• Arpilaketa geratu ezean, gizateria osoa hondoratuko da tximinoekin batera

Hala esan dit txinpantzeak ikertzen oihanean 45 urte pasatu dituen zientzialariak.

Jane Goodall (Londres, 1934) Bakearen Mezulari izendatu zuen Nazio Batuen Erakundeak 2002an, baina Tanzaniako Gombe natur parkeko txipantzeekin eginiko lanarengatik da ezaguna. Oihanean pasatu zituen 45 urte, tximinoak aztertzen. Txinpantzeek tresnak erabiltzen dituztela deskubritu zuen 1960. urtean. Lehen aldia zen halakorik frogatzen zela, eta gizakiaren definizioa aldatu behar izan zuten zientzialariek, hori tximinoengandik bereizten jarraitzeko. Jane Goodall institutua sortu zuen txinpantzeak eta haien bizilekuak babesteko. Azken urteotan, urte ia osoa bidaiatzen ematen du, bizidun ororekiko errespetu mezua zabaltzen.Tximinotaz eta kristautasunaz mintzatu gara, besteak beste.

Bartzelonan zegoela harrapatu dut, telefonoz. Irakurtzea baino nahiago baduzu elkarrizketa entzun, hemen duzu podkasta (ingelesez dago, Goodallen partea behintzat). Azpian, elkarrizketaren euskarazko bertsioa. Badakizue, laburragoa da, gauza batzuk kanpoan geratu dira,trikimailu txikiak egin behar izan ditut nire galderek horren txatxu eman ez dezaten, tradutore traditore, eta abar… beti bezala.

powered by ODEO

Txinpantzeen eta gizakien genoma dekodetuta, argi geratu da bi espezieak hurbileko ahaideak direla, eta azken ikerketa genetikoek iradoki dute gizakion eta txinpantzeon arbasoek elkarrekin izan zituztela haurrak lau milioi urtez. Garaia da txinpantzeak berriz homo familian onartzeko?

Ezetzean nago ni, egia esan. Desberdintasun asko daude oraindik bi espezieon artean. Gainera, txinpantzeak homo familian sartzeak jende piloa haserrearaziko du, eta, hortaz, uste dut ez diela txinpantzeei batere lagunduko. Hala uste dut nik, behintzat. Txinpantzeak harrigarriak dira, zoragarriak, uste baino antz handiagoa dute gurekin, genetika aldetik izugarri hurbil gaude. Portaera ereduak partekatzen ditugu, nortasuna dute, gogamena, sentimenduak… Baina ez dira gizakiak, eta hori ez da gauza txarra, gizakiok portaera zoroa eta ergela dugulako egun. Planeta suntsitzen ari gara.

Txinpantzeak gure familiako kideak izatea ez dugula merezi esaten ari zara?

(Barrez) Agian, horixe pentsatzen dut, bai. Gizakia tximino handi gisa deskriba daitekeela? Bai horixe, tximino handiak gara. Nik 45 urte pasatu ditut haiekin, eta badakit antzekotasun harrigarriez gain desberdintasunak ere baditugula. Edonola ere, tximino handiei hainbat eskubide emateak –bizitzeko eskubidea edo torturatuak ez izateko eskubidea, esaterako– ez du kalterik egingo.

Tximino Handia Egitasmoaz ari zara, hau da, txinpantzeei, bonoboei, gorilei eta orangutanei oinarrizko eskubideak emateko kanpainaz. Bat zatoz horrekin?

Ni neu ez nabil hortik tximinoen eskubideen alde mintzatzen, asko falta zaigulako oraindik gizaki guztiok eskubide horiek izateko. Munduko leku gehienetan giza eskubideen bortxaketa izugarriak gertatzen dira. Beraz, ez dut uste tximinoen eskubideak hobetuko direnik. Urteak beharko dira horretarako. Ni gizakien erantzukizunaz mintzatzen naiz. Saiatzen naiz jendeari ulertarazten animalien erreinuko kideak garela eta ez gaudela hortik aparte. Saiatzen naiz ulertarazten ez dagoela muga zorrotzik haien eta gure artean. Horrek laguntzen digu hobeto ulertzen naturan dugun lekua. Halako adimena, halako garuna dugunez geroztik, ideiak eztabaidatu ditzakegunez eta jakintza parteka dezakegunez geroztik, onartu behar dugu planeta honen etorkizunaren erantzuleak garela. Ez dugu erantzukizun hori onartuko egoera hobeto ulertu arte. Hori da nire lana: jendeari kontzientzia piztea, munduan gaizki doana ikusten laguntzea. Horregatik ari naiz halako ahalegina egiten gazteak hezteko egitasmoan.

• Txinpantzeak homo familian sartzeak jende asko haserrearaziko du eta ez du mesederik egingo

Eliza katolikoak oso gogor jo tximinoen eskubideen aldeko kanpainaren aurka…

Saihestezina zen hori, eta txinpantzeak homo familiakoak direla esango bazenu, are okerragoa izango litzateke. Nire ustez, ordea, Elizak hori gaitzestea gaizki ulertze baten ondorioa da: uste dute tximino handiei giza eskubideak emateaz ari garela. Ez dugu halakorik esan, ordea. Gizakiei hainbat oinarrizko eskubide ematen dizkiegu: torturatuak ez izateko, bizitzeko eta askatasuna izateko eskubideak. Hiru eskubide horiek nahi dizkiete eman tximino handiei, eta, ziurrenik, beste animalia batzuei ere. Horrek ez du zerikusirik erlijioarekin. Animaliok orain arte baino hobeto tratatu beharko genituzkeela gogoratzeko ohartarazpen filosofiko edo legezkoa litzateke.

Ez duzu uste kultura kristauak baldintzatu duela tximinoekiko dugun harremana?

