Etiketaren artxiboa: Igela

Zaldien bazka

-n -kargitaratuta
Erantzun

McCoy. Depresio handia. Gordina.

Espektakuluaren gizartea deritzogun hori guk uste baino zaharragoa da. Pobreziatik irteteko ezintasuna aberatsen denborapasa izatea ere ez da berria. Eta, Garbitasunaren aldeko Elkarteek arrazoia izan dezakete hipokrita izanda ere.

Patuak elkartu ditu Robert Syvert eta Gloria Beatty. Zinemaren munduan egin nahi dute lan, batek zuzendari eta besteak aktore, eta ez dute arrakastarik. Gloriak, sos batzuk irabazteko aukera proposatzen dio Roberti, dantza maratoi batean bikote gisa izena ematea.

Miseriaren pornografia da maratoia. Haurdun dauden emakumeak, mediku tokia duten albaitariak, jate hutsagatik beraien gorputza eta gogoa mugaraino eroateko prest dauden lehiakideak. Horren atzetik enpresagizon bi, kezkatuak hasieran ia inor ez doalako espektakulua ikustera, baina ezkontza martingala eta hiltzaile alprojei esker animatzen doana. Partaideek babesletza lortu beharra dute urratu zaizkien jantzi eta zapatak berrizteko. Aktore eta zinema munduko jende ezaguna doa ikuskizunera. Robert eta Gloriak Layden andre zahar aberatsaren mira dute, haiek dira honen faboritoak. Bera da ikuskizunak duen ikusle fidelenetakoa.

Nobela gordina da Horace MacCoy idazlearen Zaldiak akabatzen ditugu ba… (Igela, 1989, Xabier Olarrak itzulia) liburua. Bertan, epaitua izaten ari den Robertek kontatuko digu nola iritsi den dagoen tokira. 1935 urtea da, Depresio Handian bete-betean sartua da Amerikako Estatu Batuak herrialdea eta txiroak hara eta hona dabiltza biziraun nahian. Zorte ona eta txarra eduki du Robertek elkartu delako Gloriarekin, honen ezkortasun eta patuarekiko gordintasunak bere xalotasuna zaurituko duelako. Liburu bukaeran onartzen baitu Robertek, akaso guztiz esnatu gabea den gaztearen xalotasunez, Gloria ezagutu arte ez zuela ezta planteatu ere egin zineman arrakastarik ez edukitzea. Peter Collinsek, liburuko hitzaurrean, honela laburbiltzen du nobela:

“Zaldiak akatzen ditugu ba…” ez da nobela luzea, baina bai bortitza. Garai bateko beste maisu amerikar bat dakarkigu gogora: Ernest Hemingway. Eta hau esatea ez da burugabekeria hutsa. Frantziako idazle existentzialisteak Horace McCoy, Hemingway eta Faulknerrekin batera, garai hartako idazle amerika onenetarikotzat zuten: Camus, Sartre, de Beauvoir eta Malraux idazle handiek McCoy-ren lehen nobela hau Ameriketako lehen nobela existentzialista bezala zeukaten. Izan ere, nobelan agertzen den Gloria pertsonaiaren nihilismoa ez da ahuntzaren gauerdiko eztula.

Pelikula ezaguna egin zuen Sidney Pollackek 1969an liburu honetan oinarrituta (Espainian Danzad, malditos, danzad izenez ezagutua) eta hau ikustea bezain gomendagarria da liburua irakurtzea, planteamendu ausarta baitu, egitura interesgarria eta indar handia.

Zaldun zurbila

-n -kargitaratuta
Erantzun

Hammett. Eastwood. Uzta.

Loturak zer diren. Uzta gorria liburua, Dashiell Hammettek idatzia 1929an eta Igelak argitaratua 2018an, Xabier Olarraren itzulpenaz, irakurri ahala Eastwooden Pale Rider (Zaldun zurbila nire itzulpenean) pelikulaz oroitu naiz. Antzekotasunak? Legerik gabeko bi leku, bi protagonista izengabe, sarraskia garbiketarako tresna eta handikien zurikeria. Diferentzietan aldiz Eastwooden pelikulak badituela meatzari on eta zaindu beharrekoak, Hammetten nobela, berriz, zeharka aipatzen da gizarajoen sufrimendua. Egileen filiazio politikoa izan liteke beste ezberdintasun bat, kontserbadorea zinegilea eta komunista idazlea, baina akaso harira ez datorrena.

