Experience of Death (RED). Hauen guztien azpian, bihotz geldiketak (haietatik %11-23an deskribatuta dago), bihotz kirurgiak, elektrokuzioak, konorte galerak, koma egoerak, istripu larriak, shock septikoak, buruko traumatismoa, buruko odol-jarioak, itotzeak daude nagusiki.

Amankomuneko faktoreen artean, hauexek identifikatu ditu Lorik: Adierazezina (“inefabilidad”) edo bizitakoa deskribatzeko hitzik ez topatzea; Bake sentsazioa; Muga batera iristeko bizipena; “Hil da”, “hilda dago” eta horrelakoak inguruan entzutea; Tunela eta argitasuna amaieran; Gorputzetatik kanpo egotearen sentsazioa, beste leku batetik (goitik) begiratzearena; Izakiekin topaketak (hildako pertsonekin, ‘argiaren izakiak’); Bizitzaren berrikuspen azkarra; Heriotzari beldur gutxiago (Joxeferen liburuan ere bilduta); Bizitzaren aldaketak esperientzia hauetatik aurrerantzean, espiritualtasun handiagoa; Bizipen oso errealak, ametsak ez direnak.

Lorik Gordon Gatch izeneko gizonaren kasua kontatu zuen, ikaslea zelarik ezagutu zuena 1980 inguruan, Bigarren Mundu Gerran soldadua izan zena. Platon-en “Errepublika”-n jasota dago “Er-en Mitoa” delakoa, soldadu bat esnatu zena bere gorputza erre behar zutena baino lehen.

Tibeten, “delogs” deitzen dira XII. mendetatik idatzita dauden testigantzak, hilda egon direnak ordu edo egun batzuetan eta itzuli direnak mundura (antza denez, badaude beraz horrelakoak). Lorik lehengo egunean komentatu zuen moduan, pasadizo edo bitxikeria hutsak baino gehiago dira, anekdotak baino datu zientifikoak dira, milioika pertsona munduan (besteak beste, Javi Aramendia bidelagun tolosar-donostiarra, edo Martina Novatsky, “Volver aquí”). Kontuan ez hartzea ez litatzeke jarrera zientifiko egokia izango. Umeengan ere deskribatuta daude, eta dirudienez horrelakoak bizi dituztenek heldutasunera lehenago iristen dira eta sormen gaitasun gehiago garatzen dituzte. Pertsona batek baino gehiagok partekatutako bizipenak egon daitezke halaber, lotura emozionalak direla eta. Kontzientzia egoera bereziak dira (burmuina da, ala beste zerbait?). Eta beste galdera bat, zergatik pertsona batzuk eta beste batzuk ez?

Beste ikertzaile batzuen zerrendan, Pim Van Lommel, Bruce Greyson, Susan Blackmore, Jeffrey Long, Kenneth Ring, Peter Fenwick eta P MH Atwater. Eta gehiago irakurtzeko: “El límite” (JM Gaona, 2015), “Transcendet Mind” (I. Baruss & J. Mossbridge, 2016) eta “La superconciencia existe: vida después de la vida” (M. Sans Segarra, 2024).

Mila-mila esker Joxeferi eta Loriri.

(Eta zorionak Goienari, 25 urte zoragarri hauengatik).

by Iñaki Peña -

Ez erran deus

Irlandara Miguel lagunarekin berriki egindako bidaia baino lehen, Zarauzko liburutegira joan nintzen zerbait eramateko bilatzen. Liburu hau gomendatu zidaten, Patrick Radden estatubatuarrak idatzitakoa. Egia da eleberria ematen duela, benetako gertaera historikoak kontatzen dituen kazetari baten lana baino. Harrapatzen duen horietakoa.

Ez zen lehenengo aldia Irlandan nengoela, urte hauetan liluratu nauen herrialde horietakoa da, bere euri, laino, gaztelu, itsaso eta ezaugarri zoragarri horiekin guztiekin. Hala ere, orain dela oso gutxi egindako bidaia ezberdina izan da, konpainiagatik, laburra izan delako eta helburu nagusiagatik: uharteko pubik zaharrenak ezagutzea. Gustura ibili gara Belfast, Athlone eta Dublinen, baita beste herri txikiago batzuetan ere (“country road” horietatik, Glencree-rako bidegurutze bat ikusi genuen). Gainera, hasierako planean ez zegoen topaketa atsegin bat izan genuen. Naomi aspaldiko lagunaren ikaskide eta lagun batekin egon ginen Belfasten, Alison-ekin. Pinta batzuk elkarrekin hartzeaz gain, kontu pertsonal erabat interesgarriak partekatu zituen gurekin, The Troubles-en garaikoak. Testigantza bikainak.