Hala uste dute batzuek. Nik lagun interesgarri bat daukat, Alemaniako apaiz jesuita bat. Nik idatzitako In the shadow of man (Gizakiaren itzalpean) liburua irakurri zuen apaiztegian zegoela.

Bere gotzainarengana joan zen, urte bat libre eskatzeko. Denbora horretan atzera egin nahi zuen, Jesu Kristoren garaira ahalik eta gehien hurbiltzeko, jatorriko kristautasunak animaliekiko zer-nolako jarrera zuen ikusteko. Aurkitu zuenez, lehen kristauen garaian inork ez zuen iruzkin bakar bat ere egin gizakiek arima izateaz eta animaliek ez. Adibiderik onena San Frantzisko da hor, animaliei «anaiak eta arrebak» esaten baitzien. Laguna urduri zegoen, tesia gotzainari erakutsi behar ziolako. Izan ere, kristautasun modernoak animaliekiko duen jarrera kritikatzen ari zen, hau da, menpekotasunaren ideia. Gotzaina, ordea, erabat hunkitu zen, eta informazioak kristautasunaren jarrera betiko aldatuko zuela esan zuen. Eskutitz pertsonal bat bidali zidan gotzainak. Beraz, litekeena da kristautasunak jendeak tximinoekiko duen jarrera baldintzatu izana. Dena den, dotrina katolikoak orain eboluzioaren ideia onartu duela uste dut. Beraz, duela zazpi milioi urte gizakien arbaso bat tximinoen antzekoa izatea ideia onargarria da orain. Egun baliteke katolikoek izpiritu santuaren etorrerak eboluzioan izaniko eginkizuna nabarmendu nahi izana.

• Eliza katolikoak gaizki ulertu du tximinoei oinarrizko eskubideak emateko egitasmoa

Afrikan hasi zenuen zure ikerketa, Louis Leakey antropologoarekin. Gaur egun gehiago interesatzen zaizu tximinoen etorkizuna gizakien iragana baino. Lotuta ikusten duzu bi espezieon etorkizuna?

Litekeena da Afrikan etorkizuna lotuta egotea, baina ez dut uste Afrikako tximinoen etorkizunak txinatarrengan, esaterako, eragina izango duenik. Badut ustea, ordea, ingurumena suntsitzeari uzten ez badiogu, berriztatzen ez diren natur baliabideak arpilatzeari uzten ez badiogu, gizateria osoa hondoratu egingo dela tximinoekin batera, haiek lehenbizi. Galdu egingo dira, egun munduan ikusten dugun suntsipenerako joera orokorraren ondorioz.

Zergatik du gure gizarteak antz handiagoa txinpantzeen gizartearekin –hierarkia, oldarkortasuna– gozoagoak diren bonoboen gizartearekin baino?

Tximinoek eta gizakiok arbaso bat partekatzen badugu, argi dago harengatik jaso ditugula joera oldarkor asko. Gizakiak zein txinpantzeak izugarri bortitzak eta ankerrak izan daitezke, biek izan ditzakete lurraldearen inguruko gatazka hilgarriak. Baina arbaso harengandik jaso ditugu biok amodiorako, errukirako eta altruismorako joerak ere. Guztiak frogatuta daude txinpantzeen artean. Guk bezala, alde iluna daukate haiek ere. Baina guk askozaz ahalmen handiagoa dugu gure joera oldarkorrak kontrolatzeko. Gure garunak balio moralak sortzeko aukera ematen digu.

Txinpantze batek giza haur bat amari eskuetatik erauzten eta hiltzen ikusi zenuen zuk behin. Horregatik erabaki al zenuen txinpantzeekin komunikatzeko saiorik ez egitea haiekin basoan zinela?

Ez. Hasieratik erabaki nuen haien mundua leiho batetik ikusi nahi nuela eta ez nuela mundu hori kutsatu nahi. Badakit ni han egoteak eragina zuela haiengan. Badakit iraganean David Greybeard (Dabid Bizar-urdin, irudian) txinpantzea orrazten ibili nintzela, eta jolastu nintzela beste birekin. Okerra izan zen, ziurrenera, baina berriz egingo nuke halako egoera batean egonez gero. Izan ere, erabat basatia den animalia baten konfiantza irabazten baduzu, urtebetez gizakiengandik iheska ibili den animalia batekin jolastera heltzen bazara, sekulako saria da hori, eta, ziurrenera, horrek eman zidan kemena 45 urtez jarraitzeko. Ni ez nintzen zientzialari gisa hasi. Txinpantzeak ikertzen hasi nintzenean ez nuen unibertsitate lizentziarik. Louis Leakeyk esan zidan doktoretza lortu behar nuela, etorkizunean ikerketetarako dirua jaso ahal izateko. Berak bidali ninduen Cambridgera.

Azkenaldian ez duzu ikerketa lanik egiten. Txinpantzeek enbaxadore handi bat irabazi dute, baina ez duzu uste gizakiok zientzialari handi bat galdu dugula?

Ez dut ikertzen, baina talde zoragarri bat daukat han. 20 urtez trebatu nituen, eta material guztia aztertu nuen. Egun ere, gainbegiratzen dut ikasleen lana. Datuak biltzen ari dira, nik egin nuen bezala. Beraz, Gombetik ateratzen den zientzia materialaren gaineko itzal handia dut oraindik. Baina zer zentzu luke zientzialaria izaten jarraitzeak txinpantzeak poliki galtzen diren bitartean, euren oihanarekin batera? Horregatik sentitu nuen erabat ezinbestekoa zela ni nire oihan maitetik ateratzea eta txinpantzeei eta beste izakiei ahotsa ematen saiatzea.

Zer egin daiteke haien alde?

