Toponimoa.

Bi eskas; Biescas. Bizkar hitzetik omen dator batzuen iritziz. Horrela irakur dezakegu Un paseo con Maxi por la historia de Biescas liburuan. Liburu berak adiera orijinalago bat ere badakar:  Padre Martonek, vi escas-etik datorrela dio 1749an Zaragozan argitaratutako liburu batean, eta Vicencio Blasco de Lanuza baten hitzak hartuaz, con fuerza, industria y trabajo buscamos los manjares, o mantenimientos esan nahi duela idazten du. Toponimoaren jatorri euskalduna edo aurre-indoeuroparra ez da zalantzan jartzen.

Euskal Herriko mendizaleek ondo ezagutzen dute herri txiki hau, Ordesarako edota Pantikosa, Sallent edota Formigalerako pasabide derrigorrezkoa delako. Herrigune dinamikoa, eta turismoaren onura eta diktadurara emana da.

Feria eguna.

Urtero, urriko hirugarren asteburuan udazkeneko feria ospatzen da. Oso erakargarria. Era guztietako gaztek -Gavas, Aragoi, Ipar eta Hego Euskal Herrikoak- erakusleiho zabal eta saltoki erakargarri bihurtzen dute herria. Ez dira falta Barkoxeko edo Nafarroako pateak; Aragokio lukainka eta urdaiazpikoak Txirritaren hain gustukoak; perretxiko, ardo, sagardo,…

Ondoko artzaiak ekarritako arkumeak.

Abereak ere bai.  Ganadu, zaldi, mando, ardi, ahuntz, piriniotako mastinak, baserriko tresneria…

Artzaiak feriara jeisten dira euren artaldeekin.

Animazioa kaleetan. Betik dago, Zaragozatik jende dezente igo ohi delako opor sasoian eta are gehiago feria egunetan. Ez dira falta musikoak, sariketak, enkanteak, ohikoa den txahalki errea, eta beste hainbat eta hainbat kontu.

Merezi du. Ahal baduzu joan zaitez datorren urtean. Feriatik buelta bat eman eta menditik beste bat emateko adina ematen du asteburuak.

Mendi irteera. Le Chemin de la Mature

Aspaldi begiz jota geneukan ibilbide biribil bat egitea pentsatu dugu: Pont de Cebers, Le Chemin de la Mature, Arraseko lepoa, Etsauteko bidegurutzea, Pont de Cebers.

Le chemin de la Mature

Le Chemin de la Mature, bide zorabiagarri bat  da,  Luis XVI.ren denboran haitzean zabaldutakoa basoetako egurra ateratzeko. Gida batean (ez ditut pista gehiago emango) irakurri dugu ez dela arriskutsua, baina bai kontuz ibiltzekoa, ya que en algunos puntos la senda no tiene más de tres o cuatro metros de anchura. Betik pentsatu izan dut gidak idazten dituzten askok ez dituztela azaltzen dituzten ibilbideak inoiz egin. Ez dakit bide honek lau edo hiru metroko zabalerarik inon izango ote duen. Metro eta berrogei, bi metro inguruko zabalera izango du tarte seguruenetan. Bertigorik baldin baduzu ez egin kasu gida honi. Ez zaitez joan.

Pacq-eko basoan sartu-irten luze bat egiteko aprobetxatzen dugu eguna,  onddoen esperantzatan. Ziza hori batzuk, pinutela bi eta gibelurdin bat. Arrautza nahaskia egiteko beste. Onddoek hurrengoan beharko dute.

Sei ordu ibili ondoren autoan gaude berriro. Azkar Biescasera txahalkia zain daukagu eta.

Nire pultsometroari Taupametro  deitzea erabaki dut. Elhuyar hiztegiak dio gaztelerazko pulsometro hitza pultsometro dela euskaraz; pulsoari berriz pultso edo taupadak, baina marcapasosari  taupada-markagailu. Bada nire pultsometroa Taupametro deituko da gaurtik aurrera. San Inazio egunean oparitu zidaten (ez dakite ondo zer egin duten), eta abuztuaren 16ko itzulia, Wallon aterpetxetik Panticosarakoa, gogorra izan zitekeelakoan (Ezta  Isa?) bularrean jarri nuen irten aurretik.

