Negu honetan izan dugu elurrik aurrekoan ez bezala. Kamera kaskarra eta kameralaria kaskarragoa izan arren, aurreko asteburuetan ateratako argazki batzuk argitaratu gabe ez naiz gaur ohera joango.
Gabon!
Aloñako gurutzea, urtarrilaren 25ean.
Elurra kentzen Biescasen otsailaren 1ean.
Urbiatik gertu urtarrilaren 8an
Urbiako Fonda
Argi pixka bat Zabalaitzen
Dururako bidea
Duru. Bazkal ondoan raketak jantzi berriro eta ilundu baino lehen beherako bidean abiatuta.
Bi herri hauek, Cortiellas eta Ciellas, Huescako Sobremonten daude. Aspaldi baztertu zituzten bertako biztanleek etorkizun oparo baten bila. Aurreko mendeko hirurogeiko hamarkadan geratu ziren soro eta harriak bakarturik. Yebra de Basako udalekoak direla jakin dut, baina bertaraino Olivanetik (Biescas) joan nintzen pista gogaikarri eta amai ezin bati jarraituaz. Hiru ordu eta erdi beharko dituzu Cortiellaseraino, oinez, Basaraneko lepoan mokadu bat egiteko tartea barne.
Telefonoarekin hartutako argazkiak dituzue hemen. Kamera eskas eta fotografo okerragoarekin ezin emaitza hoberik eskaini.
Cortiellaseko etxeak.
Cortiellaseko etxe hondakinak. Barrenean Ciellasekoak ikus daitezke.
Cortiellaseko eliza izan zena.
Ciellaseko argazki eskasa Cortiellasetik.
Cortiellaseko kalea.
Toponimoa.
Bi eskas; Biescas. Bizkar hitzetik omen dator batzuen iritziz. Horrela irakur dezakegu Un paseo con Maxi por la historia de Biescas liburuan. Liburu berak adiera orijinalago bat ere badakar: Padre Martonek, vi escas-etik datorrela dio 1749an Zaragozan argitaratutako liburu batean, eta Vicencio Blasco de Lanuza baten hitzak hartuaz, con fuerza, industria y trabajo buscamos los manjares, o mantenimientos esan nahi duela idazten du. Toponimoaren jatorri euskalduna edo aurre-indoeuroparra ez da zalantzan jartzen.
Euskal Herriko mendizaleek ondo ezagutzen dute herri txiki hau, Ordesarako edota Pantikosa, Sallent edota Formigalerako pasabide derrigorrezkoa delako. Herrigune dinamikoa, eta turismoaren onura eta diktadurara emana da.
Feria eguna.
Urtero, urriko hirugarren asteburuan udazkeneko feria ospatzen da. Oso erakargarria. Era guztietako gaztek -Gavas, Aragoi, Ipar eta Hego Euskal Herrikoak- erakusleiho zabal eta saltoki erakargarri bihurtzen dute herria. Ez dira falta Barkoxeko edo Nafarroako pateak; Aragokio lukainka eta urdaiazpikoak Txirritaren hain gustukoak; perretxiko, ardo, sagardo,…
Ondoko artzaiak ekarritako arkumeak.
Abereak ere bai. Ganadu, zaldi, mando, ardi, ahuntz, piriniotako mastinak, baserriko tresneria…
Artzaiak feriara jeisten dira euren artaldeekin.
Animazioa kaleetan. Betik dago, Zaragozatik jende dezente igo ohi delako opor sasoian eta are gehiago feria egunetan. Ez dira falta musikoak, sariketak, enkanteak, ohikoa den txahalki errea, eta beste hainbat eta hainbat kontu.
Merezi du. Ahal baduzu joan zaitez datorren urtean. Feriatik buelta bat eman eta menditik beste bat emateko adina ematen du asteburuak.
Mendi irteera. Le Chemin de la Mature
Aspaldi begiz jota geneukan ibilbide biribil bat egitea pentsatu dugu: Pont de Cebers, Le Chemin de la Mature, Arraseko lepoa, Etsauteko bidegurutzea, Pont de Cebers.