Gauza garrantzitsuenetako bat da ulertzea tximino handiak oihanean babesteko inguru horietan bizi den jendearen egoera hobetu behar dugula. Gombeko txinpantzeak betiko galduko dira, hango jendea kontserbazio ahaleginetan partaide izatea lortzen ez badugu. Pobrezia gorrian bizi dira, ordea, eta bizilekua erabat hondaturik dago, populazioa hazi egin delako eta errefuxiatuak heldu direlako. Horregatik, egitasmo bat abiatu genuen, zuhaitz mintegiak sortuz, lurraren higadura kontrolatzeko. Mikrokredituak eman genituen, emakumeek euren egitasmo txiki iraunkorrak antola zitzaten. Beka sistema jarri genuen indarrean, neskek bigarren hezkuntza izan zezaten, eta familia planifikazioaren inguruko informazioa eman genuen. Jende horrek, orain, zuhaitzak berriz hazten utzi ditu, eta Gombeko txinpantzeek beste talde bakartuekin harremana izan dezakete orain.

• Nire lanik garrantzitsuena gazteei itxaropena ematea da, mundua alda dezaten

Belaunaldi gazteengan jartzen duzu itxaropena?

Mezu bat daukat emateko, eta ez du zuzenean zerikusirik tximinoekin. Ikasle askok telebista ikusita eta egunkariak irakurrita, munduaren egoera ikusten dute eta itxaropen oro galtzen dute. Nire lanik garrantzitsuena gazte horiei itxaropena ematea da. Egunero egiten duguna garrantzitsua dela eta gauzak aldatzen dituela ulertarazi nahi diet. Gure hezkuntza programan parte hartu dutenek eutsi diote gero ere filosofia honi: bizitza dirua egitea baino gehiago da. Eta gazte hauek ari dira dagoeneko egitasmoak gauzatzen eta mundua aldatzen. Itxaropenik ez badago, ez dago inorentzat, ezta tximinoentzat ere. Itxaropena oihanetik dator.

——————————————————————–

Tximino Handia Egitasmoa (Great Ape Project) nazioarteko ekimen bat da, Nazio Batuen Erakundeari tximino handien eskubideak aldarrika ditzala eskatzeko. Txinpantzeei, bonoboei, gorilei eta orangutanei orain artean gizakiei soilik aitortzen zaizkien onarrizko eskubideak ematea da helburua. Primatologo, psikologo eta etikaz kezkaturiko pentsalari talde batek sortu zuen egitasmoa, Paola Cavalieri eta Peter Singer filosofoak buru, 1993an. Animaliok gizakiekin daukaten antzean oinarritzen dira, haientzat bizitzeko eskubidea, askatasuna izateko eskubidea eta torturatuak ez izateko eskubidea eskatzeko.

Tximinoak Espainiako Legebiltzarrean

Hil honen amaieran bozkatzekoa da Espainiako Legebiltzarrean Tximino Handien Egitasmoarekin bat egiteko proposamena. Berdeetako diputatu Francisco Garridok jarri du gaia Legebiltzarreko agendan, eta PSOEren sostengua lortu du. Proposamena jakinarazi zenean, apirilean, Eliza katolikoa haserretu egin zen. Euskal Herrian, asmoa gogor gaitzetsi zuen Fernando Sebastian Iruñeko eta Tuterako gotzainak. «Ezin da barregarri geratu aurrerakoiarena egiteko», esan zuen. Tximinoei «giza eskubideak» eta «enbrioiei eta fetuei onartzen ez zaizkien eskubideak» aitortzea salatu zuen gotzainak.

Oihaneko erregina

1. Jane Goodall Londresen (Erresuma Batua) jaio zen.
2. Afrikara joan zen, idazkari lana egitera.
3. Louis Leakey antropologoak konbentzitu zuen Gombeko natur parkeko (Tanzania) txinpantzeak ikertzeko.
4. Txinpantzeek haragia ere jaten dutela konturatu zen (barazkijaleak zirela uste zen ordura arte). Urte berean, txinpantzeek tresnak erabiltzen dituztela ikusi zuen. Lehen aldiz ikusi zen halakorik gizakietatik kanpo.
5. Bi txinpantze taldek elkarri gerra antolatua egin ziotela ikusi zuen. Lau urte iraun zuen gerrak.
6. Txinpantzeen artean ere kanibalismoa gertatzen dela behatu zuen.
7. Jane Goodall institutua eratu zuen, tximinoak ikertu eta babesteko helburuarekin.
8. Txinpantzeek umezurtz geraturiko kumeak adoptatzen dituztela ikusi zuen.
9. Txinpantze taldeen artean teknologia trukeak gertatzen direla frogatu zuen.
10. Bakearen Mezulari izendatu zuen Nazio Batuen Erakundeak.
11. UNESCOren 60. urteurreneko domina eman zioten.

Tximinoak ez omen dira mintzo, baina haien aurpegiek dena kontatzen dute. Argazkiak ez dira mintzo, baina James Mollisonen erretratuak ez dira isiltzen. Bi metroko irudiak zintzilikatu ditu argazkilariak Liverpooleko (Erresuma Batua) World Museum -ean, James and other apes (James eta beste tximino) izenburua duen erakusketan. Afrikan, Asian, Europan eta Amerikan tximinoei eginiko 30 erretratu dira.

• Begiratu iezadazu aurpegira, begietara, eta esadazu ni ez naizela zu bezalakoa, nik ez dudala sufritzen

Goiko irudikoa Gregoire da, Congoko Errepublikan jaiotako tximpantze arra. Chimek, Bonnyk, Tatangok, Pumbuk eta besteek galdera isil bera egiten diete ikusleei. Bizipen gogorretaz mintzo zaizkigu aurpegiok. Irudietako tximu gehienak umezurtz utzi zituzten gaztetik, eta animalientzako kartzeletan sartu, saldu, barrea eragiteko erabili… Askok buruko gaitzak dituzte, bizipenok eragindakoak. Ikusi nahi duenak horiek guztiak ikusiko ditu aurpegiotan.

