Bodor. Artzapezpikua. Bogdanski Dolina.

Bogdanski Dolina ibai ertzean dago. Urkidi bat du mugakide. Gábriel Ventuzak hiru gurpileko motorra du. Baita zorrak ere. Ezin dio Ventuzak, protagonista nagusiak, ihes egin patuari.

Iragana uholdeak jandako uhartea da. Lurperatutako tranbia. Gutxinaka desagertu diren musika instrumentuak. Eliza hierarkiak zorrotz kontrolatzen du hondakin arteko oraina, polizia sekretuz, kontzentrazio esparruz eta itxaronaldiz.

Ádám Bodorren Artzapezkikuaren bisita, Elkar 2011, Unai Elorriagak euskaratu zuen. Liburu lehorra, gogorra, iluna da. Misteriotsua eta mimo handiz harilkatua, mihia josia duten jostunek soilik egiten duten eran. Gezurra badirudi ere niri Stephen Kingen Dorre Iluna gogorarazi dit, atmosferan antzekotasunak arnastu baititut.

Irakurtzeko guztiz gomendagarria. Elorriaga ere, Europa erdialdeko literaturaren zale, bikain hungarierako testuak (laguntzarekin) eta gaztelaniazkoak maneiatuz.

Hemen pasarte bat, zertaz ari garen hobeto ulertzen lagundu diezakeguna: Bogdanski Dolinan goizeko elizkizuna amaitu eta jakinarazi zenean ez zela Leordina artzapezpikua hiria bisitatuko zuena, baizik eta inork ezagutzen ez zuen Butin izenekoa, Gábriel Ventuza, kapilau militarra baino ez zena, aspaldi zegoen jakinaren gainean. Hamza bere anaiordeak esanda zekien. Anaiordeak berak bidali zuen Bogdanski Dolinara, iparraldeko eskualde basotsu hartara, gorpuak ateratzen hasten zirenerako hirian egon zedin.

Gomendagarria zinez.

Canetti. Arditti. Iragan mendea.

Aitaren partetik turkiar pasaportea. Amaren jatorria Livornon. Bulgarian jaioa, Manchester, Viena eta Zurichen hezia. Senide denak sefardiak, gaztelania izoztuaren jabe. XX. mendearen hastapenetan iragana hatz puntekin uki zitekeen.

Bulgarieraz eta gaztelaniaz aurreneko hitzak esan, ingelesez irakurtzen hasi eta alemanez trebatu. Elias Canettik zainetan du Europa.

Mihia aske da 65 urterekin idazteari ekin zien memorien aurreneko atala, bere haurtzaro eta nerabezaroari dagokiona. Erein eta Igelak argitaratua 2013an eta Ibon Uribarri Zenekortak itzulia, momentu batzuetan trebezia handiz.

Canettik bera eta bere familia biluzten ditu, beraien izaera, egunerokotasuna eta familia barruko tentsioa tradizioaren (negozio gizonena kasu honetan) eta horri ihes egin nahiko dion aitarena.

Gerra Handiaren urteak dira eta zeharka iritsiko zaigu kainoi hotsen oihartzuna. Baita gero tragedian mamituko zen antisemitismoaren hedatzea. Canettik amarekin duen harremana, hezkuntza eta egile klasikoei ematen dien garrantzia, bere familiaren konposizioa, mugak lausoagoak ziren sasoia… %100 Europa da, teknokraziak oraindik irentsi ez zuen terminoa.

Nik gehien gozatu dudana hasiera izan da, Danubio ertzeko Rutschuk koloretsuarekin. Bukaeran astunxeago, irakasleei ematen dien garrantzia zeremoniatsu eta guzti. Hasierako pasarte bat dakarkizuet, bere amaren famila lerro gutxitan nola deskribatzen duen: Beraz, jatorri espainiarrekoa ez ezik leinu diruduna ere bazen amarena. Nire familian eta bereziki amarenean ikusi nuen nolako eragina daukan diruak jendearengan. Dirua gogotsuago bilatzen zutenak ziren okerrenak nire begietan. Diru irrikatik jazarpen maniara doan bideko geltoki guztiak ezagutu nituen.

Zorrotza da Canetti, batez ere bere buruarekin. Hala behar du izan, ze tristea baita hirugarrenari buruz temati aritzea norbera albo batean utziz.

Aimar. Oroimena. Transexualitatea.

Auzoko bizi guztiko baserritarren elkartean izan nuen bizitzan transexualitateari buruz izan dudan elkarrizketa aberatsena. Paradoxa da, baina gizonkeriak libro libro dabiltzan pareta artean aita batek Crhrysalis elkarteaz eta bere haurraz hitz egin zidan sakon.

