by Iñaki Peña -

Kantu bat gara

Gure biografia guztiek soinu-banda propioa daukate. Musikak ez ezik soinu paisaiek ere lagundu gaituzte jaio ginenetik. Baita lehenagotik ere, umetoki barneko bizitzatik bertatik. Inguruko jendearen ahotsak, doinuak, hizkuntzak, hori guztia joan da osatzen memoria bat. Alzheimerrak berak ere batzuetan ezin duena guztiz suntsitu.

Garai bakoitzean abesti mota desberdinak gustuko izaten ditugu, atzean uzten ditugunak eta urteekin lurperatuta gelditzen direnak hor burmuinean nonbait. Ez dakigu nola, baina gogoratzeko gai gara berriro entzutean, 20, 30 edo 40 urte geroago. Doinua, eta hitz batzuk ere. Garunaren misterioak.

Atzo musika bidaia egin genuen Gaiarre Antzokian. Txangoaren antolatzaileak aholkatzen zigun nostalgian bertan goxo ez gelditzeko, behin eta berriz atzera denboran egiten genuen, baina aitzinera begiratzeko. Etorkizunerantz. Zalantzarik gabe, orainaldia bizitzeko kontzientzia izanez gero, atzokoa gozamen hutseko momentutzar horietakoa izan zen. Kantuen moldaketak musikalki bikainak ziren. Eta abeslariaren gidaritza, irudimena eta umorea ere paregabeak. Zein emankorra izan den bere ekoizpena hamarkada honetan, ikaragarria da, zenbat kantaren hitzak idatzi dituen pentsatzeak bakarrik bertigoa eragiten du.

Maiaren jarraitzailea naiz aspalditik, “Riomundo” iruditzen zait euskal literaturaren mugarri horietako bat. “Miñan” ere izan den moduan, atzo kontzertuan presentea egon zena (bi liburuen artean 10 urteko tarte zehatza dago, kuriositatez). Bizitzaren atzaparkadak ere islatzen dituzte biek ala biek, testuinguru desberdinetan. Biak ala biak migrazio istorioak dira, behin baino gehiagotan landatu-erauzi-landatutako zuhaitzok sustraiak non ditugu? Gora eta behera goaz. Atzo Iruñean beste Jon bat falta izan zen, bizitzaren gora-behera gazi-gozoek eraginda. Musikak goza ditzala bera eta etxekoak ere.

Azken buruan, puzzle bat gara, hainbat bizipenek osatutako bizitza bat. Hamaika kantuk osatutako kanta bat. Musikek elikatutako arima bat. Izan ere, atzoko moduko txuteak maiztasunez hartu beharko genituen. Osasunaren alde.

by Iñaki Peña -

Heriotz ohiturak



Hilerrirako bidea. Izurdiagan (Arakil), 1950eko hamarkadan. Carmen Jusué (Etniker ).

Albiste itzela jaso dugu duela aste batzuk, izan ere Labayru Fundazioak digitalizatu du Etniker Egitasmoak duela urte batzuk argitaratutako liburu mardula: “Ritos funerarios en Vasconia”. Urtebetetze baterako bi liburu oparitu zizkidaten, hauxe eta beste bat, “Ritos del nacimiento al matrimonio en Vasconia”. Jaiotza eta heriotza. Aita berria nintzen orduan, jaiotzatik askoz gertuago heriotzatik baino, jakin barik bigarren hau oso urruti ez zebilela.

Euskal Herriko heriotz ohiturak jasotzen dituen argitalpenera itzulita, goiko linkean sartzen baldin bazarete jabetuko zarete lan handi horren tamainaz. 25 ataletan banatzen da liburua, material ikaragarri zabala da eta gaiak askotarikoak. Ohikune zaharrak, gehienak desagertuta edo haranzko bidean: Animaliekin erlazionatutako heriotzaren zantzuak, hiltamuan dagoenaren adierazleak, arimaren eta gorputzaren arteko bereizketa, hil-kanpaiak, auzokideen parte-hartzea doluan, belar-erretzeak, hil-oheak, andabideak, segizioa, argizaiola, kadirak, ogien eskaintzea, auroroak, lutoa, kofradiak, arima herratuak…

Baserrietan gordeta hainbat jantzi eta objektu geldituko dira oraindik han eta hemen, museoko pieza etnografikoak legez. Eta gaur egun ere horien guztien oihartzunak iristen dira tantaka ospitaleetara, belarriak erne baldin badituzu eta adi baldin bazaude. Norantza goazen ez dakigu oso ondo, baina behintzat nondik gatozen apur bat ikasi dezakegu. Kontu interesgarriak dira, niretzat behintzat.