Liburuaren kontrazalean Peter Collinsen aipua dator eta bertan dio nobela beltzaren aitzindari den lana dela, egilearen onena bere iritzian eta generoak eman ei duen onenetarikoa. Azpimarratzen ditu ere elkarrizketen perfekzioa, erritmo bizia ematen dio horrek, eta baita garai hartako nobela beltzen (lehen belaunaldikoak) ezaugarrietako batzuk: poliziaren ustela, detektibearen bakardadea (kasu honetan paradoxikoa dena, Continental detektibe konpainiakoa baita izatez eta horrela ditu bi laguntzaile, akaso egilea Pinkerton etxe famatuko langile zeneko garaiari keinua), femme fatalaren ezaugarri batzuk dituen emakumea etab.

Gozatu dut irakurketa nahiz eta batzuetan galdu izen artean. Izan ere, Poisonvilleko miseriak erakusten dizkigu egileak goiko agintarietatik hasita alkohol kontrabandoan aritzen direnetaraino, eta nola detektibe honek, enkargatu dioten lana hasi bezain pronto amaituta, justizia senez bide odoltsu bati ekingo dion bidean nor erortzen den axola gabe. Hiria garbitzea nahi du, ustelkeria ezabatu eta ordena ezarri, eta horretarako eskuan duen guztia egingo du gerra lehertuko duen txinparta pizteko. Erritmoa bizia da oso, odoltsua, eta oso ondo lortzen du idazleak irakurlea lehertuko dela jakitun den ekaitzak berez dakarren itolarri sentsazioa sortzea.

Akzioa, tiroak, botilatik zuzenean edandago whiskia, elkarrizketa biziak eta hiri ustelak lehertaraztea gogoko baduzu zure liburua da. Gainera, nola utzi irakurtzeari honela hasten den liburu bat?

Butte hiriko Big Shipen aditu nuen lehenbizikoz Personvilleri Poisonville deitzen, Hickey Dewey zeritzon ilegorri baten ahotik zehazki. Gizagaixo hark “r”ak diptongo bihurtzeko ohitura zuen. Beraz, niri bost axola nola deitzen zion hiriari. Gerora, “r”ak ondo ahoskatzen bazekitenei ere aditu nien hiriari horrela deitzen. Horra jendailak hitz-joko merkeetarako duen zaletasunaren beste erakusgarri bat. Handik urte batzuetara, Personvillera joan nintzenean, ulertu nuen hitzaren esanahi zehatza.

Esna

-n -kargitaratuta
Erantzun

Marlowe. Chandler. Los Angeles.

Kasualitatez bi liburu erosi, Igelakoak biak, eta (H)Ilbeltza elkartekoek argitaletxe beraren Sail Beltza osoa oparitu. Horra patua, laranjarekin jaten dena eta bestea dena batera. Egia esan irakurketaren gozamenaz beste mesanotxearen gizentzeaz plazera hartzen dugunontzat gaindosia eragin dezaeen oparia da, baina, espero dut mesanotxeak eta biok hemendik nola airoso atera asmatuko dugula, baina zer ederragorik beka bat irabazi duenari hitz bitaminak oparitzea baino. Hori bai, irakurle, hil beltza ez ezik katail beltza aurreikusten dizuet blog hau bisitatzen jarraituz gero.

Raymond Chandler idazle handia zen, begirada zorrotzekoa eta horrelako istorio batek behar dituen errail ugariak ondo marrazten dakiena, gero, Armiñongo ordainlekua bailitzan, dena azken orri brillante batzuetan elkartzeko. Protagonista, Philip Marlowe detektibe pribatu zorrotz, bakarti, profesional on, kaustiko, dirudiena bezain gogor ez eta misoginoa da (baita homofoboa ere). Lana Betiko loa da (Igela, 1995) eta euskarazko itzulpena Iñaki Ibañezena. Ez da akaso Adiorik ez lan bikainaren mailakoa, baina oso-oso nobela ona iruditu zait.