Zalantzarik ez dago geurean Ulsterrek daukan erakargarritasuna, apaldu ez dena. Azken urteotan, besteak beste, Kneecap musika taldearen eztandak ederto nahastu ditu bazterrak, hip hop irlanderaz kantatuta. Orain irakurtzen ari naizen liburuak, 2020an argiratutakoa, hainbat kontu berri (niretzat behintzat) ekarri dizkit: Dolours Price, Jean McConville, Brendan Hughes, Gerry Adams eta Martin McGuinness-ekin lotuta ezagutzen ez nituen kontu batzuk, Stephen Rea…

Damua dago liburuan: “Honetarako erailtzen genuen jendea? Honetarako hiltzen ginen? Zertan ari ginen ba?” Dolours Price-ren hitzetan. Baina ez guztiz: “Hala ere, Pricek jarraitzen zuen oso harro haren ibilbide pertsonal eroarekin“. Eta hitz interesgarri hauek: “Munduari jakinarazi nion edozein gizaki normalen gaitasuna mugaraino joateko, fisikoki zein mentalki, sinesmen sakonek mugiarazita (…) Haren semea zapaltzen ari den kotxea jasotzeko gai den emakumea bezala. Inork ez daki noraino irits daitekeen”. Munstrokeriaren (edo heroitasunaren) ertzetan edozein egon daitekeela, alegia, baldintza zehatzak egonez gero.

Bestela, “Erresuma Batuko eta Irlandako gobernuek sortu zuten 1999ko apirilean, bake prozesuaren barruan, bi nazioen arteko erakunde berri bat, Biktimen Hondakinak Kokatzeko Batzorde Independentea”. Desagertutako pertsonei buruz ari da: “Gerra tresna moduan, indarrez egindako desagerpenek daukaten gauzarik krudelena ziur aski da senideei ukatzea hileta erritua, ziurgabetasun linbo batera kondenatzen dituena (…) Ezin da lutoz jantzi hil ez den pertsona batengatik”. Datuak ikaragarriak dira: Pinocheten Txilen 3.000 pertsona baino gehiago “desagertuta” daude, eta Argentinan 30.000 ere badira. Ulsterren, Batzordeak 16 pertsona identifikatu zituen. Besteak beste, Jean McConville: 10 seme-alaba laga zituen, alkohola, kartzela eta sumina kudeatzeko arazoak izan zituztenak, horietako batzuk. “Haietako inork ez zuen benetako laguntza psikologikorik jaso, eta ondorioz samina eta sumina oraindik oso presente zituzten, asimilatu gabe. Amorru berezia sentitzen zuten IRAren kontra, ez bakarrik ama desagerrarazteagatik, baizik eta salataria zela iradokitzearren, are gehiago“. Salataria, kontakatilua, “informer”. “Familia horietako batzuk biltzen ziren terapia zentro misto batean (unionistak eta errepublikarrak), Wave izenekoa. Pertsona batzuk larritasun egoera ikaragarriak bizi zituzten. Kevin McKeeren ama aztoraturik gelditu zen semea galdu ostean. Batzuetan gauez esnatzen zituen umeak, berokia ipini eta hirira joateko esaten zien Kevinen bila joateko. Bizilagunen ateak jotzen zituen garrasika: ‘Zer egin duzue Kevinekin?’. Janaria prestatu eta labean sartzen zuen, Kevinentzat ez hozteko, mutila itzultzear egongo balitz bezala kaletik mandatu bat egin eta gero”.

PD.- Datorren urterako, “S(u/a)minetik bakera”-ren emanaldi bat lotzen hasi gara, Arratia aldean. Joango naiz kontatzen.

by Iñaki Peña -

Lehoitegia

“Barrio” (1998) zerrenda horretan sartuta dago, azken 30 urteotan ikus-entzundako pelikula gustukoen nire zerrendan, hein handi batean soinu-bandari esker. Orduan ezagutu nuen Fernando León de Aranoa izeneko zinema-zuzendaria, urte gutxi geroago “Los lunes al sol” (2002) egin zuena.

Lehengo egunean, bilatu gabe, liburu hau (ikus argazkia) topatu nuen Zarauzko liburutegian, berriki argitaratua. Oso gustura leitzen den liburua da, atal laburrek edo oso laburrek osatzen dute, bikaina Zarautz-Arrasate tartea busez egitean irakurtzeko. Pasarte batzuk hautatu eta itzuliko ditut:

50 urterekin hasten gara kontzientzia hartzen geure hilkortasunaz (…), geure inguruan igartzen dugulako. Gure burua ispiluetan bilatzen dugulako baina bertan gure gurasoak topatzen ditugulako. Gure keinuetan antzematen ditugulako (…) Denbora karikaturagile ankerra da, geure hazpegiak esajeratzen dituena (…) Adinekoen egoitza baten korridoreetan ibiltzeak gure etorkizunarekin aurrez aurre jartzen gaitu (…) Zahartzea bereizmena galtzea ere bada (…) Gure ideiek bereizmena galtzen dute, gure konbikzioak ez dira hain sendoak.