Osagarri moduan, Iñaki Olaizolak 2015ean egindako argitalpena ere aipatzekoa da, “Muerte, ritual funerario y luto en Euskal Herria”, azken hamarkadetako ohitura garaikideak jasotzen dituena. Hau ere, oso gomendagarria.

by Iñaki Peña -

Heriotza onaz

Luis Lizarralderen argazkia (Elurra Pagoetan, “Karkara”).

Apirilak ongi etorria egin digu elurte dotore batekin, Pagoeta ere zurituta agertu zaigu gaur, aurreko egunetan bestelako giroa zegoen arren. Bai, klimarekin “gauzak” gertatzen ari dira aspaldi honetan.

Aste honetan bertan ekin diot heriotza ona edo duinari buruzko solasaldi sortari, “Bihotzetik” ekimenak antolatua. Izan ere, Javi Aramendia koordinatzen ari da martxotik ekaina arte 40tik gora hitzaldiren egitarau zabal bat, Gipuzkoan zehar, sei komunitate errukitsuak elkarren artean sarea eginda: Tolosa (Bihotzetik bera), Irun-Hondarribia (Bidasoa Zurekin), Elgoibar (Almaur), Donostia (Bidegin), Orio (Zain Bizi) eta gu geu Zarautzen (Zarautz Herri Zaintzailea).

Orion eman nuen lehendabizikoa astelehenean, beteta zegoen Arraunetxe eraikin ederrean. Amaia Gozategi bidelagunak anfitrioi lanak egin zituen, eta luze eta gustura aritu nintzen solasean bertaratutakoekin (batzuk ondoko galaxiatik, Bizkaia maitetik).

Garai hauetan automatikoa da hainbatentzat heriotza duina eutanasiarekin lotzea. Eta horixe da, zorionez, duela 9 hilabetetik zabaldu den beste bide bat heriotza ona lortu ahal izateko. Baina ez bakarra, eta gainera ibilbide luzeagoa duten herrialdeetan ikusten dugunez (Belgika, Herbehereak…), ez kasu gehien biltzen dituena.

Zainketa aringarriak oraindik espezialitate medikoa ez den arlo nahikoa gaztea da, beste esparru batzuekin historikoki konparatuta. Gurean bizpairu hamarkada baino ez dira martxan daudelarik, eta helburu nagusietakoa horixe dugu: heriotza ona, edo duina. Beraz ez da oso bidezkoa eutanasiarekin baino ez lotzea, eta horrela Orion korronte biei buruz egin genuen berba. Zabalago nik gehien ezagutzen dudanari buruz, baina baita bide berriari buruz ere. Kontuan hartuta eutanasian hainbat paliatibista gabiltzala.

Bibliografian, Jacinto Batiz mediku paliatibista bizkaitar ezagunak idatzitako liburua aipatu nuen, eutanasiarekin kritiko agertzen dena, argudio hauek ere irakurtzea interesgarria izan daitekeelakoan. Eta horrekin batera, hurrengo hitzaldietan beste liburu bat aipatuko dut, Cristina Llagostera psikologo katalanak aste honetan ere Gasteizen aurkeztutakoa, aitzindaria den komunitate errukitsuan: “Morir con amor”. Izenburua iradokitzailea irudituz gero, hemen duzue aurkezpena ikus-entzuteko aukera.

Amaitzeko, heriotza duinari buruzko hurrengo solasaldietan parte hartu nahi baduzue, hemen egitaraua eta izena emateko bidea (eta info guztia):

  • Elgoibarren apirilaren 7an.
  • Donostian apirilaren 19an.
  • Zarautzen apirilaren 29an.
  • Tolosan ekainaren 3an.
  • Irunen ekainaren 15ean.
by Iñaki Peña -

Getxon bidelagunak

‘Getxo Zurekin‘ izan zen ‘Zarautz Herri Zaintzailea’ sortzeko eredu nagusietakoa, Gasteizko ‘Vivir con Voz Propia‘ eta ‘Santurtzi Hiri Zaintzailea‘-rekin batera. 2018ko hasiera hartan horko proiektua ezagutzea izan zen azken bultzada hemen abiatzeko.