Le chemin de la Mature
Le Chemin de la Mature, bide zorabiagarri bat da, Luis XVI.ren denboran haitzean zabaldutakoa basoetako egurra ateratzeko. Gida batean (ez ditut pista gehiago emango) irakurri dugu ez dela arriskutsua, baina bai kontuz ibiltzekoa, ya que en algunos puntos la senda no tiene más de tres o cuatro metros de anchura. Betik pentsatu izan dut gidak idazten dituzten askok ez dituztela azaltzen dituzten ibilbideak inoiz egin. Ez dakit bide honek lau edo hiru metroko zabalerarik inon izango ote duen. Metro eta berrogei, bi metro inguruko zabalera izango du tarte seguruenetan. Bertigorik baldin baduzu ez egin kasu gida honi. Ez zaitez joan.
Pacq-eko basoan sartu-irten luze bat egiteko aprobetxatzen dugu eguna, onddoen esperantzatan. Ziza hori batzuk, pinutela bi eta gibelurdin bat. Arrautza nahaskia egiteko beste. Onddoek hurrengoan beharko dute.
Sei ordu ibili ondoren autoan gaude berriro. Azkar Biescasera txahalkia zain daukagu eta.
Duela hamar bat egun Joan nintzen nire erlak nola zeuden ikustera. Uda arraro samarra egin du eta banuen kezka txiki bat. Kezka disgusto bihurtu zen erlauntza baten ataka parean Asiako liztor madarikatua hegan ikusi nuenean. Airean geldi antzean, zentimetro gutxi batzuetan ezker-eskuin, gora eta behera mugituaz irten edo sartzen ari ziren erlak harrapatu nahian.
Zetorrena harrapatu ezin eta bigarren bati egiten zioen eraso. Hau ere ezin harrapatu, eta atakari begira geratzen zen ateratzen ari zena harrapatzerik ba ote zuen. Kale berriro. Baina halako batean bati heldu, zuhaitz baten abar batera igo, eta hegazti harrapakari bat bailitzan geratzen zen, edo erlea jaten, edota erlea hilda zegoela ikusi arte gorpua bere umeei jaten emateko. Bat batean beste liztor bat, eta hirugarren bat beste erlauntza baten parean. Hura amorrua!
Tranpak ikusi, eta berriztatu beharra zutela konturatu nintzen. Hurrengo egunean jarri nituen berriro, baina alperrik. Don Simon ardo zuria eta Calsberg garagardoaren nahasketa azukretua ez dute gustuko antza. Liztor hauek nahiago erle-okela. Mutur finak benetan. Gauza ote dira ardo on bat eta Don Simon bereizteko?
Inguruetan ibili nintzen liztor-habiaren bila, baina inguruko zuhaitzak hostozabalak direnez, haritz, haltz, sagarrondo… ezin izan nuen aurkitu.
Liztorra lauki artean erlak harrapatzen
Martitzenean (irailaren 2an) joan nintzen erleek aurtengo udaberrian egindako eztia biltzera (lapurtzera). Han zebiltzan liztorrok oraindik. Unea (erlak aztoratu eta ehunka ateratzen dira erlauntza eta laukietatik) ederki aprobetxatzen saiatu ziren. Lanak amaitu eta erreka bazterretako zuhaitzetan ibili nintzen habi bila. Platano, intxaurrondo, haltz, guztiak hostozabalak. Ezin izan nuen ezer ikusi. Bistan dago Zubillagan Asiar liztorren kabi bat dagoela baina ezin jakin non.
Inork habia ikusiko balu abisua eman beza mesedez Oñatiko udaletxean.
Telefonoarekin egindako argazkia.
Abuztuaren hogeita bederatziko goizeko zazpi eta erdiak dira Biescasen, eta gure ordu-eremuko herri guztietan noski. Arrapataka Faja de Pelayko ibiladia egitea erabaki dut. Gosaldu, Torlara joan, eta goizeko 8:45eko autobusa hartuta Ordesarantz abiatu naiz. Gaur Taupametro ez dator nirekin. Etxean geratzea erabaki du. Ez omen ditu inprobisazioak gustuko, eta ez da kontua nahi ez duena etortzera derrigortzea. Giroa ilun dago eta euria dago iragarrita. Hamar lagun goaz autobusean. Mendizale finak lehenago joango ziren eta turista alperren ordua ez da oraindik iritsi.
Faja de Pelay Ordesako hego paretan dago eta 1.900 m. inguruko altueran doan bide erraza eta ikusgarria da. Soasoko zirkotik edota Ordesako aparkalekutik har daiteke norabide batean edo bestean. Desnibela bera izan arren, Ordesako aparkalekutik hartuta gogorragoa dirudi zuzen zuzenean igotzen delako. Bera aukeratu dut, aparkalekutik miradoreraino daramana Senda de los Cazadoresen gora.