Inork gutxik, ordea, utziko du erakusketa aretoa edo itxiko du Mollisonen liburua gauza batetaz ziur egon gabe: argazkiok pertsonen erretratuak dira.

James da goikoa, erakusketako eta liburuko izenburuan aipaturiko txinpantze arra. Martxoaren 26ra arte egongo da irekita erakusketa. Nik ez daukat Liverpoolera joaterik, baina Mollison elkarrizketatu dut eta bere hitzak transkribatu aurretik animazio txiki bat prestatu diot nire buruari.

—————————————————————–

“Ikusleari erronka botatzeko egin ditut erretratuok”

James Mollison Kenyan (Afrika) jaio zen 1973. urtean. Erresuma Batuan ikasi zuen artea, diseinua eta argazkilaritza dokumentala. 1998. urtetik Venezian (Italia) bizi da. Izan ere, publizitate kanpaina probokatzaileengatik ezaguna den Benetton arropa etxearen argazkilari ofiziala da. Lau urtez, simio handien munduko azken erretserbak bisitatu zituen, Jane Goodall adituaren laguntzarekin. Tximino bakoitzaren nortasuna eta “gizatasuna” erakustea bilatu du, naturaren dokumentalistaren ohiko teleobjektiboa baztertu eta hurbiletik eginiko lehen planoen bitartez.

Langile etorkinen erretratuak egin dituzu Italian, Kosovoko errefuxiatuenak Balkanetan eta gosearen aurpegiarenak Afrikan. Zergatik ekin zenion tximino handiak erretratatzeari? Loturarik al dago aurretik jorraturiko gaiekin?

BBCk primateen inguruan eginiko saio bat ikusten ari nintzela izan nuen ideia. Izan ere, harritu egin ninduen haien aurpegiaren egiturak eta gizakiarenak duen antzarekin. Pasaporterako argazkiak egitea interesgarria izango litzatekeela iruditu zitzaidan. Erretratuek historiak kontatzeko duten balioa interesatzen zait, horrek lotzen du hau iraganean eginiko beste lanekin.

Espezieen arteko enbaxadoretzat duzu zure burua?

Ez, handinahikeria litzateke hori. Baina itxaropena badut, liburuko eta erakusketako tximinoek jendea espezieen arteko harremanetaz pentsatzera gonbidatuko dutela.

Zer ikusten duzu tximuon aurpegietan, eta zer espero duzu jendeak haietan ikustea?

Hiru gai ikutzen dituzte irudiok: Lehena Eboluzioa da. Bistan da gizakiak eta beste animaliak ezberdinak direla, batez ere zizareak eta barraskiloak bezalako animaliekin parekatuta. Simioak, ordea, gizakien eta animalien arteko gune grisa dira. Nire argazkietan gure aurpegiak ikusten ditugu islaturik. Eboluzioaren teoria frogatzen dute, era batean. Interesgarria da ohartaraztea AEBetako lizentziatuen ia laurdenek ez dutela Darwinen teorian sinesten. Bigarren gaia Estintzioa da. Bi kenduta, tximino guztiak umezurtz geratu ziren gurasoak haragiarengatik hil zizkietenean. Denek ikusi zuten euren amak sarraskitzen beraien aurrean. Haien bizileku naturalak suntsitzen ari dira izugarri azkar. Gorilak eta bonoboak datozen hamarkadetan galtzeko arriskua benetakoa da. Hirugarren gaia Nortasuna da. Animaliak genero gisa ikusteko joera izaten dugu, ez banako gisa. Argazkiok bidea ematen dute animaliok zehaztasunez behatzeko. Aurpegi ezberdinak ikusten ditugu, banakoen nortasuna eta izaera ikusten ditugu.

Bi metroko argazkiak dira. Zergatik halako formatu handia?

Aurrez aurre dagoenean, ikusleari erronka bota diezaioten.

Erakusten dituzun simio handiak esplotazio ekonomikoaren biktima izan dira. Zuk multinazional handi batentzat ari zara lanean, publizitatean. Ez al duzu kontraesanik ikusten zure lana eta artearen artean?

Ez. Benettonek simioen inguruko kanpaina egin zuenean 150.000 euro eman zituen, eta gehiena Jane Goodall Institute -ra zein nik bisitaturiko lau babesguneetara joan zen. Benettonek ez zuen horren inguruko berririk zabaldu, kanpainak komunikaziorako duten balioarengatik egiten dituelako. Niretzat garrantzitsua da dirua behar den tokira itzultzea konpainia komertzial bat tartean denean, eta argazkilari bezala primeran iruditzen zait halako dirutza nire argazkien subjektuak laguntzera joatea.

Hominidoen eboluzioan ez da dena sexua eta indarkeria. Ordenagailuen bidez eginiko azken simulazioek erakusten dute elkarlanak gizaki modernoaren arbasoen arrakastan izan zuen garrantzia. Izan ere, hominidoak ehiztari nagusi baino gehiago harrapakinak ziren mundu arriskutsuan. Elkarlanaren garrantzia argi uzten du Australopithecus eta Paranthropus familien parabolak.

Indianako Notre Dame unibertsitateko (AEB) zientzialari talde batek egin du ikerketa. Duela milioi bat urte baino gehiago Australopithecus (goiko irudi kitsch horretan. Marrazkilaria, Giovanni Caselli) eta Paranthropus familietako hominidoak bizi ziren lurrean. Paranthropus-ak (azpian) galdu egin ziren, Australopithecus-ak ez, ordea, eta gizaki modernoa bihurtu arte eboluzionatzen jarraitu zuten. Zergatik, ordea, halako aldea?