(Nire aitak) ekin zion, urte batzuk lehenagotik ere, eranzte prozesu bati, agian abiatzekoa (…) “Lasta botatzen ari naiz”, esaten zuen (…) ‘Azken bidaiaren eguna iritsiko denean, itsasontzian aurkituko nauzue, ekipaje arinarekin’.

Jendea hiltzen da samurtasunik gabe, adeitasunik gabe eta aurretik abisatu barik. Egun batetik bestera hiltzen da, zubi baten hasieran edo udako oporren erdi-erdian. Jendea hiltzen da lagunengan pentsatu gabe, seme-alabengan, atzean gelditzen direnengan.

Bizitzak egiten du lagunekin mareak egiten duena urperatutako itsasontzien hondakinekin: urrundu eta hurbiltzen ditu kai-muturretik. Gogorarazten digu behinola izan zirela guretzat kaia, babesa, helmuga.

Hiri euritsu baten kanpoaldean, iparraldean, hiru eraikin jasotzen dira bata bestearen ondoan: ospitale onkologikoa, hileta zerbitzuen negozioa eta ‘striptease’ lokala. Bizitza, beti heriotzaren ondoan.

Badaude agurrak ate-kolpeak bezalakoak, agurrak hitzaldiak bezalakoak; badaude agur isilak, dena eskuekin adierazten denean (…) Aireportuak, nasak eta ospitaleak gure agurren ohiko lekuak dira, baina baita gure berriz elkartzekoak ere.

by Iñaki Peña -

Lorezaina eta heriotza

Bulgariako literaturatik hauxe da irakurri dudan lehenengo liburua. Georgi Gospodinov nor zen ere ez nekien, noski, nola idazten duen edo Nobel Sarirako proposatu dutela. Bulgariaz ere gauza gutxi dakit, Istanbul hiria egon naizen lekurik hurbilena da. Orain esan dezaket idazle hau izan dela niretzat aurtengo ustekabe nagusietakoa, Jon Fosse norvegiarrarekin batera. Bere bitartez herrialdeari eta hizkuntzari buruz detaile batzuk heldu zaizkit, baita komunismoaren garaiari buruzkoak ere.

Hasiera potentea dauka gaur komentatuko dugun liburu dotorea, Garoa-koek ederki gaztigatu zidaten:

Nire aita lorezaina zen. Orain lorategia da.

Doluaz doa, ez heriotzaz:

Hau ez da heriotzari buruzko liburua, baizik eta joan den bizitzagatik tristeziari buruzkoa.

Hortik aurrera, gozamena izan da irakurketa. Bikaina idazkera, desberdina (testua itzultzean eta “zurtoina” hitza irakurtzean Jagoba Errekondotaz gogoratu naiz, ezinbestean):

Nire buruari galdetzen diot ea loreak ez diren benetan euren azpian dauden hildakoen periskopio sekretuak, horrela mundua begiratu ahal izateko haien zurtoinen bidez.

Asko identifikatu naiz pasarte askotan, nola mintzen digun munduak aurrera jarraitzea eta jendea haien bizitzak egitea gure dolutik erabat aparte:

Munduaren amaiera ez dator guztiontzat aldi berean. (…) Nire aita badoa eta munduak ez daki, jakina.

Nola agertzen zaizkigun hildakoak edozein momentutan:

Lantzean behin (aita) agertzen zait beste pertsona batzuen aurpegien bidez ere bai.

Gaixotasunari (minbiziari) ezin dio barkatu bere aita izan zen gizon sendoa zimeldu izana:

Ahal zenuen eraman umiliatu gabe. (…) Nire aita fardelekin. Gizon errespetagarri hori, kementsua, handia, altua, segaila eta sentibera.

Hilurren daudenen tristuraz:

Tristezia hori elikatzen da ez bakarrik iraganaldiarekin, baizik eta etorkizunarekin. Batez ere etorkizunarekin. (…) Heriotza da zu gabe onduko den gereziondoa.

Minbiziaren estigmaz, oraindik badagoena:

Susan Sontagek idatzi zuen ‘Gaixotasuna eta haren metaforak’ liburuan ematen duela minbizia jendearen begiradatik ezkutatu behar dugula. (…) Tuberkulosiaz ari garenean, ordea, poesia daukagu eta ‘Mendi magikoa’ (Thomas Mann).

Zer den azken aztarnei eta hildakoei nola edo hala heltzea:

Egunkari batzuk gorde ditut azken egunetan nire aitak ebatzi zituen gurutzegramekin. (…) Nire aitari agur esaten ari nintzaion eta ateraino behintzat lagundu nahi nuen, bizirik gaudenok ahal dugun lekuraino. (…) Nora doaz doazenak?

Gabonei buruz, nola ez. (89. atala honi buruzkoa da osorik):

Badakit aurten ez dela Eguberririk egongo. Izan ere, Eguberri berririk ez da sekula egongo aurrerantzean. (…) Lehenengo Gabonak bera gabe. Gabon gauean mahaia ipinita lagatzen dugu, horrela lagatzen da hildakoentzat. Lehenengo Gabon Zaharra ez dudala bere ahotsa entzuten hamabiak baino bost minutu lehenago.