Suizidioaren berri gehiago izan dut, zoritxarrez. Zenuk tripi bat jan eta istripu baten ondorenean bere buruaz beste egin zuen. Ondoren etorriko ziren bizilagun, auzokide eta herrikideak. Halere gutxi hitz egin dugu horri buruz inguruan, Habeas Corpusen kanta baten lelotik harago. Zer den tabua.

Moioren, Aimar Elosegi Ansaren, kasua ez dut ezagutu liburua publiko egin arte. Arrazoi dute Kattalin Minerrek edo Iratxe Retolazak, Moio, gordetzea ezinezkoa zen liburuan eginiko adierazpenetan, Elkar 2019. Hernaniko presoen izenak jakin izan ditut. Santurtzin egona naiz gudari baten omenaldian. Politika hitz gero eta txikiagoa zait, nire ezjakintasunen kargu egin ahala.

Fatxak ez garela pentsatze hutsean ezkutatzearen akatsa, hor koxka. Deseraikitzen jarraitu beharra dago.

Liburua da memoria eta aldarrikapena bat eginik, Moiorekin samurra eta ingurunearekin zorrotza, Anderrekin begirunezkoa eta Brayanekin hurbila. Zer dator doluaren ostean? Galdetzen dio Minerrek bere buruari hastapeneko orrietan. Intuizioa hasieran eta memoria eraiki nahia ostean. Bukaerako hitz batzuk hartu ditut, Brayanenak: “Bestetik, memoriaren ardura denok hartu behar dugu, zeren, familia edo ingurukoen esku uztea oso fuertea iruditzen zait, ezin diogu gizarte bezala karga hori jarri. Hori, ez dakit, udaletxe edo eragileen esku egon beharko zela uste dut, eta egun oroimen ofizialik ez egotea oso larria iruditzen zait. Ezin du izan atzetik datozenak ni enteratu nintzen bezala enteratzea, kasualitatez. Bermatu egin behar da herri honen historiaren transmisioa”.

Arin irakurri eta luze geratzen den liburu horietakoa da Moio, horra bertutea.

Holt. Haruf. Itxiera.

Gu bagara mila probintzi, zer ote Amerikako Estatu Batuak. George Lloyden oihartzunik ez dakit iritsiko denik Holtera, akaso eliza erre bakanen kedarrak estaliko du. Landa giroa, Amerikari egozten diogun eta Euskal Herriari buruz Madrilen darabiltenean nazka ematen digun sakon adjektiboa. Bizitza eta heriotzaren naturaltasuna, izaki bizien dependentzia zuzena dutenena. Izan artasoro amaigabe edo txahal. Eta bizitza eta heriotzaren gogorra, munduari bakean agur esatearen desira, berandu eginiko eskolako lanen zama.

Benedicció de Kent Harufen Holteko trilogia amaitzen duen liburua, Marta Pera Cucurellek itzulia, Edicions del Periscopi 2019, eta Dad Lewisen heriotza hurbila du ardatz. Ez da errepikatzen aurreko bi lanetako pertsonairik, bati buruzko aipu xamurren bat salbu, berria da dena. Gaiak eternoak dira ordea, pertsonon azal, eta trebezia handiz eta gizatasun ikaragarriz josten ditu idazleak bizitzaren argilunak. Laguntasuna, eskuzabaltasuna, berekoikeria, homofobia, bullynga, ausardia, gerra, abertzaletasuna… Zerrenda amaigabea litzake, baina sermoirik gabe. Horiek Lyle pertsonaiari utziko dizkio, predikadorea bera, eta pertsonaia borobila nire ustez.

Ze ederra den igande bat liburu on baten alboan amaitzea, bizitzak jarraituko duela jakinik. Liburuaren azken lerroen antzera: I a la tardor els dies van tornar freds i van caure les fulles dels arbres, i a l’ hivern va bufar el vent de les muntanyes i a les plantes altes del comtat de Holt es van desencadenar tempestes nocturnes i rufagues que van durar tres dies sencers.

Ba hori, duna handi batera igo eta isiltzen ez denak ez du hemen deus ulertu.

Tabucchi. Nostalgia. Denbora.

Gure ezintasun politikoen ifrentzua da darabilgun hizkuntza nagusikeria. Dagokionari eska dakiokeenaren salbuespenetik harago, hiztun askoren ibilbidearen gainetik dator seinalamendua. Badakit gaztelania hiztunek ere egiten dutela, besta menosteko akats linguistikoa baliatzea, baina hori ere jabetza medioak gure egitearen ezintasuna da. Nekez irudikatzen ditut horrela Arrasateko XX. mende hasierako sozialistak, adibide bat jartzeagatik. Haien ametsak zerikusi handiagoa zuen herriko kuartela asaltoan hartzearekin.