Senda de los Cazadores
Hasieran orbelak geruza samur batez estaltzen du bide estua. Gora joan ahala, eta pinu eta izeiek pagoen tokia hartzen duten heinean, hartxintxar bihurtzen da bidea, baina ez da horregatik eginezin bihurtzen; erosoa izaten jarraitzen du. Lau tanta erori dira; zerbait gehiago datorren seinalea ote? ez du ematen. Gorantz jarraitzea erabakitzen dut eta gaindi ezina dirudien harkaitz bat ikusten dut parez pare. Bideak sigi-saga, batean ezker eta bestean eskuin eginaz gainditzen du gaindiezina dirudiena. Ordu eta erdian Calcilarruegoko (hau izena) miradorean nago.
Hamar eta erdiak dira. Cotatueroko zirkoari, izen bereko ur-jauziari eta Cascoari begiratu bat eman, fruitu lehor batzuk jan, eta Soasoko zirkorantz abiatzen naiz. Garbitu du. Oraingoz ez dugu euririk izango. Rododendroak eta edelweissak dira nagusi bide bazterretan. Zoragarri behar du honek ekaina-uztailean rododendroen lora gorriez mozorrotuta.
Monte perdido sutan
Biescasen naiz, eta komuneko eta dutxako kontuak egin ondoren Coetzee-ren Jesusen haurtzaroa liburua amaitzera jarri naiz. Nobel saridun guztien lan guztiak ez dira bikainak.
Nire pultsometroari Taupametro deitzea erabaki dut. Elhuyar hiztegiak dio gaztelerazko pulsometro hitza pultsometro dela euskaraz; pulsoari berriz pultso edo taupadak, baina marcapasosari taupada-markagailu. Bada nire pultsometroa Taupametro deituko da gaurtik aurrera. San Inazio egunean oparitu zidaten (ez dakite ondo zer egin duten), eta abuztuaren 16ko itzulia, Wallon aterpetxetik Panticosarakoa, gogorra izan zitekeelakoan (Ezta Isa?) bularrean jarri nuen irten aurretik.
Goizeko zazpi eta erdiak ziren Arratilleko Ibarretik izen bereko lepora igotzeari ekin genionean. Polita bidea eta ezuste atsegina aurrez ezagutzen ez genuen parajea hau. Granitoa, ura, pinuak eta belarra proportzio justuan. Gora igo ahala eskisto gehiago eta berde gutxiago. Izen bera daramaten bi lakuak igaro, eta lepoan ginen goizeko 10etan.
Arratilleko ibarreko bista bat
Begi bistan ikus daitekeenagatik bakarrik merezi du honaino igotzeak. Vignemale alde batera, bestera Grand Arratilleko (azkenik ez dakit Arratille ala Aratille den bietara idazten baitute) tontorra, Arako Ibarra oinpean… Zoragarria. Eguraldia fresko samarra sasoirako, goizeko hamarrak zirela kontuan izanda ere.
Arako ibarra Arratilleko lepotik
Brazatotik itzuli ala Bramatuerotik egitea genituen bi aukerak. Bide batetik zein bestetik egin zailena geratzen zitzaigun. Eguna amaitu baino dezente lehenago frogatu genuenez bide luzeena eta gogorrena aukeratu genuen (nuen): Bramatueroko harri-mortua. Arratilleko lepotik behera, Batanseko txabolara jaitsi gabe izen bereko goi-lakura igotzea lortu genuen bidea pixka bat laburtuz. Letreroko malkar ezatsegin eta gorrotagarria genuen parez pare.
Letrero lepoko igoera nazkagarria.
Taupametrok agindutako guztietan geratuz lortu genuen gainera iristea. Jaitsiera eroso bat baino ez zitzaigun geratzen. Ustez.
Seguru asko azkarrago egingo genuen geratzen zitzaiguna Letreroko Ibonetik Bramatuero goiko ibonera pasatzerakoan bidea galdu izan ez bagenu. GR-11 bezala iragarrita dago bidea, baina ez duzu GRen orientazio marka zuri-gorririk aurkituko, harripilak han hemenka baizik. Behin bidea berriro aurkituta joan eta joan eta joan, egun amaiera arte.
Bramatueroko goi ibona Letrerotik, Infiernoak ezkerrean.