Naomi Hasson irlandarra da komunitate errukitsu bizkaitarraren burua, eta aspaldian ezagutu ginen, Arrasate aldean, bera ‘Saiatu’ egitasmoa aurrera ateratzen ari zenean. Ordutik bidelagunak gara eta hainbat saltsatan gabiltza elkarrekin.

Besteak beste, trilogiako hiru aleak programatu ditu Getxon, heriotzaz pedagogia egiteko eta errukia lantzeko testuinguru honetan. “Aulki Hutsak” duela 4 urte proiektatu zuten, lehenengo urratsak ematen ari zirenean. 2019ko irailean “S(u/a)minetik bakera”-rekin ausardia puntua izan zuen Naomik, Euskal Herrian pairatutako indarkeriei buruz hitz egitea oraindik deserosoa delako. Irlandan ere badakite suminaz eta saminaz.

Pasa den ostegunean “Mendian hil. Hirian hil” azkenaren txanda izan zen. Publikoan Monika Fernandez bidelaguna egon zen, Maria mediku egoiliar leondarra etortzera animatu zuena, Bilbon berarekin lan egiten duena. Egia esan jende gaztea ere hurbildu zen Erromoko kultur etxera aurrekoan. Etorkin magrebtar talde bat lehenengo lerroan, adibidez. Hauek ere badakite doluei buruz, migratzaile guztien moduan, are gehiago baldintza latz horietan datozenak. (Kausalitatez, “Aita Mari” dokumentala aste honetan bertan ikus-entzunahal izan dut).

Aretoan lehengusua ere egon zen, ondoko herrian bizi da, asko poztu nintzen bera ikusteaz. Haren amak, neure izebak, doluak zer diren azaldu zidan lehenengo pertsona izan zen. Haren aita, neure osaba, ez nuen ezagutu izan ordea. Hegazkin istripu batean hil zen, bera txikia zenean, eta gertaera hark txiki-txikitatik piztu zidan heriotzaren inguruko kontzientzia. Zorionez, etxean gurasoek kontu garrantzitsu hauei buruz naturaltasunez hitz egiten ziguten. Bide honetan nagoen lekuan nago honengatik guztiagatik, neurri handi batean.

by Iñaki Peña -

Zaraitzu

1988ko Aste Santuan egon nintzen lehenengo aldiz Otsagabian. Gurasoekin, anaia eta arrebarekin eta beste familia batekin izan zen. Ondo gogoratzen naiz urteaz, Errealak egun haietan jokatu (galdu) zuelako Errege Kopako finala Barçaren aurka. Udaberria zen, baina dena elurtuta zegoen. Orreaga ere bisitatu genuen. Hain izan zen zoragarria, non hurrengo Aste Santuan lekua errepikatzeko eskatu baigenien gurasoei, aho batez bi familietan.

Ez ziguten kasurik egin, eta hurrengo urtean León-go probintziara joan ginen. Pasatu ziren urteak, ia 10 urte, eta lagunekin itzuli behar izan nintzen Otsagabiara. Gogoratzen naiz Tafallan Nafarroa Oinez izan zelako, 1997ko urrian, eta asteburu hartan ere Iratiko oihanean ibili eta Orhi mendira igo nintzen lehendabiziko aldiz.

Apur bat geroago Maider izeneko neska bat ezagutu nuen Arrasaten, ospitalean lankideak ginen, elkarrekin ibiltzen hasi ginen eta asteburu batzuk pasatu genituen Otsagabian. Abodiko bazterrak, Muskildako baseliza… Esan zidan ez zela oso ezkontzeko zalea, baina inoiz egitekotan, Muskilda moduko leku batean izan beharko zela.

Esan eta izan (edo ia-ia). Maider izeneko neska eta biok ezkondu ginen Otsagin 2005eko apirilean. Elurrak bazter guztiak estali zituen, baita Muskildarako bidea ere, beraz herrian bertan ospatu genuen dena. Badago dorre itxurako eraikina Urrutia auzoan, horma bat pilotaleku moduan erabili izan zena beste garai batzuetan, eskola izandako beste eraikin haren aurrean, plazaren bestaldean. Ba hortxe.