Kreazioaren nagusitzat hartuta, gizakia beste animalien ehiztari trebea zela irudikatzeko joera izan du zientziak aspalditik. Azken urteotan, ordea, lehen hominidoen ingurumenari buruzko erretratu sinesgarriagoak plazaratu dituzte zientzialariek. Gizakien arbasoak eta senideak aski txikiak, ahulak eta babesgabeak ziren felido handiz eta hegazti harrapariz beteriko inguru batean. Gizakia harrapakina zen, ezer baino gehiago.

Gizakia, harrapakina

Indianako zientzialariek iradoki dutenez, Paranthropus-ak ehiza horren biktima izan ziren, galdu arte. Australopithecusek eta beste hominidoek, ordea, elkar laguntzen ikasi zuten jan ez zitzaten.Elkarlanak zenbateko abantaila emango zien irudikatzeko programa bat sortu dute zientzialariek, ekologiaren eredu klasikoetan oinarrituta. Ikusi dutenez, elkarlan pixka batek ere izugarrizko abantaila eman ziezaiekeen Australopithecusei, eta ustez elkar laguntzen ez zuten Paranthropusen galtzea eragingo zuen horrek. Harrizko tresnak erabiltzeak frogatzen du, zientzialarion arabera, lehen hominidoek elkar laguntzen zutela. Izan ere, tresnetarako harri egokia aurkitzea ez zen erraza izango, norbaitek taldeari harrobien berri eman ezean. Horren bidez, ingurumena aldatzea lortu zuten gizakiaren arbasoek. Harrapakina izatetik harraparia izatera pasatu zen.

—————————————————————–

«Elkarlana izan zen gizateriaren lehen arrakasta»

Agustin Fuentes (1966, Santa Barbara, Kalifornia, Ameriketako Estatu Batuak) antropologia irakaslea da Indianako (AEB) Notre Dame unibertsitatean. Berak zuzendu du hominidoen elkarkidetzari buruzko ikerketa.

Elkarlanak eragin zuen Australopitecusen arrakasta; zerk eraman zaitu ondorio horretara?

Hiru froga ildok: lehena, fosilak. Lehen hominidoek harraparien biktima zirela erakusten dute. Duela milioi bat urte eta erdi, ordea, gure arbasoak hobeto moldatzen hasi ziren, asko hedatzen eta euren ingurumena gehiago manipulatzen. Bigarrena, tximinoen artean elkarlanak duen garrantzia. Hirugarrena, zoko ekologikoen teoria. Horrek ematen du lehen bi ildoen sintesia. Eboluzioari begiratzeko modu berria da. Horren arabera, organismoak ez dabiltza soilik ingurumenak ezarritako erronkei erantzuten, baizik eta beraiek ere ingurumena eraldatzen. Organismoek eta ingurumena elkarrekin eboluzionatzen dute. Hiru ildo hauek elkartuta, ikusten dugu gure arbasoek ingurumena aldatzea lortu zutela, harrapakin egoera gainditzeko. Horrek eman zien zabaltzeko bidea.

Zergatik erabaki zuten hominido batzuk elkarlanean aritzea?

Paranthropus Bosei hominidoa gure arbasoak bezalakoa zen. Burmuina apur bat txikiagoa zuen, baina eskuak gureak bezalakoak zituen eta gu bezala mugitzen zen. Baina galdu egin zen duela milioi bat urte. Zergatik? Nire ustez, gure arbasoek mehatxuei aurre egiteko aurkitu zuten bide etako bat informazioaren trukatzea izan zen, taldearen barruan eta, behar bada, taldeen artean. Eredu ekologiko sinple bat eraiki dugu honako galderari erantzuteko: talde batek lortzen badu bere zoko ekologikoaren mugak zabaltzea, denborak aurrera joan ahala nola eragingo dio horrek taldeari, eta taldeak ingurumena beste batzuekin partekatzen badu, nola eragingo die horrek besteei? Eredua abiatu dugunean zera ikusi dugu: elkarlana apur bat igotzeak izugarri hobetzen du egoera taldearentzat, eta beste taldeak galbidera eramaten ditu.

Elkarlana horren ona zela ikusita, zergatik ez zuten beste hominidoek gauza bera egin?

Talde batean burmuinaren tamainan hazkuntza txiki bat egon zela uste dugu, eta horrek handitu zuela informazioaren trukaketa. Ez da mintzamena oraindik, baizik eta mintzamenaren aitzindaria. Bidea eman zien horrek gure arbasoei elkar laguntzeko, beste hominidoek edo tximinoek izan ez zuten moduan. Horrek abantaila eman zien beste taldeen aurrean.

Bi eredu egon dira tradizionalki hominidoen eboluzioa azaltzeko: “faxista” eta “hippy”-a, nolabait deitzearren. Lehenaren arabera, hominido batzuek arrakasta izan zuten erasokorragoak zirelako edo arma hobeak asmatu zituztelako. Txinpantzeak dira horren eredua, indarrean oinarrituriko talde iherarkikoak osatzen dituztela diotelako etologoek. Bigarrenaren eredua bonoboak dira, talde barneko auziak sexu harremanen bidez leuntzen dituztenak. Erreferentzia hauek ikusita, non jarri beharko genuke zure teoria?

Bi mutur horiek okerrak direla uste dugu. Sinpleegiak dira. Lehia oso garrantzitsua izan zen baina elkarlana, hobeto lehiatzeko elkarlana ere, izan zen oreka ekologikoa gure arbasoen alde jarri zuena. Mezua ez da, beraz, “egin amodioa eta ez gerra”, edo “egin gerra eta ez amodioa”, baizik eta elkarrekin lan egin ingurumenaren erronkei aurre egiteko.