Goizeko zazpi eta erdiak ziren Arratilleko Ibarretik izen bereko lepora igotzeari ekin genionean. Polita bidea eta ezuste atsegina aurrez ezagutzen ez genuen parajea hau. Granitoa, ura, pinuak eta belarra proportzio justuan. Gora igo ahala eskisto gehiago eta berde gutxiago.  Izen bera daramaten bi lakuak igaro, eta lepoan ginen goizeko 10etan.

Arratilleko ibarreko bista bat

Begi bistan ikus daitekeenagatik bakarrik merezi du honaino igotzeak. Vignemale alde batera, bestera Grand Arratilleko  (azkenik ez dakit Arratille ala Aratille den bietara idazten baitute) tontorra, Arako Ibarra oinpean… Zoragarria. Eguraldia fresko samarra sasoirako, goizeko hamarrak zirela kontuan izanda ere.

Arako ibarra Arratilleko lepotik

Brazatotik itzuli ala Bramatuerotik egitea genituen bi aukerak. Bide batetik zein bestetik egin zailena geratzen zitzaigun. Eguna amaitu baino dezente lehenago frogatu genuenez bide luzeena eta gogorrena aukeratu genuen (nuen): Bramatueroko harri-mortua. Arratilleko lepotik behera, Batanseko txabolara jaitsi gabe izen bereko goi-lakura igotzea lortu genuen bidea pixka bat laburtuz. Letreroko malkar ezatsegin eta gorrotagarria genuen parez pare.

Letrero lepoko igoera nazkagarria.

Taupametrok agindutako guztietan geratuz lortu genuen gainera iristea. Jaitsiera eroso bat baino ez zitzaigun geratzen. Ustez.

Seguru asko azkarrago egingo  genuen geratzen zitzaiguna   Letreroko Ibonetik Bramatuero goiko ibonera pasatzerakoan bidea galdu izan ez bagenu.  GR-11 bezala iragarrita dago bidea, baina ez duzu GRen  orientazio marka zuri-gorririk aurkituko, harripilak han hemenka baizik. Behin bidea berriro aurkituta joan eta  joan eta joan, egun amaiera arte.

Bramatueroko goi ibona Letrerotik, Infiernoak ezkerrean.

Guztira 11 ordu et 35 minutu dio Taupametrok. Isak dio 12 izan zirela. Datu gehiago ere eman zizkidan Taupametrok: Minutuko taupaden maximoa  138 (pi-pi egiten du horra iristerakoan eta geratzeko agintzen dit; tira pixka bat lehenxeago), taupaden batezbestekoa egunean zehar 99, Ibilaldian erabilitako denbora 11 ordu eta 35 minutu (eztabaidak eztabaida), eta xahututako kaloria kopurua, 4.242 kilokaloria. To!

Wallon aterpetxea mitikotzat har daitekeen horietarikoa da. Kaserna bat dirudi. 1909 urtean inauguratua, ez ditu berrikuntza asko jaso antza denez. Ez ditu aterpetxe berriei eskatzen dizkiegun erosotasunak, ez dutxarik, ez ur berorik, eta  lau edo sei lagunentzako gela komundunen ordez, dortoir luze batzuk ditu  zapaipean. Bestelako logelak balin  baditu ez ditugu ezagutu. Aterpetxeak 120  lagunentzat du tokia eta zazpietan afaldu ondoren auzokoaren lozurrunkak entzuteko arriskuarekin zakoratuko zara, edo agian, zeu izango zara  ondokoaren belarriak zeure marruekin eztituko dituena. Aukeran…

Wallon aterpetxea

Hala ere mitikoa da. Horregatik egin nahi izan diogu bisita bat aurtengo udan. Pantikosatik abiatu ginen abuztuaren 15ean, eta Batximaña, Pecicoko lakuak  eta Marcadauko lepoa gaindituta,  sei ordu inguruko ibilbidearen ondoren bertan ginen. Aterpea Marcadau haran zoragarriaren erdi inguruan dago, oihana amaitu eta larreak hasten diren gunean. Nahi izanez gero Pont d´Espagnetik ere badauka sarrera.

Tumulo bat izan behar duena  ikusi dugu glaziar-zirkuaren erdian. Ez dago seinaleztatuta, artzaintza desagertuaz doan  heinean artzain kulturak utzitako arrastoak ere ahaztea komeni dela esanaz bezala. Bost ardi baino ez ditugu zenbatu zirkoa ixten duten malkarretan belar finenak harri artean mihazkatuaz, beheko larreetako eskubideak abelburuen mesedetan galduta.