Urtero itzultzen gara orduz geroztik, eta ezteiaren 10. urteurrenean ere han izan ginen. Eta orduan bai, igo ginen ermitara. Arantzatxoa kendu, eta asteburua aprobetxatu genuen “Aulki Hutsak” herrian aurkezteko. Beste zentzu bat hartu zuen dokumentalak niretzat, 10 urte geroago ama eta aita falta zirelako. Aldi berean, denbora tarte horretan Pello eta Aioraren aulki beteak gehitu ahal izan ditugu, eta beste batzuk ere joan dira iristen geure mahaira. Batzuk xoan, bertze batzuk xin.

Aurreko asteburuan “Mendian hil. Hirian hil”, trilogiako azkena, ekarri genuen Zaraitzura. Elurra zapaldu genuen goizean Orbaizeta aldean Mikel eta biok, Nafarroa Beherea eta Garaia arteko mugetan egindako itzuli ederrean. Eta arratsaldean elurra baino arazo tekniko batzuk inprobisaziora eraman gintuzten, ezkontzako egunean bezala. Han zeuden Mari Carmen, Laura, Ana, Marux, Txepi, Mari Jose eta 34 urte hauetan guztietan modu batean edo bestean ezagututako otsagabiarrak.

Bitxia da, baina egun hartan bertan, Pontevedrako probintzian, 850 kilometrotara, beste pertsona batzuk ari ziren MHHH ere ikus-entzuten Caroi herrian. (Bigarrenez gertatu da horrelakorik trilogia honekin, nik dakidala, aldi berean Euskal Herrian eta hemendik kanpo proiekzio bana). Terra de Montes deitzen da herri hura dagoen eskualdea. Mendietako Lurraldea, Aezkoa eta Zaraitzu bezala.

PD.- “Heriotza eta bizitzaren arteko hari finean bidea egiten” (Irati Irratia).

by Iñaki Peña -

Txomena

Arrasatera iritsi nintzenean oñatiarrei buruz ohartu ninduten. Badira 21 urte. Mediku lanetan hasi nintzenean Gurutzetan, Bilboko Ezkerraldean, abisatu ninduten Barakaldo, Santurtzi, Sestao eta Portugaleteko galiziarrei buruz ere bai: Bitxiak dira, arauak desberdinak dira, gaixotasunak diferente manifestatzen dira eurengan, kostatuko zaizu komunikatzea eurekin. Kontuz ibili.

Eta zer gertatu zen Gurutzetan? Iman bat bezalakoa izan zela. Erakartzen nindutela eta nituela. Gustura nengoela eurak atenditzen, neu ere oso estandarra ez naizelako sekula izan. Eta Arrasaten? Are okerragoa, hau da, are hobetoago. Are gusturago nengoela eta nagoela. Txantxikuak deitzen zituzten, eta bazegoen zerbait, bai. Zeozer erakargarria.

Badira 18 edo 19 urte, hortik. 31-32 urte inguru izango nituen eta Agustin hasi nintzen ikusten kontsultan, eta berehala baita Enkarna ere. 70-72 urte izango zituzten, sasoian zeuden aitajauna eta amandrea. Garai hartan behiak zituzten ukuiluan, ittuan, dozena erdi bat edo zortzi.

Pello jaio zen (ikusi argazkia), gero Aiora. Amortzuak eta bazkariak Txomenan, afariak Saloian, mendi bueltak, buzkantzak, Olentzero eta Maridomingi. Mirari, Adela, Jaione, Gisane Aitor, Oier (argazkian), Miguel Angel, Mariano. Maiña, Aratzurti, Agerre, Santa Krutz, Ugaztegi, Aizkaiñ, Atxulo, Orkatzategi, Andarto, Usabakotxena, Degurixa. Arantzazu, Duru, Aloña, Urbixa… Gustura egotearena ulertzen hasi zarete?

Zerrendara gehitzen baditugu lankideak eta lagunak, eta bidean ezagututako beste araoztarrak, baita beste paziente oñatiarrak ere, eta horien senideak. Eransten baditugu Zelai Zabal eta Goiko Benta…

Eta zerrendan kontu alaiei eta bizipen zoriontsuei gaineratzen badizkiegu bestelako uneak, lehenengoak bezain garrantzitsuak direnak. Agustinen heriotza, duela ia 5 urte. Eta Enkarnarena, duela 2 egun. Euren oroimena, eta ez dauden guztiena.

Orduan dena ulertuko duzue.

by Iñaki Peña -

London River

Etxealdia aprobetxatzen ari naiz pelikulak ikusteko, hemendik mugitu barik bidaiatzeko. Londonera, adibidez, denboran atzera eginda 2005eko uztailera.