Bestelako datei eta gertakariei buruz:

Lehenengo telefono dei eza nire urtebetetzerako. Lehenengo bidaia ez dakit nora ez didala hegaldi ona opatzen.

Haurtzaroaz (eta zahartzaroaz):

Bakarrik hor, haurtzaroan, hilezkorrak gara ia. (…) Haurtzaroa bertikala da. Zahartzaroa horizontala.

Antzinako ohituretaz, naturarekin hain lotuak:

Beste garai batean, lurralde hauetan, etxearen jabea hiltzen zenean albistea partekatu behar zen abereekin.

Hileta elizkizunetaz, Jaungoikoaren inguruan baino zergatik ez garen zentratzen hildakoarengan. Hauxe bera sentitu nuen nik ere aitaren hiletan:

Gizonari berari buruzko hitz xumeak dedikatzea, besterik ez.

Bizitza ospatzeaz, zendutakoa omentzeaz:

Bildu gaitezen bere bizitza aparta ospatzeko.

Zuhaitz genealogikoetaz:

Nire alabak eta biok erabaki genuen zuhaitz genealogiko bat egitea. (…) Azalpenak eta kontsolamendua eskaintzen ditu. (…) Zuhaitza bizirik dago, haren adarretatik hainbeste hildako eskegita dauden arren. (…) Nire aita zen haren sorbaldetan iraganaldiaren tonak eusten zituen Atlas hura.

Arimari buruz:

(Bulgarierazko) hitza ‘arima’ esateko ‘eulia’ izendatzeko berdina da: ‘mujá’, ‘mushka’, ‘mushiche’.

Zer den gogorra izan behar izatea, kulturalki Bulgarian ere oso errotuta. Hunkigarria da liburuaren 50. atala, non kontatzen duen aitaren aitonaren egunerokoan agertutako aztarna minimoa, 4 urtez hildako alabaren aipamena, emozioei erabat eusten. Bi hitz bakarrik: “neskato maitea”.

Aita guztien ausentziei buruz:

Ez al da ausentzia aita guztien ezaugarria kultura unibertsal osoan?

Eta bizitzak aurrera jarraitzen du, harrigarriki:

Zein arraroa, nire aita ez dago, baina udaberria iritsi da. (…) Eta inork ez dit irakatsi zer egin jaio berri den aita moduan. (…) Nire aita joan da. ez dakit zer egin. (…) Ez dakit zer egin nire amarekin, ez dakiena zer egin nire aitaren arroparekin eta astero garbitzen jarraitzen duena. Ez dakit zer egin Dzhako txakurrarekin, haren zain jarraitzen duena eta jarraituko duena amaiera arte.

PD.- Edvard Munch margolari norvegiarraren koadro bat aipatzen du Gospodinovek liburuan, linkaren bidez ikus dezakezuena, benetan adierazgarria, hamaika hitz baino: “Umea eta heriotza”.

by Iñaki Peña -

Bi mundu

Mendian edo hirian hil. Hirian edo herrian hil. 200.000 biztanle inguruko hiri batean edo 200 bat pertsona bizi den haran batean. Zehazki Iruñean, eta zehazki Arabako ekialdean dagoen Haranan. Nafarroako mendebaldean dauden Ameskoekin muga egiten duen Harana. Aurreko asteburuan Ekhifest izeneko lurrikara emozional bat antolatu zuten Ekhi Arroyoren omenez, eta bertan egoteko ohorea izan dut.

Ekhi ez nuen ezagutu, orain ezagutzen ari naiz pixka bat bere ingurukoen bitartez. Radio Vitoriako saio batean lehenengo topaketa (birtuala, telefonoaren bidez), izan nuen Ekhiren aitarekin eta oso gertuko lagun batekin. Ondoren, Lakuntzara etorri ziren MHHH ikus-entzutera Antonio Arroyo aita, Raquel Fdez de Lezeta ama, Aitor Arza eta Izaskun Fdez de la Peña lagunak eta Ekhiren bikotekidea, Itziar Martinez. Emanaldi oso berezia izan zen niretzat, haiek bertan egonda, istripua izan eta gutxira. Ziordia inguruko haitz batzuetan hil zen Ekhi 2024ko urrian, Lakuntzatik 20 bat kilometrotara. Haientzat ere zerbait izan zen dokumentala, zeozer piztu zien, besteak beste urteurrenean zer egin pentsatzen hastea. Bizitzaren gauzak, Lakuntzako emanaldian Castillo Suarez idazlea egon zen, “Alaska” liburuaren egilea. Mota askotako doluak modu poetikoan jorratzen ditu liburuan, eta poema horietako bat konpartitu genuen Ekhifest-eko lehenengo egunean, pasa den asteburuan, MHHH eman genuenean.