Marcadauko ustezko dolmen eta tumulua

Aterpetxera iritsi gara, lekua hartu, eta ur hotzen (aterpetxeko arduradunek diotenez etxeko urak errekakoak baino hotzagoak omen dira) errespetuz garbitzeko imintziorik egin gabe, denbora joaten uzten dugu afaltzeko orduaren zain. Zazpietan da afaria. Hego aldeko kuadrila baten dezibelioak nabarmentzen dira beste guztien gain. Zero zarata!

Afaldu eta oraindik egun argia denez, kanpora atera gara. Hotz dago. Hobe logelan zakuan sartuta. Gora goaz. Ez dugu linternarik ekarri. Gaur egungo telefonoak nahikoa argi ematen dute eta gauaz komunera joan beharra sortuz gero linterna baten ordezko egoki bilakatu daitezke.

Izara-zakuan sartu, mantak gainera  bota eta gela iluntasunez noiz bete zain geratzen gara. Biharamonean zer egin pentsatzeko beta. Aratilleko lepotik Ara ibarrera bai, baina handik Panticosara?

Bihar argituko dugu inkognita.

Cambaleseko arroa Wallon aterpetxearen inguruan

Uztailak 13. Azkenean eguraldi ona. Uztaileko euriak tomate landareak hondatu dizkit baina hor konpon!. Ez da baratzean orduak emateko eguna. Gaurko planik onena mendira joatea.

Goizeko 8ak. Jaiki, liburuak begiratu, mapak aztertu eta Herniora joatea erabakitzen dugu; Urkizutik abiatuko gar. Sekula egin gabeko ibilaldia.

Olarraindik Urkizurako bidean atentzio ematen dit  bateko eta besteko maldetan ernaldutan dauden sagastiak. Aldaba txiki eta Urkizu inguruak sagardotarako sagarrondoz beteta daude. Milaka konta daitezke. Gero sagardoa Astigarragatik datorrela esango digute!

Urkizuko Gure Toki basetxetik gora galtzada harriztatu bat ikusten dugu. Iturri baten ondoan hasten da. 1692 dio eraikinaren gainean dagoen harrietako batek. Harria beste nonbaitetik ekarria ere izan daiteke, baina zalantzarik ez iturria eta ondoko aterpea aspaldikoak direla. Kontrastea azpimarratzeko plastikozko ur-biltegi  bat eta zaborrak biltzeko plastikozko beste ontzi  bat jarri dizkiote  aurrez aurre. Argazkian ez ditut atera nahi izan.

Urkizuko iturri zaharra. Beti ur berria ematen duen iturri zaharra.

Hoditeria ere oso egokia adin horretako monumentu batentzat. Gustua eta gure ondarearekiko errespetua eskala baten jarriz gero esparru negatiboan agertuko lirateke askotan. Kasu honetan zalantza barik. Ea Tolosako udalak zerbait egiten duen itxuragabekeria hori zuzentzeko.

Inpresio  gehiagorik gabe jarraitzen dugu eta Uraitzeko tontorra pasa ondoren Herniopeko txabolaren ondoan dagoen gurutzera iritsi gara. Bi besoetan ditu uztaiak eskegita: laukiak  eta borobilak.  Gorputzeko atal desberdinetatik pasa ezkero erreumarekin lotutako gaitzak desagertzen dira. Ez da egia izango baina badaezpada, kalterik egingo ez digulakoan beso eta bernetatik pasatzen ditugu.

Erreumak osatzen dituzten uztaiak eta gurutzea.

Aurrera egiten dugu azken aldapari helduaz uztaien onurak igarri gabe. Bere denbora beharko du honek ere!

Urkizuko iturrikoenaren ondoren beste atsekabe bat: Hernio gurutzez eta oroitarriz beteriko gailurra dela ikustea. Hilerri bat dirudi. Betik izan dira, baina oraingoan gurutzeez gain beste monumentu batzuk ere ikusi ditugu. Hilarriak eta eskulturak nonahi hildakoen errautsak bertan aireratu direla adierazteko.

Hernioko gurutze eta ikurrak.

Zer esango dizuet bada, gai honetaz lehenago ere hitz egin eta idatzi da. Mendi tontorrak ikur partikularrez betetzeko eskubiderik ba al daukagu?

Hildakoen errautsak ondoen lurpean daudela iruditzen zait, lurra aberastuz. Lau elementuetatik errautsak ez dira ez su, ez ur, ez aire. Izatekotan lur dira. Pulvis erit et in pulveris reverterit esaten dute kristauek. Edo horrelako zerbait.