Guztira 11 ordu et 35 minutu dio Taupametrok. Isak dio 12 izan zirela. Datu gehiago ere eman zizkidan Taupametrok: Minutuko taupaden maximoa 138 (pi-pi egiten du horra iristerakoan eta geratzeko agintzen dit; tira pixka bat lehenxeago), taupaden batezbestekoa egunean zehar 99, Ibilaldian erabilitako denbora 11 ordu eta 35 minutu (eztabaidak eztabaida), eta xahututako kaloria kopurua, 4.242 kilokaloria. To!
Wallon aterpetxea mitikotzat har daitekeen horietarikoa da. Kaserna bat dirudi. 1909 urtean inauguratua, ez ditu berrikuntza asko jaso antza denez. Ez ditu aterpetxe berriei eskatzen dizkiegun erosotasunak, ez dutxarik, ez ur berorik, eta lau edo sei lagunentzako gela komundunen ordez, dortoir luze batzuk ditu zapaipean. Bestelako logelak balin baditu ez ditugu ezagutu. Aterpetxeak 120 lagunentzat du tokia eta zazpietan afaldu ondoren auzokoaren lozurrunkak entzuteko arriskuarekin zakoratuko zara, edo agian, zeu izango zara ondokoaren belarriak zeure marruekin eztituko dituena. Aukeran…
Wallon aterpetxea
Hala ere mitikoa da. Horregatik egin nahi izan diogu bisita bat aurtengo udan. Pantikosatik abiatu ginen abuztuaren 15ean, eta Batximaña, Pecicoko lakuak eta Marcadauko lepoa gaindituta, sei ordu inguruko ibilbidearen ondoren bertan ginen. Aterpea Marcadau haran zoragarriaren erdi inguruan dago, oihana amaitu eta larreak hasten diren gunean. Nahi izanez gero Pont d´Espagnetik ere badauka sarrera.
Tumulo bat izan behar duena ikusi dugu glaziar-zirkuaren erdian. Ez dago seinaleztatuta, artzaintza desagertuaz doan heinean artzain kulturak utzitako arrastoak ere ahaztea komeni dela esanaz bezala. Bost ardi baino ez ditugu zenbatu zirkoa ixten duten malkarretan belar finenak harri artean mihazkatuaz, beheko larreetako eskubideak abelburuen mesedetan galduta.
Marcadauko ustezko dolmen eta tumulua
Aterpetxera iritsi gara, lekua hartu, eta ur hotzen (aterpetxeko arduradunek diotenez etxeko urak errekakoak baino hotzagoak omen dira) errespetuz garbitzeko imintziorik egin gabe, denbora joaten uzten dugu afaltzeko orduaren zain. Zazpietan da afaria. Hego aldeko kuadrila baten dezibelioak nabarmentzen dira beste guztien gain. Zero zarata!
Afaldu eta oraindik egun argia denez, kanpora atera gara. Hotz dago. Hobe logelan zakuan sartuta. Gora goaz. Ez dugu linternarik ekarri. Gaur egungo telefonoak nahikoa argi ematen dute eta gauaz komunera joan beharra sortuz gero linterna baten ordezko egoki bilakatu daitezke.
Izara-zakuan sartu, mantak gainera bota eta gela iluntasunez noiz bete zain geratzen gara. Biharamonean zer egin pentsatzeko beta. Aratilleko lepotik Ara ibarrera bai, baina handik Panticosara?
Bihar argituko dugu inkognita.
Cambaleseko arroa Wallon aterpetxearen inguruan
Uztailak 13. Azkenean eguraldi ona. Uztaileko euriak tomate landareak hondatu dizkit baina hor konpon!. Ez da baratzean orduak emateko eguna. Gaurko planik onena mendira joatea.
Goizeko 8ak. Jaiki, liburuak begiratu, mapak aztertu eta Herniora joatea erabakitzen dugu; Urkizutik abiatuko gar. Sekula egin gabeko ibilaldia.
Olarraindik Urkizurako bidean atentzio ematen dit bateko eta besteko maldetan ernaldutan dauden sagastiak. Aldaba txiki eta Urkizu inguruak sagardotarako sagarrondoz beteta daude. Milaka konta daitezke. Gero sagardoa Astigarragatik datorrela esango digute!
Urkizuko Gure Toki basetxetik gora galtzada harriztatu bat ikusten dugu. Iturri baten ondoan hasten da. 1692 dio eraikinaren gainean dagoen harrietako batek. Harria beste nonbaitetik ekarria ere izan daiteke, baina zalantzarik ez iturria eta ondoko aterpea aspaldikoak direla. Kontrastea azpimarratzeko plastikozko ur-biltegi bat eta zaborrak biltzeko plastikozko beste ontzi bat jarri dizkiote aurrez aurre. Argazkian ez ditut atera nahi izan.