Dena lotuta dagoela ematen du sarritan, Sakanan ere izan genuen azken emanaldia, Haranan baino lehen, Olaztin. Aurten Ameskoetan eta Maeztun egon ginen pelikularekin ere. Bertatik bertara. Bestela, Izaskun Andonegi eta Andoni Ormazabal ere egon dira Uribarri Haranan aurreko ostiralean, leporaino beteta zegoen aretoan. Hunkigarritik gora izan zen. Umeak, gazteak, adin handikoak eta ertainekoak bildu ginen, herri txikietan gertatzen den bezala. Zoragarria zinez, bihotz asko batera piztu zirela sentitu nuen, gure bihotzetatik hasita. Izaskun eta Andonirekin solasaldian egon ahal izatea ederra izan zen niretzat, baina Itziarrentzat ez dakit benetan norainoko babesa eta laztana izango zen.

Ostirala eta gero, larunbatean izan zen festa nagusia Haranan. Apur bat Aretxabaletako ‘Bizir Eguna’-ren eta Urretxuko ‘Mendi Festa’-ren izpirituarekin. Ez dakit zenbat jende ibili zen antolakuntza lanetan, txingurrien moduan. Bazkaltzeko 300 pertsonatik gora egin ginen, goizean mendi buelta egin ostean eta Ekhiren haitza bisita eginda. Arratsaldean eta gauean ez nintzen gelditu, baina horrek ematen zuen Araba Euskaraz edo horrelako ekitaldi bat. Eta horrela izango da hurrengo urteetan ere, heriotzak bizitza, oroimena eta elkartasuna piztu dituenez. Ekhiren betirako argipean.

Astelehenean, bertzela, Pamplona bisitatu nuen. Iruñean egon nintzen pelikularekin Golemetan Mendi Tourrarekin, eta Izarra tanatorioarekin, Mikel Idoate pilotari ohiaren eskutik, Txantrean proiektatu zuten. Baina Pamplona bertze mundu bat da. Gasteiz eta Vitoria bezala, bi mundu. Palian Nafarroako Zainketa Aringarrietako elkartea da, eta eurek antolatu dituzte aste honetan Zine-Foruma (zorabiagarria izan da kartela konpartitzea Enric Benitorekin) eta jardunaldi zientifikoa. CiviCan areto dotorean, elkarteko Isabel Erquiaga eta Miren Martínez zeuden, baita Elena Aznal, Carlos Centeno eta Vilma Tripodoro. Izen handiak. Aurkezte lanetan, Javier Rocafort izan nuen. Pelikula ikusita zeukan, eta gustatu ez ezik jardunaldi hauetarako proposatu zuen. Ohore itzela.

Baina ilusio berezia egin zidana izan zen Camino Imizcoz izeba etorri izana, azkenean! Pandemia garaian ezin izan zuen etorri proiekzioetara, eta pasa den astelehenean pelikula ikusi ahal izan zuen azkenik, Alvaro de la Torre senarra eta Ana de la Torre koinatarekin batera.

Camino pertsona aparta da, ez daude hainbeste planeta honetan, eta bera da horietako bat. Zintzoa zentzu guztietan. Izeba deitzen dut, baina berez nire aitaren lehengusina zen. Azken urte hauetan asko sendotu dugu gure harremana, eta egia esan ederra da hortxe gertu izatea. Lesakan dauzkagu sustrai amankomunak, eta Tía Conchita Zubigaray gure arteko lotura nagusia izan zen, Bolivian hamarkadak eman zituena. Gustatuko litzaidake jakitea, bizirik egongo balitz, zer pentsatuko zuen Tía Conchitak Ekialde Hurbileko egoeraz. Palestinako bandera gutxi ikusten dira Pamplonan, baina Iruñean berriz anitz dira. Baita Arabako Mendialdean ere. (Ikurriñarekin, bidenabar, gauza ber-bera gertatzen da).

Herria. Hiria. Juanjo San Sebastianek esaten duen moduan, niri ere gustatzen zait batzuetan basatia eta beste batzuetan hiritarra sentitzea. Basoan murgildu, edozein garaitan eta edozein errekatan bainu bat hartu eta, etxean bueltan, itsasoan sartu. Mendian egon eta gero, arratsaldean zinemara joan. Durangaldeko Axtxikiko tontorrean, vivac eginda, gaua pasatu ondoren, Bilboko Plaza Barriko Victor Montes jatetxe dotorean Maiderren urtebetetzea ospatu.

Bizi gara!

by Iñaki Peña -

Atipikoa

Liburuak Literaturarekin (maiuskulaz) lotzen ditugu. Eleberriekin, ipuinekin, olerkiekin. Saiakera genero atipikoagoa da. Eta formatu elektronikoarekin ez gara guztiz ondo moldatzen, nik behintzat gehien-gehien-gehiena paperean irakurtzen dut oraindik. Baita egunkaria ere.