“London River” berriro ikus-entzuteko aukera izan dut (eskerrik asko Aizpea!). Bere garaian asko inspiratu ninduen filma izan zen, hainbeste non “Aulki Hutsak” egiteko atzean egon zen horietakoa izan nuen.

Istorioak batzen ditu emakume eta gizon bat, bi mundu desberdinetakoak. Elisabeth zuria, kristaua eta europarra da, alarguna, uharte batean bizi dena Frantzia eta Ingalaterra artean, lorezain lanetan. Ousmane beltza, musulmana eta afrikarra da, banandua, Frantziako landagune batean bizi dena, basozain moduan.

Elisabethen alaba eta Ousmaneren semea Londonen elkarrekin bizi ziren, 2005eko uztailaren 7ko atentatuak gertatu zirenean. Mesfidantzatik errukirako ibilbidea ikusiko dugu, aurreiritzietatik partekatutako gizatasunera. Dolua eta indarkeriaren inguruko lana da, airean lagatzen duena puntu interesgarri bat: Zein diferentea den hiltzaile baten ama edo aita izan, ala biktima batena.

Egun hauetan ere “El Desafío: 11M” dokumentala ikus-entzun dut, Espainian inoiz gertatutako atentaturik handienari buruzkoa, baita terrorismo islamikoak Europan inoiz eragindako odoltsuena ere.

Suminetik eta saminetik bakera igarotzea hain zaila denean.

by Iñaki Peña -

Bizitzaren amaiera arte

Pasa den azaroan, Torelló-ko mendi zinemaldian dokumentala aurkeztera joan nintzenean, beste zerbait interesgarria egiteko ere aprobetxatu nuen.

Gertu gelditzen den Vic herrian hartu nuen ostatu, eta bertan dago martxan 2017tik Kataluniako lehenengo komunitate errukitsua edo zaintzailea, Vic Ciutat Cuidadora izenekoa. Sustatzaile nagusia, Zainketa Aringarrietan estatu espainiarrean mediku aitzindarietako bat da, Xavier Gómez-Batiste, eta berarekin egoteko abagunea izan nuen.

Etxera bueltan, liburu bat ekarri nuen nirekin, argitaratu berria zegoena: “Fins al final de la vida”. Egileak, hain zuzen ere, Anna Formiguera erizaina, Mariona Vilaclara psikologoa eta Xavier G-B bera dira. Egun hauetan etxean egon beharko naizela, denbora izango dut eskuetan berriro hartzeko. Liburuaren helburua bizitzaren amaieran dauden gaixoak zelan lagundu eta zaindu azaltzea, akonpainamendurako gako ugari lagatzen ditu.

19 ataletan banatuta dago, katalanetik itzulita: Dena jakin ala ez; Etxean ala ospitalean; Aurretiazko borondateak; Ukapena; Amorrua; Tristezia; Beldurra; Mina; Angustia; Onarpena; Dementziak; Bizitzaren amaieran erabakiak hartzea; Heriotza hurbilaren seinaleak; Erantzuteko galdera zailak; Haurren minbizia; Eutanasia; Nahi gabeko bakardadea; Bakean hiltzea eta Dolua.

Bibliografia ona egun hauetarako.

by Iñaki Peña -

Karunabirusa

Pandemiaren lehenengo urtea amaitzen ari zenean, 2020ko abenduan izan genuen Gasteizen jardunaldi suspergarria. Ekitaldi gutxi egiten ziren aurrez aurre, eta animatu ginen Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako 10 komunitate errukitsu edo zaintzaleetatik topaketa bat egiteko, on-line konektatu genuelarik Ingalaterra, Portugal eta Txileko jendearekin, sinergia hauetan ere mugitzen dena.

Horietako pertsona batzuk, pisu handiko erreferenteak dira. Gonzalo Brito bezala. Interes handiko hitzaldia eman zigun Txile aldetik, eta hitz jolas hau egin zuen hasteko, post honen izenburura ekarri dudana. Izan ere, Karuna hitzak, sanskritoz, errukia esan nahi du. Begitu zein abiapuntu polita.