Urkizuko iturri zaharra. Beti ur berria ematen duen iturri zaharra.
Hoditeria ere oso egokia adin horretako monumentu batentzat. Gustua eta gure ondarearekiko errespetua eskala baten jarriz gero esparru negatiboan agertuko lirateke askotan. Kasu honetan zalantza barik. Ea Tolosako udalak zerbait egiten duen itxuragabekeria hori zuzentzeko.
Inpresio gehiagorik gabe jarraitzen dugu eta Uraitzeko tontorra pasa ondoren Herniopeko txabolaren ondoan dagoen gurutzera iritsi gara. Bi besoetan ditu uztaiak eskegita: laukiak eta borobilak. Gorputzeko atal desberdinetatik pasa ezkero erreumarekin lotutako gaitzak desagertzen dira. Ez da egia izango baina badaezpada, kalterik egingo ez digulakoan beso eta bernetatik pasatzen ditugu.
Erreumak osatzen dituzten uztaiak eta gurutzea.
Aurrera egiten dugu azken aldapari helduaz uztaien onurak igarri gabe. Bere denbora beharko du honek ere!
Urkizuko iturrikoenaren ondoren beste atsekabe bat: Hernio gurutzez eta oroitarriz beteriko gailurra dela ikustea. Hilerri bat dirudi. Betik izan dira, baina oraingoan gurutzeez gain beste monumentu batzuk ere ikusi ditugu. Hilarriak eta eskulturak nonahi hildakoen errautsak bertan aireratu direla adierazteko.
Hernioko gurutze eta ikurrak.
Zer esango dizuet bada, gai honetaz lehenago ere hitz egin eta idatzi da. Mendi tontorrak ikur partikularrez betetzeko eskubiderik ba al daukagu?
Hildakoen errautsak ondoen lurpean daudela iruditzen zait, lurra aberastuz. Lau elementuetatik errautsak ez dira ez su, ez ur, ez aire. Izatekotan lur dira. Pulvis erit et in pulveris reverterit esaten dute kristauek. Edo horrelako zerbait.
Baina tira, nire iritziak ez du zertan beste batzuenekin bat etorri behar. Beste kontu bat da errauts hustuketa bakoitza oroitarri batekin edota metalezko eskulturarekin betiko han uztearena. Ez zait ondo iruditzen. Arrazoi asko eman ditzaket, beste batzuk kontrakoak izango dituzten bezala. Ur pixka bat edan, sagar bat eta laranja bat erdibana jan besterik ez dugulako ekarri, eta beheranzko bidea hartzen dugu.
Muere montañero inglés en el Ibón de Perico.
Pecicoko lakua Gran Facharen azpian. Lameteoqueviene bolgetik hartua
Atzoko albistea da. Galiziatik Aragoirainoko digital guztietan irakur dezakezu. Bateon batek letra bat gaizki idatzi eta titularrean eta albistean agertzen den toki izena oker zabaldu da ekialdetik mendebaldera, ukitu barregarri bat emanaz albisteari ez balitz pertsona baten istripu eta heriotzaren berri ematen duela.
El Ibon de Perico aizu!
Pecicoko lakua edo ibona argazkian agertzen dena da. Udan bisitatzea espero dut, eta tira; 78 urteko Ingeles gixajuak baino suerte hobea izateko esperantzarekin. Hala ere ez zegoen gaizki adin horrekin paraje horietara igotzeko gauza zen gizona. Miresgarria benetan!
Gobernantza demokratikoaren adibide eredugarri bat izan dugu Elgetan. Helburu jakin bat garbi izanik, herritarrek hondakinak ahalik eta gehien bereiz ditzatela alegia, Udalean ordezkaritza duten alderdiek maximalismoak errefusaren edukiontzira bota eta sistema bat adosteko gai izan dira.
Ez hori bakarrik, herritarrei baieztapena eskatzeko “ausardia” ere izan dute. Ohikoa beharko lukeena salbuespena da gure inguruan, baina Elgetarrek erakutsi digute zein klabetan egin behar den lan gizarte heldu batean, herritarren eta euren ordezkarien arteko interrelazioa sanoa, demokratikoa eta eraginkorra izan dadin.
Emaitza onenak, eta mitoak desegiten jarrai dezatela opa diet.