Zein da, beraz, zuen ikuspegi antropologikoaren irakurketa politikoa, gizakiei begira?

Mezu positiboa da. Eboluzioaren historian zehar arrakasta handiagoa ekarri digu elkar laguntzeak elkar borrokatzeak baino. Gizateriaren lehen arrakasta elkarlanean aritzea izan zen. Izan dadila horrela geroan ere.

Giza eskubideen aldarrikapena zabaldu beharko al da, txinpantzeak ere sartzeko?

Lehengusu iletsuen kausaren defendatzaileek beste argudio bat dute orain. Ameriketako Estatu Batuetako Georgiako Teknologia Institutuko ikertzaileen azterketa genetikoen arabera, txinpantzeak gizakietatik gertuago daude, beste primateengandik baino. Ez da soilik DNA, gizakien zein txinpantzeen erloju biologikoa hurbileko beste espeziena baino askoz geldoagoa dela aurkitu dute. Soojin Yi Ikerketa zuzendu duen zientzialariak iradoki duenez, txinpantzeak homo generoan sailkatu beharko lirateke aurrerantzean.

Soojin elkarrizketatzea otu zait.

Txinpantzearen genoma deskodetu zutela iragarri zuten zientzialariek 2005eko irailaren 1ean. Gizakien genomarekin alderatu zuten orduan, eta biak %96an berdina direla ondorioztatu zuten. Ikertzaileen arabera, «antz handia» dute gizakiek eta txinpantzeek, arratoiek eta saguek beren artean dutena baino hamar aldiz handiagoa. Halere, «desberdintasun genetiko handiak» ere badirela gaineratu zuten.

Beste antzekotasun bat topatu dute orain Georgiako ikertzaileek. DNA aztertu dute espezien erloju genetikoa alderatzeko. Aldaketa genetikoak zein azkar gertatzen diren zehazten du erloju horrek, hau da, espezie baten kode genetikoaren eboluzioaren abiadura. Izan ere, bi espezie bereizten diren puntutik aurrera, aldaketa genetikoak gertatzen dira, baina ez hori bakarrik, bien erloju biologikoek ere abiada desberdina hartzen dute.

«Aurkitu dugunez, txinpantzeen erlojua gizakienetik askoz hurbilago dago, beste tximinoenetik baino», dio Navin Elango ikertzaileak. Izan ere, gizakiak eta txinpantzeak antzeko abiadan eboluzionatu dute, eta gorilak zein orangutanak baino askoz geldoago. Polikien garatu direnak gizakiak dira; edonola ere, txinpantzeak baino %3 polikiago. Txinpantzeen eta gorilen arteko aldea, ordea, %11koa da. Bistan denez, geldotasun horrek belaunaldi berriak sortzeko erritmoarekin du zerikusia, eta burmuinaren tamainarekin, agian. Gero eta burmuin handiago, orduan eta denbora gehiago behar du espezie bateko umeak heltzeko eta hurrengo belaunaldiaren guraso bihurtzeko. Horren ondorioz, denbora epe berean, askoz mutazio genetiko gutxiago dituzte polikiago ugaltzen diren espezieek.

Georgiako zientzialariek aurkitu dutenez, gizakia gizaki egiten duten aldaketa genetikoak aski berriak dira. Duela milioi bat urte baino ez ziren hasi, nahiz eta gizakien eta txinpantzeen arteko banaketa duela 5-7 milioi urte hasi, biologo gehienek uste dutenez.Txinpantzeak (Pan troglodytes) eta bonoboak (pan paniscus) eboluzioaren zuhaitzean non kokatu zalantzan egon da 1775. urtetik, espezieok lehen aldiz sailkatzeko saioa egin zutenean. Gizakiekin zuten antza ikusita, Homo generoan sartu zituzten tximinook, gizakiekin batera. 1816. urterako, ordea, genero bat (Pan) propio asmatu zuten tximuok Homo generotik ateratzeko. Sailkapena arbitrarioa da, azken finean.

Zeelanda Berriko zientzialariek txinpantzeei «eskubideak» ematea eskatu zuten 1999. urtean. Erantzun zietenez, eskubideak emanez gero, kartzela zigorra ere ezarri beharko litzaieke tximino kriminalei. Homo espeziean berriz onartzea tarteko konponbidetzat iradoki dute beste batzuek. Azken finean, familia barneko erabaki politikoak dira.

———————————————————–

“Gizakia eta txinpantzea ez balira, genero berean jarriko lituzkete bi espezieak”

Soojin Yi Georgiako (AEB) Teknologia Institutuko biologia irakaslea da. Txinpantzeen eta gizakien eboluzioaren abiadaren inguruko ikerketa zuzendu du.

Txinpantzeak eta bonoboak Homo generoan sartu beharko lituzkete berriz, gizakiekin batera, ala gizakiak Pan generora pasa?

(Barre) Datu asko dauden daude esateko gizakiak eta txinpantzeak oso gertukoak direla. Beste espezie batzuei buruz ariko bagina, genero berean egongo lirateke, ez bi generotan banandurik.

Zergatik aztertu duzue bereziki tximinoen erloju biologikoa?

Luze bizi den espezie bat denbora gutxi bizi den beste batekin parekatzen baduzu, diferentzia handiak aurkitzen dituzu haien erloju molekularretan. Gizakiak beste tximinoak halako bi bizi daitezke, eta denbora gehiago behar dute sexu heldutasunera heltzeko. Beraz, diferentzia handia egon beharko luke haien erlojuen artean. Hori hala ote den ikusi nahi genuen. Gure ikerketak erakutsi duenez, ez da hala gertatzen. Oso alde txikia dago erlojuetan. Horrek zera esan nahi du: denbora luzez tximinoek bezalako bizitza denborak genituen, eta soilik berriki hasi gara umeak askoz beranduago egiten, esaterako. Egun 20 urte inguru da, batez bestekoa, gizakiena, eta tximinoena 15 urte ingurukoa da. Gizakien eta tximinoen arteko diferentziaren gakoa erloju honen abiadan egongo dela uste dut, oso ondo azaltzen duelako gizakien eta txinpantzeen arteko aldea.