Sufrimenduaren aurrean, batzuetan saihestu dezakegu, eta beste batzuetan arindu. Errukitik egin dezakegu, motibazio enpatikotik ekintzara pasatuz. Gonzalok kontzeptu garrantzitsu bat transmititu zigun, errukia entrenatu daitekeela. Neuronek plastizitatea daukatelako. Eta pasa den hilabetean hil den Thich Nhat Hanh maisuaren hitzak ekarri zizkigun. Era berean, sozioplastizitatea dugu, pobrezia eta aberastasunaren artean. Gero eta murritzagoa, bestalde, biodibertsitatearen galeragatik.

Erruki instintiboa oso murritza da, esaten zigun Britok, zeure zirkulu hurbila bakarrik hartzen duelako barne. Zirkulua zabaltzea da erronka, etsaiak edo hain ondo moldatzen ez garen pertsona horiek barne. Eragile eraldatzaileak behar ditugu, eredu moduan.

Apunteen artean, errukia lehiaren beste muturrean dagoela jaso nuen. Gu besteen kontra baino, gu besteei esker. Gu garela beste batzuk izan direlako, alegia.

Paul Gilberten eredu ebolutiboan hiru sistema mota daude, eta hiruren artean oreka modukoa topatu behar dugu: Sistema urdina dugu alde batetik, lorpenarena. Desioak eragiten du, progresatzea edo aurreratzea, eta dopaminarekin lotuta dago. Bestetik, sistema gorria dugu, mehatxuarena. Adrenalina eta kortisolarekin lotuta eta antsietatea, sumina eta nazkarekin. Hirugarrena, sistema berdea da, bakearena. Oxitozina eta opiazeoekin harremanetan, poza, segurtasuna, babesa, konfiantza eta zainketarekin.

Eta horrela, 2020ko abendutik 2022ko otsailera egingo dugu salto. Izaskun Andonegiren eskutik duela 3 aste ekin nion errukia lantzeko entrenamenduari, berak gidatutako ikastaroan. Hiru urrats eman ditugu orain arte, beste bost ditugu aurretik.

Bai, ederra izango litzateke errukia kutsatzea koronabirusarekin bezain erraza izango balitz.

by Iñaki Peña -

Bihotz-altxagarria

Arrasatekoa kenduta, Gurutzetan Etxeko Ospitalizazioan igaro nuen garaia gogobetegarriena izan zen niretzat. Ezkerraldean eta Meatzaldean sarritan ibili nintzen, Eskumaldean eta Mungialdean dexente gutxiagotan, eta Enkarterrin lan egitea behin eta berriz tokatu zitzaidan, eta oso oroitzapen ona gordetzen dut.

Oroimen ona lekuez eta pertsonez. Euskal Herriko “Far West”-a da, baserri eta mendi inguru erdalduna, Burgos eta Kantabriako mugetan. Karrantzaraino joatea egokitu zitzaigun behin baino gehiagotan, edo Turtziozeraino, batzuetan elurrarekin. Eta paziente gogoangarriak, tarteka.

Amaia izan da, guztien artean, bihotzean gelditu zaidana hor barruan. Lankidea zen, gaztea, begirada gardena zuena, eta malkoekin ez ezik begi horiekin beste hainbat gauza transmititzen ziguna, baita bakea ere. Duintasuna definitzea kontu nekeza izanda, neska honek bizitzaren amaieran erakutsi zuena dela esango nuke.

Zallan ostiralean MHHH proiektatu dugu, hangoa zen Amaia, eta bertan izan dut haren gurasoekin berriro topatzeko zortea. Nolako egurra, halako ezpala. Kasu honetan ere bete-betean aplikatu daiteke. Jende maitagarria, bizitzak beste aukera hau eman digu ordukoaz gogoratzeko, eta oraingoaz eguneratzeko.

Zaila zen, baina espero baino jende gehiago hurbildu zen emanaldira. Eta solasaldi sakona izan genuen herriko zinema areto moderno eta dotorean. Istripuak gertatzen direnean, hitz egin genuen gorpua topatzearen garrantziaz. Herrian badakite zein inportantea den, hangoa baitzen Zaldibarko zabortegian desagertutako langilea, Joaquín Beltrán. Latza.

Lore bat oparitu zidan, bestela, etorritako ikus-entzule batek, hitz bat dokumentala definitzeko: “Reconfortante”. Lagungarria, lasaigarria, kontsolagarria, indargarria, suspergarria, bizigarria, bihotz-altxagarria baldin bada norbaitentzat, lan ona egin dugu.

(Asteartean, otsailaren 1ean, 7 urte bete dira ama hil zenetik. 2015 hartan ere zendu zen Amaia).