Beraz, lehengo egunean Arrasaten Arrasaten egin genuen liburu aurkezpena oso atipikoa izan zen. Aurretik Bilbon eta Oñatin izan zen bezala. Idazlea ez den mediku batek idatzitako saiakera bat, liburu elektronikoaren formatuan. Dokumentalgilea ez den mediku horrek egindako hiru dokumentalen inguruan egindako lana da, gainera. Atera kontuak.

“Heriotzak eta doluak. Trilogia dokumental bat” izenburua dauka liburuak, eta linkean sakatuta deskargatu eta lasai irakurri dezakezue, zinez mamitsua da. Ea zer iruditzen zaizuen. Trilogia honetan parte hartu duten 32 pertsonetatik 3 egon ziren Mondragoeko aurkezpenean: Eider Otxoa eta Iker Barandiaran (AH) eta Olatz Etxabe (SB). Eiderrek gogoratu zuen nola batu ginen lehengo egunean berriz ere, 14 urte eta gero ere espazioak eta uneak konpartitzen jarraitzen dugula Iker, Eider eta hirurok. Bejondeigula. Itzela da bidean ezagutu ditudan pertsona hauek guztiak, baita Kulturaten zeuden asko ere, pazienteen alargunak edo alabak, lankideak… Ederra benetan bidea eta ikasitakoa.

Arrasatetik Oñatira, aurreko astegoienean elkarrekin egon ginen Zarautz Herri Zaintzailearen lau kideok Arantzazun, Goiko Bentan. Etxe hartan, bazter batean baino gehiagotan igartzen da artista atipiko handi baten aztarna, Jorge Oteiza-rena. Orion jaiotako zarauztarra. Miriam Mendoza bezala, gure taldekidea. Zarauztarrak Arantzazun: Aizpea Manterola, Anjel Irastorza, Miriam eta laurok, zarauztar tipikoak edo atipikoak, bertan jaioak ala ez. Hainbeste ez du axola.

Axola duena da konpartitzen duguna, urtean zehar egiten dugun lana, aurreko asteburuan egindako autozainketa ederra: Qigong, bihotzeko fonoteka, mendia, gastronomia, ipuin kontaketa, Death Kafea Goiko Bentako ganbara dotorean. Borobila.

Bizi gara!

PD.- Beste liburu atipiko bat, beste mediku atipiko batek idatzitakoa: “0 negatiboa”, Arantzazu Lizartza. Filosofia ikasi nahi zuen sendagilea. Medikuntza narratiboaren aldeko beste apustu bat.

by Iñaki Peña -

Etxe hutsetako penintsula

Ubedatik itzuli nintzen iaz irakurtzeko gomendio pare batekin. Antonio Muñoz Molinaren “El jinete polaco” zen bata, eta bestea David Uclés-en “La península de las casas vacías” (ikusi argazkia). Idazle biak Úbedakoak dira, edo Mágina-koak, fikziozko leku horretakoak. Jándula, Macondo eta Obaba bezain fikziozkoak (eta, aldi berean, errealak).

Liburukotea da iruzkinduko dugun hau, ia 700 orrialdetakoa. Horrelako gutxiri ekin diot orain arte, egia esan (bakarrik gogoratzen dut Joan Mari Irigoienen “Lur bat haratago” mardul eta ederra). Penintsularena, liburu bat baino gehiago bakar batean bildutakoa da. Espainiako Gerra Zibila da ardatza, laster 100 urte beteko duen gatazka orbaindu gabea. Bistan da, oraindik bizirik dago gatazka politiko hau, eta liburua horren isla da: ezkertiarrak eta eskuindarrak, progresistak eta kontserbadoreak, erlijioa bai ala ez, Espainia bai ala ez.

  • No me gusta ninguno de los bandos, ni la política ni la guerra.
  • ¿Y a quién le puede gustar la guerra?
  • Ahora mismo a muchos.

Gustatu zait idazleak egin duen ariketa, ‘Iberia’, ‘iberiarrak’ eta ‘iberiera’ erabiltzen ditu hitz tabuak saihesteko. Geu ‘euskaroak’ gara, eta bestela oso kontutan hartzen ditu Galeuscako lurraldeen berezitasunak. Bestela, lan ikaragarri ederra da hileta errituen deskribapenei dagokienez, galdutako usadioak beti ere, Barandiaranek eta Manterolak deskribatutakoak bezala.

Baina gerra, edo gerrak, daude liburuaren azpian, hor kolpatzen:

La guerra borra el folklore de los enterramientos y banaliza gravemente la muerte.

Había en la guerra oficios que nunca habían existido, inventados por la muerte.

Un cristiano no puede rezar por la victoria, solo puede rezar por la paz.