Zenbatekoa da aldea, belaunaldi berria sortzeko denboran?

Egun 20 urte ingurukoa da, batez bestean, gizakien belaunaldi-epea, baina duela 100 urte askoz goizago izaten genituen haurrak. Tximinoena 15 urte ingurukoa da. Egia esateko, zoologikoetako informazioa baino ez dugu, eta ez dakigu ondo oihanean zer gertatzen den. Gure ikerketa zabaldu baino lehen tximino guztiak antzeko belaunaldi-epeak zituztela uste zen. Baina guk erakutsi dugu, txinpantzeek orangutanek eta gorilek baino epe luzeagoa dutela. Oraindik ez dakigu zerk eragiten du erloju molekularraren abiada, baina nik uste dut belaunaldi-epe hau izan daitekeela eragile nagusia, oso ondo azaltzen duelako gizakien eta txinpantzeen arteko aldea.

Zelako eragina du belaunaldi-epe desberdina izateak DNAn?

Belaunaldi batetik bestera mutazioak gertatzen dira DNAn. Espezie batek haurrak gazteago baditu, belaunaldi gehiago gertatzen dira epe berean, eta ondorioz, mutazio gehiago. Zenbat mutazio dauden ikusita, espeziearen belaunaldi-epea nolakoa izan den ondoriozta dezakezu. Hori egin dugu guk. Gizakiok mutazio gutxiago dugu, belaunaldi-epe luzeagoa izan dugulako.

Gizakien eta txinpantzeen eboluzioa geldoagoa bada, zergatik uste dute batzuk orduan beste primateak baino “garatuago” daudela?

DNAn funtziorik gabeko mutazioak aztertu ditugu guk, soilik abiada ikusteko; hau da, denbora batean zenbat mutazio gertatu diren. Mintzamenaren DNA aztertuta, ordea, ziur naiz mutazio eraginkor gehiago egongo direla gizakienean.

Belaunaldi-epe luzeagoa dugu burmuin handiak ditugulako, ala kontrakoa da?

Ez dut uste belaunaldi-epeak burmuin handiagoak izatea eragin zuela, edo halakorik. Bi gauzak lotuta daude edonola ere, baina beste gauza batzuk eragin dituzte aldaketok.

Txinpantzeen eta gizakien arteko ahaidetasuna ikusita, eskubide bereziak aitortu beharko zitzaizkiela uste duzu?

(Barre) Giza eskubideak gizaki guztiei ematea erabaki aurretik eztabaida luzeak egon ziren horren inguruan. Nortasuna edo pertsonalitatea izatea soilik gizakien kontua zela uste izan da denbora luzean. Baina azken ikerketek erakutsi dute animaliek ere badutela nortasuna edo horren baliokideren bat.

Lutero, Voltaire eta Nietzscherekin parekatzen dute Karlheinz Deschner (Bamberg, Alemania, 1924) kristautasunaren historian adituek. Ez guztiek, ordea. Izan ere, Eliza katolikoko agintari eta teologo gehienek uko egiten diote harekin eztabaidatzeari jendaurrean. Apaiztegi bateko ikasle ohia, 50 urte inguru daramatza kristautasunaren historiaren inguruan idazten, eta aspaldi ahaztu zuen zenbat liburu argitaratu dituen gaiaren inguruan.

Nabarmentzekoa da Kriminalgeschichte des Christentums (Kristautasunaren historia kriminala) entziklopedia. Dagoeneko zortzi liburuki bukatu ditu eta bi falta zaizkio saila amaitzeko 81 urteko idazleari.

Txalaparta argitaletxeak Deschnerren *Der gefälschte Glaube* liburuaren gaztelaniazko itzulpena argitaratu berri du (El Credo Falsificado).

Deschnerri deitzea erabaki dut, elkarrizketa bat egiteko asmoz. Jator-jator esan dit baietz, baina bi baldintza jarri dizkit: galderak idatziz erantzungo ditu, eta faxaren bidez komunikatuko gara elkarrekin.

Hala bedi.

San Paulok Kristoren mezua nola faltsutu zuen azaltzen duzu *Der gefälschte Glaube* (Faltsuturiko sinesmena) liburuan. Nietzschek botatako ideia horren harira ikertu duzu. Kristotik Joseph Ratzingerreraino, zein da ibilbide ideologikoa?

Jesus historikoa izan zela ez da gauza ziurra, ez dakigu benetan bizi izan ote zen. Horrek ez dio, berez, mesederik edo kalterik egiten irudikatzen dituen ideiei. Edonola ere, Jesus sinoptikoaren sinesmenen eta lehen kristauen ideien zein Elizaren azken sinesmenen arteko aldea honetan datza: jatorrizko kristautasunaren munduaren amaieraren ideian. Teologo kristau kritiko guztiak aspaldi datoz bat: Jesusek uste zuen munduaren amaierak eta Jainkoaren erresumak Lurrean berehala gertatu behar zutela. Hala uste zuen ere lehen komunitateak. Bigarren mendean sorturiko Eliza katolikoak, ordea, munduaren amaiera ez zetorrela ikusita, berehalako etorrera delako hori etorkizunean gertatuko zela esan zuen. Lehen belaunaldi kristauen sinesmen sendoa bete izan balitz, ez ziren Eliza eta aita santuaren erakundea etorriko.