Nostalgia ere praktika genezakeen, baina susmoa dut haserregi gaudela horretarako. Europa erdialdeko literaturak horren ondo jorratu duen gaia, urte gutxian desegin baitziren han inperioak, aberastasunak, aziendak eta biziak. Adam Bodor artzapezpikuaren zain, horratx. Kutsu hori hartu dizkiot izatez meridionala den idazle baten ipuinei, blog honetan ere aipatu izan dudan Antonio Tabucchiren Oker ttiki garrantzigabeak da obra. Fernando Reyk itzulia, Literatura Unibertsala sailean. Ze eskertzekoak itzultzailearen oharrak, esan beharra dut.

Ipuin sortan denboraren iragatea eta izan zenaren falta dira hari. Adinean aurrera doazen pertsonaiak, euren amets, nahi, itzal eta erruekin. Bizi izandakoak, alegia. Eskenatokiak ere hala dira, izan zirenak, Biarritz edo Donostia luxuzkoak, Madras exotikoa edo Antonio Machadoren gela. Ondo ezagutzen ditu autoreak Italia, Espainia eta Portugal. Katalunia begiko du eta apenas aipatzen duen Euskal Herria, ipuin bat berton kokatuta egon arren. Detaile honek Buenaventura Durruti gogorarazi dit, hure ere Donostiatik atsegin handirik gabe pasea.

Ipuinek ezinegona dakarte, baina gozatzeko tarteak ere badakartza. Nire gustukoenak Neguaren esperoan, Rebus eta Madrasera doazen trenak ipuinak dira. Rebusekoa aipua: Gaur gauean Miriamekin egin dut amets. Urrutitik kamisoia zirudien tunika zuri luze bat zuen jantzita; hondartzan aurrera zihoan, olatuak beldurgarriak ziren, altuak, eta isiltasunean hausten ziren, Miarritzeko hondartza zen noski, baina hutsik zegoen erabat, ni etzaulki batan nengoen eserita, etzaulki hutsen ilara bukaezin bateko lehenbizikoan, baina beharbada beste hondartza batean, Miarritzen, nik dakidala, ez zegoelako halako etzaulkirik, hondartza baten ideia besterik ez zen, eta nik beso keinu bat egin diot esertzera gonbidatzeko, baina Miriamek aurrera segitu du ikusi ez banindu bezala, begiratua aurrean iltzaturik, eta nire ondotik pasatu denean haize izoztuaren uholde bat sartu da nigana, berarekin batera halo bat balerama bezala: eta, orduan, ametsetako ustekaberik gabeko txundiduraz, hila zegoela ulertu dut.

Orriols. Paula. Mauro.

Marta Orriols da narratzaile aparta. Irakurlea liburuan murgiltzea da idazleon erronkatako bat nire iritziz, haurtzaro eta nerabezaroan afizio honetara kateatu ninduten liburu guztiek lortu zuten hori bederen, eta Orriols iaioa da horretan. Hasieratik bertatik Paula Cid medikuaren larruan sartu eta bere mina, bere min handi-handia konpartitzeko zortea izan dut. Zortea diot, gaiak mingotsetik asko duen arren, oso ondo eraikita daudelako pertsonaiaren zalantza, akats, bertute eta erorikoak.

Aprendre a parlar amb les plantes obrak, Periscopi 2018, Urteko Nobela Onenaren Òmnium saria irabazi zuen. Ez dizuet bihurtuko mamia apur, Paula neonatologia arloan lan egiten duen medikua da eta kolpen handi bat jasotzen du bizitzan. Beno, bi kolpe, zehatzago izanda. Kolpeak ordura arteko bere bizitza antolatua hankaz gora jarriko du eta berak konplikatutzat duen adinean, berrogei urteak apenas pasa dituen, lema kolpea eman beharrean aurkituko da nahi edo nahi ez.

Bidean bikote harremanen disekzioa, familia harremana, mina, oroimena, gezurra. Lezio gogorren bat edo beste ere, esaterako, bizirik irauteko senak batzuetan beste batzuez baliatzea dakarrenean. Mingarria da, bai horixe. Baina itotzen ari zarenean besoen kontrola eusteari oso zail deritzot.

Bainaren bat aurkitzekotan niretzat epilogoa sobera dagoela, ez baitio ekarpen handirik egiten istorioari. Halaber, bistan da, landareei hitz egitea ariketa sanoa dela, zeharo gomendagarria. Hona zer dioen autoreak horri buruz:

Des del llit miro la terrasa desatesa. S’ han anat morint totesles plantes. Com t’ho feies, Mauro? No n’ hi deu haver prou amb regar-les. Hi parlaves. No ho feies obertament, mai davant des altres. Deies que parlar amb les plantes era un acte íntim i transformador, un acte de fe per a aquells que no creuen en els miracles. Em llevo, respiro i anoto a la llista: <<Aprendre a parlar amb les plantes>>.