Baina tira, nire iritziak ez du zertan beste batzuenekin bat etorri behar. Beste kontu bat da errauts hustuketa bakoitza oroitarri batekin edota metalezko eskulturarekin betiko han uztearena. Ez zait ondo iruditzen. Arrazoi asko eman ditzaket, beste batzuk kontrakoak izango dituzten bezala. Ur pixka bat edan, sagar bat eta laranja bat erdibana jan besterik ez dugulako ekarri, eta beheranzko bidea hartzen dugu.

Muere montañero inglés en el Ibón de Perico.

Pecicoko lakua Gran Facharen azpian. Lameteoqueviene bolgetik hartua

Atzoko albistea da. Galiziatik Aragoirainoko digital guztietan irakur dezakezu. Bateon batek letra bat gaizki idatzi eta titularrean eta albistean agertzen den toki izena oker zabaldu da ekialdetik mendebaldera, ukitu barregarri bat emanaz albisteari ez balitz pertsona baten istripu eta heriotzaren berri ematen duela.

El Ibon de Perico aizu!

Pecicoko lakua edo ibona argazkian agertzen dena da. Udan bisitatzea espero dut, eta tira; 78 urteko Ingeles  gixajuak baino suerte hobea izateko esperantzarekin.  Hala ere ez zegoen gaizki adin horrekin paraje horietara igotzeko gauza zen gizona. Miresgarria benetan!

Buxargüeloko zubi ospetsua Torlatik Gavarnierako bidean, Ara ibarrean

 Ekainaren 14a.

9:08: Buxargüeloko (1.388) zubi ospetsua. Fresko. Hala ere praka motzetan eta kamiseta hutsean ekiten diogu eguneko eginkizunari:Puerto Biello d´Espezierasera igotzera dugu helburu, handik Gabarnía edo Buxargüeloko portura pasatu eta bueltan San Nicolasera jaisteko asmotan. Sei ordu inguruko ibilaldia izango da.

Sigi-saga, gora egiten dugu goizeko freskuran. Neke gabe. Elektrika Konpainiaren poste eta txabolara iristen gara eta errekaz bestaldera igaro beharra dago; errekaren eskuinaldera. Ur asko dakar eta elur-zubi bat erabiltzen dugu alde batetik bestera igarotzeko. Zorionez ez du arazorik gu bion pisuari eusteko.

Lapazosako ibona neguko arrastoak gainean.

Lapazosako Ibona  da gure hurrengo helburua, eta bidea elektrika konpainiako txabola inguru horretatik abiatzen den arren, mapari kasu eginaz goragotik hartu dugu. Errekasto baten eskuin aldetik. Ez gure, baizik eta bere (errekaren) eskuin aldetik.

Zela edo hala egiten dugu gora errekaren ibilbidea ordokian zehar leunduta datorren zabalguneraino. Pittin bat gorago ikusten dugu lakua. Oraindik elurra eta izotza ez zaizkio urtu. Fresko baino hotz dago, iparraldetik sartzen den haizearen eraginez.  Eskerrak txabolan alkandora jantzi dugun.

Gorako bidean jarraitzen dugu Puerto Biello d´Espezierasera (2.334) iritsi arte.

Punta o Puertorako bidea lainopean

Laino eta hodeiak trinkoagoak dira hemen,  ipar isurialdean. Maiz ematen den fenomeno da hegoalde eguzkitsua eta Iparralde lanbrotsuaren arteko kontrastea . Ez da euri arriskurik. Ipar aldetik mendi lerrora igotze diren ohiko lainoak dira, baina iparraldeko maldak ikusten dugun arteraino elurtuta daudenez, Gabarnía o Buxargüeloko portutik bereizten gaituen mendia igotzea pentsatu dugu. Punta o Puerto (2.476) aragoieraz edo Pico de Entrepuertos gazteleraz deitzen diote mapek. Ez da desnibel handirik eta hegiz hegi joatea pentsatu dugu. Laino artean eta aurrekoei beste arropa geruza bat gehituta, zamarra lodi bat, aurrera egiten dugu laino artean; hotzak, baina ez da luzez izango.  

Puerto de Buxargüelon hamarretakoa egin eta 15ak eta 6 minututan San Nicolasen gaude. Buxargüelokoan aragoieraz, Bujaruelokoan gazteleraz.

Portutik behera, parean Otal eta Tendenera; behean Ara ibarra