Zergatik hori? Batetik nobelak ondo funtzionatzen duelako, indarkeria, misterio eta ageri den pertsonaia galeria oparoak irakurlea gozarazten duelako. Bestetik lanak, Chandlerren estiloa hau da, ondo azaltzen dituelako LA bezaleko hiri batetako aberatsen miseria eta azpijokoak. Gupidagabea da haien dekadentzia bital, estetiko eta moralarekin. Hau guztia, bistan da, ez litzateke posible izango ez balu poliziak ahalbidetuko ustelkeriarako eta aberatsen interesak defendatzeko duen berezko joerarekin. Bukatzeko, nobelak gu interpelatzen gaitu Marlowek egia aurkitzeko duen tema basatiak sufriarazten gaituelako, denok opa diogun bizimodu lasai eta materialki beteari uko egiten diolako aukera duen bakoitzean.

Epekako bitxi-saltzaile segail begi-beltza lehengo arratsaldeko postura berberean zegoen ateondoan. Begirada konplize berbera bota zidan dendan sartu nintzenean. Dendak itxura berbera zeukan. Lanpara berberak argitzen zuen izkinako idazmahai txikiaren gainean eta ile-hori hauskara berbera altxa zen idazmahaiaren atzetik, antezko soineko beltz berbera jantzita, eta niganantz etorri, aurpegian ezbaiko irribarre bera zeukala.

Azkenik aipatu nahiko nuke ere itzulpenaren maila, nabaritzen bada ere hogeita bost urte igaro direla eta horrenbestez normala da aspektu batzuetan zaharxea geratu izana, aberatsa iruditu zait oso hiztegi eta esamoldeetan. Nirekin ondo funtzionatu du bederen eta ez dakit zer gehiago eska dakiokeen itzulpen bati. Espero dut, irakurle, gozatuko duzuna nik beste Marlowen abentura hau.

Hiper

-n -kargitaratuta
Erantzun

Ernaux. Maxi. Cergy-Pontoise.

Gogoan dut. Artean ume koxkorra besterik ez nintzen Musakolan Maxi Eroski eraiki zutenean, Arruena baserria zegoen orubean eta Roneo fabrika ordurako dekadenteraren edfizio ondoan. Gogoan ditut orgak eta honen gurpilen entretenimendua, aparkalekua, ugaritasuna eta eroslearen bakardadea askatasunarekin konfunditzea. Halere, hura ez zen deus Iruñean handik gutxira ezagutu nuen Centro Comercial Iruña handiarekin, han ere Eroski baitzen baina handiagoa, bere Toys R Us erraldoi eta guzti. Niretzat Iruñea Gabon sinonimo da eta ahozabalik utzi ninduen zentro komertzial kontzeptu, berritasun eta handitasunak. Liluraturik ninduen. Horregatik dut akorduan ere gurasoekin berariazko eskurtsioa eginaz Max Center ezagutu nuen sasoia. Aitzindaria zen, modernoa. Tenpluak ziren.

Ordutik higuinez lepo bukatu dut zentro komertzialekin. Gasteizko bulebarrak, letra xehez, ez baitezagun Donostiako glamurrarekin konfunditu, ez ninduen harrapatu, herrikide asko ez bezala. Horrek ez du esan nahi ez ditudanik zentro komertzialak bisitatzen, obiparoa naizelako erosketatan Amazonen salbuespenarekin (ez dezagun sal kantaren aldaera modernoa abestu beharra dago hemen), baina agortu da nire lilura. Nekatu egiten naute eta ihes egiteko gogoa piztu. Buruko mina erruz hazten da bertan. Harremana funtzionala da edota babesleku hutsarena, batez ere atzerrian nagoenean egoera zaurgarrian, denboran ondo mugatutako bisita.

