Hammett. Spade. San Francisco.

Sam Spade ez da fidatzeko tipoa. Gogorra, bizia, azkarra, berekoia. Aldi berean, hau dena esanda, ezin esan alproja hutsa denik. Berak eginiko hainbat berari eginikoen erantzun huts baitira. Kontraportadako iruzkinean Nosey Parkerrek dioen bezala, “Bigunkerietatik hain urrun dagoen munduaz idaztean Hammettek heriotzaren begirada hotza ezarri zion bere prosari: gizakiaren ibileren arrazoiak eta barru-barruko motibazioak, era guztietako uste, azalpen eta esplikazioak asmaezinak baitira. Izan ere, gizakia baita bere burua eta besteak engainatzeko sortu den piztiarik trebeena“. Hor dago akaso Hammett eta Chandlerren arteko ezberdintasun behinena, lehenak ekintza gordin eta biluzia erakusten digu eta hitzak amarruaren amu besterik ez dira. Chandlerren detektibeak gogoeta egiten du, bere irakurketak sakonagoak dira, duen sufrimenduaren adinakoa.

Maltako Belatza (Igela 1997, Xabier Olarrak itzulia) izeneko nobela honetan, Bogarti esker aski ezaguna zineman, Sam Spade detektibeak Miss O’Shaughnessy bezeroak endredatuko du. Ustez jarraipen lasaiaz hasi behar zuen mandatuaren ondorioz aurki geratuko da bazkide gabe Spade eta objektu baliotsu baten atzetik mundu erdi zeharkatu duten hiru pertsonen joko erdian: O’Shaughnessy bera, Gutman handi-mandia eta Cairo misteriotsua. Hiru hauek ur handitan sartu diren ur gezako marinel dira Spaden alboan, hauekin ez ezik fiskal nahiz poliziekin norgehiagokan jarduten ohitua baita.

Maskulinitate jakin baten estereotipoa da Spade. Emakumeekiko mira gutxiduna. Egia esan hurkoarekiko, ez bada ofizioko beste kideren bat, gogor askoa da oro har. Eta halere liluragarria da irakurtzea nola bere jokoan sartzen dituen guztiak, nola badirudien detektibea badutela armiarma sarean lotua eta azkenean armiarma bera da Spaderentzat lanean aritu dena. Nobela beltz klasikoa, topiko guztiak erruz kunplitzen dituena, gizarte gogor baten erradiografia bizi eta entretenigarria, bizirauten duten galtzaileen erreinua.

Gangsterrak. Hammett. Noir.

Nobela beltz generoaren sorrera kokatzen du akademiak Dashiel Hammett, zuen ezagutzatik abiatuta errealitatearekin lotu baitzuen generoa; eragin zuena Ernest Hemingway edo Raymond Chandler bezalako autoreen estiloan. Batez ere Depresio Handiak eragindako hondamendian kokatu zituen bere lanak, 29ko burtsa krakaren biharamunean.

Ez zen alferrik Pinkerton etxe ezaguneko detektibea izan gaztaroan.Tuberkulosi atakeek eta alkoholismoak bere osasuna erasan zuten. Horrez gain, bi Mundu Gerratan aritutakoa zen borrokan Estatu Batuen armadan. Heroikeriak aguro ahaztu ziren bere kasuan jaioterrian eta sei hilabetez egon zen espetxean ezkertiarra izateagatik 50ko hamarkadan McCarthy senatari tristeki ezagunaren ekimenez. Ez zuen kiderik salatu, nahiz eta bere jarduerei buruz deklaratu. Anfifaxista zen.

Maltako belatza da akaso bere obrarik ezagunena. Nik, baina, Kristalezko giltza, Igela 2014, Xabier Olarra eta Esti Lizasok itzulia, irakurri dut gustora asko. Bertan, Taylor Henry gaztea nork hil duen deskubritu behar du Ned Beamont jokalar eta alprojak, bere lagun Paul Madvigi laguntzeko. Tartean familia bi gurutzatu dira maitasun kontuetan, Madvigtarrak eta Henrytarrak, bi gangster handiki daude nor baino nor, Madvig eta O’Rory, eta tartean erdipuriko sikarioak, taberna ilegalak eta detektibe pribatuak.

Ez da ohiko nobela beltza. Beamont tipo azkarra da, azeri hutsa, baina ez da detektibea. Ez da pezkiza zalea, ez du arrastoa usaindu eta bere galbidea izan arran hura jarraitzea beste erremediorik ez duen ehiza zakurraren senik. Hain justu, horretarako du kontratatua berak detektibe propioa, Jack, ez zaizkiolako intersatzen kontu horiek. Hor dago akaso Hammetten bertutea, nobelan beste hainbat gai lantzen dituela krimena ardatz harturik: laguntasuna, berezki Madvig eta Beamonten artean, politikaren kiratsa, polizia-epaile-hedabideen saldukeria (The Wire baino zazpi hamarkada arinago), klase borroka… Bukaeran garai baten erradiografia intersgarria uzten digu egileak eta botereak, handi-nahikeriak, giza talde bati egiten dion konponbide gabeko kaltea.

Bukatzeko, itzulpena azpimarratu nahi nuke, duen hizkuntza aberats eta apartagatik. Horren adibide, liburuko lehen pasartea:

Dado berdeeek zirurika gurutzatu zuten mahai berdea; biek aurrealdeko pareta batera jo, eta punpa egin zuten atzera. Bata berehala gelditu zen, hiruna tanto zuriko bi ilara berdin gainaldean zituela. Bestea, berriz, mahaiaren erddiraino joan zen zanbuluka eta tanto bakarra erakutsiz gelditu zen.

Ned Beaumontek erremuskada arin bat egin zuen.

-Hum!- eta irabazleek beren dirua jaso zuten.

Harry Slossek dadoak jaso, eta bere eskutzar iletsu zurbilean klinkarazi zituen.

Tabernak ireki dituzte gaur Aretxabaletan. Han izanik, hona naiz.