Gerra Zibila ez nuen bizi izan, ezta gerraostea ere, baina bizirik nagoenetik hainbat gatazka bortitz edo guda egon dira, 1971tik. Ez dakit urteren bat egon den ere gerrarik gabe, 53 urte hauetan: Espainiako diktaduraren amaiera, Argentinako diktadura, Txileko diktadura, Falklandetako Gerra, El Salvadorko gerra zibila, Hegoafrikako Apartheida, Euskal Troubles-ak, Jugoslaviako Gerrak, Sudango Bigarren Gerra Zibila, Golkoko Gerra, Ruandako genozidioa, Kongoko Lehen Gerra, Kongoko Bigarren Gerra, Irakeko Gerra, Lehen Txetxeniako Gerra eta Bigarrena, Ukrainako inbasioa.. eta oraingo Gazako genozidioa.

Ikaragarria da (eta zerrendan faltako dira beste batzuk). Golkoko Gerraren garaian, Diasporako urteetan, soldaduzkarako kontzientzia eragozle bilakatu nintzen. Madrilen ikasten ari nintzen Medikuntza, eta sasoi hartan ere interesatu nintzen Euskal Gatazkaren inguruko bake mugimenduekin. ‘Elkarri’ izan zen geure etxean aukeratutako bidea, eta artikulu pilo bat irakurri nituen urte haietan.

Azken hamarkada honetan, badakizuenez, Aitor Monje, Koldo Rodríguez eta Naia Egiluz lagunekin batera, Sandra Carrasco eta Olatz Etxaberengana hurbildu gara. “S(u/a)minetik bakera” sortu genuen, eta bidean Robert Manrique, Rosa Lluch, Maria Jauregi, Jon Maia eta Sara Buesa moduko pertsona interesgarriak ezagutu ditugu. Linkean obra eszeniko osoa ikus-entzun dezakezue.

Geure Obaba honetan gertatutakoak ulertu eta, errukitik, kolpatutakoengana hurbildu gara. Mágina eta Jándula haietan bezala, geure herri hauetan ere badagoelako zer idatzi eta zer kontatu.

by Iñaki Peña -

Zelan esan agur ama bati

Zarautzera bueltan oporretatik, egin nituen lehenengo gauzen artean, Garoa liburudendaren gune berria zelan gelditu den ikustera joatea izan zen. Bisita hartatik bi libururekin itzuli nintzen etxera (mila esker Olatz eta Imanol), eta gaurkoan lehendabizikoa komentatuko dut, Uxue Razquinena.

Ikusita neukan egunkaritik eta sareetatik, sekulako izenburu erakargarria zeukan, harrigarria gazteleraz izatea, eta harrigarriagoa fisikoki ikustea, hain txikia. Bai, atal laburrez osatutakoa da, harribitxiz betetakoa. Zati esanguratsuak azpimarratzeko ohitura daukagunok, gero errazagoa dugu topatu, komentatu eta zabaltzeko.

Lehenengoarekin asko identifikatu naiz, horixe bera sentitu nuen anaia-arrebekin gure ama hil zenean: “La pérdida que compartíamos nos alejó de inmediato” (jatorrizkoan mantenduko ditut aipuak, aldatzeagatik). Zorionez, bizitzak beti ekarri ditzake topaguneak eta birtopatzeak, eta gure kasuan berriki topatu genuen oso on bat.

Aukeratutako bigarren aipua, ahaztearen aldeko ihesbidea da: “Los mejores días son aquellos en los que no recuerdo que he tenido madre“.

Hirugarrenarekin, doluaren pasarte baten deskribapen bikaina dator, nire ustez askok zeuen bizipenarekin identifikatuko duzuena: “Recuerdas todo lo que viviste de forma menos nítida cada vez, porque pertenece a otro tiempo, como si fuera la vida de otro, y eso te duele, te entristece“.

Barrearen eta pozaren aldeko aldarria: “El día que me permití reir como no lo había hecho desde que murió mi madre“.

Beldurraren irudi ezin hobea: “El miedo es un balón enorme en una habitación minúscula“.

Jorge Nagoreren aholkuarekin (MHHH) oroitu naiz bertze honekin: “Ahora no soy capaz ni de escuchar de nuevo tu voz, tenía que haberte grabado“.

Hauxe sentitu dut nik bereziki ama hil zenetik, duela 10 urte: “Ahora cada vez que hago algún viaje, por ejemplo, pienso ojalá llegar a casa y poder contártelo o poder llamarte, como hacía antes“.

Aurten ere ezin izan diot amari deitu udako bidaiatik bueltan. Aurten liburu hau topatu dut. Imanolek erran zidan Uxue Garoara ekarri nahi duela honen inguruan solasteko eta Flor Illarramendi (haren ama) modu batean omentzeko.

Inshallah!

PD.- “Ama hil zaigu” (“Hamabostean behin” podcast #7)

by Iñaki Peña -

Zoriona, edo antzeko zerbait

On Lake Atter (Gustav Klimt)

Goiko izenburua du Karmele Mitxelenak idatzitako liburuak, oraintxe disfrutatu eta amaitu dudana. Udarako irakurketa bikaina, goitik-behera gomendagarria. 60 urte inguruko emakume baten barne-bidaia, Empordà-ko kostaldera egindako kanpo-bidaia ere badena.