Idatzi dudan honek balio literariorik duen zaila da jakiten. Ezetz esango nuke, lehen begi kolpean, Annie Ernauxen Begira zenbat argi, maitea liburua irakurri dudan arte (Igela, 2014, Xabier Aranburuk itzulia). Hain justu hori egiten baitu Ernauxek, bere herriko Trois-Fontaines zentro komertzialeko Auchan hipermerkatuan urte betez bizitakoekin egunerokoa osatu. Horrela irakur daiteke nola sentitzen den bat biluzik bere erosketak kutxako zintan daudenean, zer suposatzen duen egunkaria klandestinoki irakurtzeak prentsa txokoan, nola kudeatzen den kultur aniztasuna, teknologiak dakarren tirania, airean den musika eta abar. Batek pentsatu dituenak eta ez dituenak txukun jasorik, zintzo demonio, eta zer pentsa handia ematen duten lerroak, nahiz eta, egiari zor, lehen orriak irakurtzen ez ziur egon parean nuena jenialidadea ote zen edo baldarkeria. Hori sentitzen baduzue ez etsi, merezi baitu aurrera jotzearen ahaleginak.

Kutxan zain ematen dugun denbora-tarte horretan egoten gara elkarrengandik gertuen, behatzaileak eta behatuak aldi berean, entzuleak eta entzunak, edo, besterik gabe, intuizioz, aliritzira ulertuz elkarrekin.

Beste inon ez bezala erakusten dugu kutxan gure bizitzeko modua, zenbat diru daukagun bankuan, gure jateko ohiturak, gure interesik intimoenak, bai eta gure familia-egitura ere. Kutxa ondoan uzen ditugun produktuek esaten dute bakarrik bizi garen, badugun bikotekiderik, seme-alaba gazterik, animaliarik…

Esan dizuedan moduan gogoan dut auzoan (herrian) Maxi Eroski ireki zenekoa. Egun Hiper da, bizi dugun garaiaren lekuko. Garai hau iraungi den, horra beste zalantza bat.

Ezin ahaztu ezta espetxe dispertsioaren eraginez Gibraltar parean den (edo zen, ez diot jarraipenik egin azken urteotan bere existentziari) Eroski batan pasatako arratsaldea. Hain justu Ernauxek hizpide duen zentro komertziala Cergy-Pontoisen dago eta Frantzia apenas ezagutzen dudan arren, banuen toponimoaren familiartasun zera bat. Jakina, mapan begiratu eta hor dago Osnyko espetxea. Egona naiz bertan, logelak hamabost minutuka ere alokatzen zituen hotel batean gaua pasatuz. Denaren aldiria da. Baina hori, jakina, beste istorio bat da.

Alproja dantza

-n -kargitaratuta
Erantzun

Gangsterrak. Hammett. Noir.

Nobela beltz generoaren sorrera kokatzen du akademiak Dashiel Hammett, zuen ezagutzatik abiatuta errealitatearekin lotu baitzuen generoa; eragin zuena Ernest Hemingway edo Raymond Chandler bezalako autoreen estiloan. Batez ere Depresio Handiak eragindako hondamendian kokatu zituen bere lanak, 29ko burtsa krakaren biharamunean.

Ez zen alferrik Pinkerton etxe ezaguneko detektibea izan gaztaroan.Tuberkulosi atakeek eta alkoholismoak bere osasuna erasan zuten. Horrez gain, bi Mundu Gerratan aritutakoa zen borrokan Estatu Batuen armadan. Heroikeriak aguro ahaztu ziren bere kasuan jaioterrian eta sei hilabetez egon zen espetxean ezkertiarra izateagatik 50ko hamarkadan McCarthy senatari tristeki ezagunaren ekimenez. Ez zuen kiderik salatu, nahiz eta bere jarduerei buruz deklaratu. Anfifaxista zen.

Maltako belatza da akaso bere obrarik ezagunena. Nik, baina, Kristalezko giltza, Igela 2014, Xabier Olarra eta Esti Lizasok itzulia, irakurri dut gustora asko. Bertan, Taylor Henry gaztea nork hil duen deskubritu behar du Ned Beamont jokalar eta alprojak, bere lagun Paul Madvigi laguntzeko. Tartean familia bi gurutzatu dira maitasun kontuetan, Madvigtarrak eta Henrytarrak, bi gangster handiki daude nor baino nor, Madvig eta O’Rory, eta tartean erdipuriko sikarioak, taberna ilegalak eta detektibe pribatuak.

Ez da ohiko nobela beltza. Beamont tipo azkarra da, azeri hutsa, baina ez da detektibea. Ez da pezkiza zalea, ez du arrastoa usaindu eta bere galbidea izan arran hura jarraitzea beste erremediorik ez duen ehiza zakurraren senik. Hain justu, horretarako du kontratatua berak detektibe propioa, Jack, ez zaizkiolako intersatzen kontu horiek. Hor dago akaso Hammetten bertutea, nobelan beste hainbat gai lantzen dituela krimena ardatz harturik: laguntasuna, berezki Madvig eta Beamonten artean, politikaren kiratsa, polizia-epaile-hedabideen saldukeria (The Wire baino zazpi hamarkada arinago), klase borroka… Bukaeran garai baten erradiografia intersgarria uzten digu egileak eta botereak, handi-nahikeriak, giza talde bati egiten dion konponbide gabeko kaltea.

Bukatzeko, itzulpena azpimarratu nahi nuke, duen hizkuntza aberats eta apartagatik. Horren adibide, liburuko lehen pasartea:

Dado berdeeek zirurika gurutzatu zuten mahai berdea; biek aurrealdeko pareta batera jo, eta punpa egin zuten atzera. Bata berehala gelditu zen, hiruna tanto zuriko bi ilara berdin gainaldean zituela. Bestea, berriz, mahaiaren erddiraino joan zen zanbuluka eta tanto bakarra erakutsiz gelditu zen.

Ned Beaumontek erremuskada arin bat egin zuen.

-Hum!- eta irabazleek beren dirua jaso zuten.

Harry Slossek dadoak jaso, eta bere eskutzar iletsu zurbilean klinkarazi zituen.

Tabernak ireki dituzte gaur Aretxabaletan. Han izanik, hona naiz.

Hirira doan bidea.

-n -kargitaratuta
Erantzun

Ginzburg. Delia. Italia.

Izan zitekeen gure arbasoei buruz, gure amona eta aitonei buruz. Landa eremua eta mugakide duen hiria, bigarren honen eragina.

Baina hori baino askoz gehiago da Natalia Ginzburgen Hirira doan bidea, Igela 2001, italieratik Pello Lizarraldek euskaratua. Ez da Gure etxeko kontuak, gaia ere ezberdina denez gero, baina dirudiena baino hari mutur dituenaren susmoa dut.

Argindarraren jokoa (aitaren ofizioa eta izebaren etxea), irakurri eta ez irakurtzearen aldeko pertsonaiak, ekoitzi gabe negozioa egin nahi dutenei buruzko begirada zorrotza, emakumeenganako indarkeria eta jazarpena, emantzipaziorako gakoak, gizarte fededun itxien hipokrisia, hiriak landa eremuetan erein zuen askatasuna eta galbidea, famiilia eredugarrien mitoa…

Airean irakurtzen da, ez da txarra hori gero, eta ibilaldi batzuetan buruari eragiteko beta eskaintzen du. Pasarte honek kasu:

-Alfer-alferrik ari haiz orain Ninirekin ametsetan -esan zidan-. Ninirekin edo beste batekin berdin zion. Kontua dun norbait izatea, bizitza tristeegia baitun emakume batentzat, bakarrik baldin bazegoen.

Kollontairen Boltxebike maitemindua gogorarazi dit. Akaso biak ezkertiarrak zirelako, Ginzburg eta Kollontai. Akaso, maitasuna politikoa delako. Ez egin kasu, baldarkeriaren bat izan bailiteke.