Abiapuntua bel-beltza da, ezin beltzagoa: emakume protagonistaren senarrak itsasoan egindako suizidioa. Eta horrek eragindako doluaren deskribapena, zehaztasunez eta edertasunez idatzitakoa. Egia esan, aspaldian ez nuen hain desberdin idatzitako zerbait irakurtzen.

Minaren deskribapena, saminarena, modu honetan egiten du:

“Inoiz ez dut jakin nola den zehazki. Ez dakit ekaitzaren ondoren datorren barealdia edo barealdiaren ondoren ekaitza. Gaur bareago dago dena, ni batez ere.

Zakarrontzian ez dira aterki apurtu gehiago kabitzen. Hondartza makilaz, adarrez, eta algaz beteta dago, eta itsasoa zikin, ohi duen gardentasunik gabe. Tabernetako itzalkinak lurretik altxatu ezinda daude, eta edozein bazterretan plastikozko aulki herrenak abandonatuta.

Antzera irudikatzen dut neure barrua, atzoko indarrarekin txikituta. Bihotz eta birika zatiak erraietan, ixten ez diren zauri zaharrak odoletan, zauri berriak gorri”.

Funtsean, liburua zorionaren aldeko aldarrikapena da, zauritutako zorionarena beti ere. Doluan dauden pertsonek berriz zoriontsuak izateko duten eskubideaz datza liburuak, edo horrela interpretatu dut behintzat: “Batzuetan hondamendia behar da berriz hasteko, zati guztiak bildu eta haiekin zerbait eraikitzeko”.

Aita erailda, ama minbiziak hilda, ahizpak bere buruaz beste eginda, anaia mendi istripu batean hilda, semetxoa edo alabatxoa jaiotzean zenduta… galdu eta gero zoriontsua izateko eskubidea.

(Eskerrik asko, Aizpea, liburua gomendatzeagatik).

by Iñaki Peña -

Sutan

Mangum Fire. Arizona (AEB), 2020. Wikipedia.

Aurtengo udari sutan ekin diogu, eta hainbat bizilagun klimaren larritasunaz hamaikagarren aldiz konturatu dira. Urtez urte gertatzen den zeozer da, datorren urtean ere berriro gertatuko da, eta hainbat herrikide larrituko dira, atzera ere ahazteko aurreko urtean eta aurrekoan eta aurrekoan (…) jazotakoaz. Zorionez, su-etenean gaude momentu hauetan.

Sutan ekin zioten urteari 2022an Ukraina aldean, Errusiaren aurkako gerrarekin, gaur arte luzatzen ari dena, Eta sutan amaitu zuten 2023. urtea Palestinan, Hamasek piztutako suari gaur arte Israelek etengabean botatako erregaiarekin, eskala handiko atentatu latzari neurririk gabeko genozidio batekin erantzunda. Zoritxarrez, su-etenik ez daude, ez batean ezta bertzean ere.

Azken asteotan pare bat komiki irakurri ditut (milesker Maddi!) indarkeriari buruzkoak. Jérémie Dres komikigile frantziarraren “Le jour où j’ai rencontré Ben Laden” 2 liburuen gaztelerazko itzulpenak izan dira (“El día que conocí a Bin Laden“). Bertan, Mourad Benchellali eta Nizar Sassi arabiar frantziarren istorioak kontatzen ditu marrazkigileak, erradikaltasun islamista ulertzeko saiakeran.

Anna Teixidor kataluniarra antzeko zerbait saiatu zen egiten “Sense por de morir. Els silencis del 17-A”, Ripolleko arabiar katalan haien bilakaera biolentoak ulertu nahian. Nola pizten da sua gazte batzuengan izugarrikeriak egiteko iritsi ahal izateko? Zeintzuk dira faktoreak?

Une hauetan amaitzen ari naiz “Putain de guerre!” komikiaren gaztelaniazko itzulpena (“¡Puta guerra!”), Jacques Tardi eta Jean-Pierre Verney frantziarrek egindakoa, Lehen Mundu Gerraren izugarrikeriak gordinki plazaratzen dituztenak.

Sute guztien artean, gure Troubles propioak (izan) ditugu, klima aldaketa (larrialdia) bezala ahaztu nahi ditugunak. Atzo, baina, ekimen zoragarria burutu zuen Ibai Uribe gazte euskaldunak: 25 aldiz igo zuen Mandubiko mendatea bizikletaz, haren aitaren omenez. Haren aita, Mikel Uribe, ETAk erail zuen duela 24 urte, eta ahanzturan ez gelditzeko balentria ikaragarria aurrera eraman zuen atzo. “Minak ez du ideologiez ulertzen”, haren hitzetan.

Amen.