Erakundea salbatzeko sortzailearen mezua aldatzea gauza arrunta da, ordea, ia edozein taldean.

Jainkoaren erresumaren ideia Elizaren erresumaren ideiarekin ordezkatzeak eta ondorengo sakramentalizazioaren bidez salbatu zuten kristautasuna eta Eliza egonkortu. Faltsutzea izan zen, nahiz eta litekeena da batzuetan fede onez egin izana. Esan bezala, Testamentu Berriaren inguruko ikerketa zorrotzaren ondoren ohartu ziren honetaz teologo kristauak.

Jesukristo tximu bat zela uste omen zuten euskal paganoek. Antzinako Egipton Thot jainkoa zuten, tximu itxurakoa, eta Indian Hanuman tximu-jainkoa gurtzen dute oraindik ere. Loturarik ikusten al duzu zuk Jesukristoren figuraren eta antzinateko beste figuren artean?

Kristoren figura mundu paganoaren salbazio figurekin osatuta dago goitik behera. Batez ere, Asklepio, Herkules, Dioniso,… Jesukristori egotzitako mirari guztiak kristoren aurreko garaietan egin ziren. Ezin duzu gehiegi nabarmendu honakoa: ez dago ezer berririk kristautasunean. Ezertxo ere ez. Dogma nagusitik, hirutasunera, jainkoaren semearen ideiatik, berpizkundera eta erritu txikienetara, den-dena lehenagotik zegoen hor. Gabonetatik Igokunderaino, plagio hutsa da.

Erlijio giroan hazitakoa zara, eta apaiztegi batean ikasitakoa. Nola urrundu zinen Eliza Katolikotik?

Kant, Schopenhauer eta Nietzsche irakurrita. Nahikoa izan zen horrekin. Eta nahikoa litzateke ere irakurle erne eta zintzo ororentzat.

Eliza katolikoak berdintasuna ukatzen die emakumeei, ezkontzeko eskubidea apaizei eta gaurtik aurrera apaizgoaren bidea homosexualei. Kristoren ideiak aldatu bazituen, zergatik zaio horren zail beste gauza horiek aldatzea, garaietara moldatzeko?

Asko aldatu da Eliza katolikoa. Izan ere, bere dogma guztiak hasierako sinesmen kristauen aldaketak dira. Kredo apostoliko ospetsua ere ez dator apostoluetatik. «Sinesten dut Elizan: bat, santu, katoliko eta apostoluena», dio artikuluak egun, esaterako. «Katoliko» eta «apostoluena» hitzak hurrengo mendeetan ezarritako eranskinak dira. III. mendean Kredo Apostolikoaren testua finkaturik gabe zegoen eta aldaera ugari zeuden. Behin betiko testua Erdi Aroan finkatu zuten. Era berean, Erdi Aroan sartu zuten apaizen zelibatoa, borroka luze itsusi eta odoltsuaren ondoren (apaizen emazteen eta haurren kontra ere egin zuten). Ni, edonola ere, zelibatoa gordetzearen aldekoa naiz: apaiz katolikoa bihurtu nahi baduzu edo izaten jarraitu nahi baduzu, ustel zaitzala katolizismoak.

Kristautasunaren krimenen historia idazten ari zaren honetan, hainbat krimen egin izana aitortu ditu Erromak azken urteotan. Nahikoa iruditzen al zaizu?

Vatikanoak orain arte bere historia kriminaletik aitortu duena barregarria da, huskeria. Hala adierazi nuen Memento! liburuan. Laburra da liburua, baina oso trinkoa eta ad hoc idatzi nuen aita santuaren «Damu aitorpen handia» deiturikorako, 2000. urte santuan.

Joseph Ratzinger alemaniarra da, zeu bezala. Zer espero duzu Benedikto XVI.arengandik?

Ezertxo ere ez, noski. Ez dut inoiz ezer onik espero izan aita santu batengandik, Joan XXIII.a hein batean aparte utzita. Aita santuaren erakunde osoa gezurretan eta asmakerietan oinarritzen da. Edonork ikus dezake hori egun, nahi badu behintzat.

Erlatibismoaren kontrako kanpaina abiatu du Vatikanoko buruak, eta Eliza katolikotik at egiarik ez dagoela esan du. Ez al du erlijioen arteko harremanak arriskuan jarri, kristauen eta musulmanen arteko bizikidetza arriskuan dagoen garai batean?

Ni ez naiz inongo erlijioko kide, baina ateo ere ez naiz, agnostiko baizik. Erlijioentzat eta ekumenismoarentzat arriskutsua den oro primeran iruditzen zait, indarkeria kenduta.

Eliza katolikoaren kontrako kritika bera egiten al diezu protestanteei?

Jakina. Luteroren ingurukoa da nire Kristautasunaren Krimenen Historiaren zortzigarren liburukia. Eta hamar liburuko sail honetako azken bi atalak idatzi ahal baditut, protestantismoari ekingo diot, katolizismoarekin batera.

Biraoa leporatu eta epaitu egin zintuzten Nurenbergen 1971. urtean. Nolako harremana duzu egungo Elizarekin?

Gutxi gorabehera edozein garaiko Elizarekin izan dudana. Salbatzeko, gaixotzen duen praxia da Eliza katolikoa. «Sufritzen denean laguntzen du, hura gabe ez genuke ezer izango», horrela sartzen diete ziria oraindik sinesten dutenei, dagoeneko sinesten ez dutenek.

Edonola ere, bada kristauen artean asmo onez justiziaren eta Eliza erreformatzearen alde lanean ari den jende asko. Zer deritzozu, esaterako, askapenaren teologiari?

Askapenarekin geratzen naiz, ez teologiarekin. Baina halako mundu ustelean, horren faltsua eta ankerra den munduan, minbizi tumore bat gogora ekartzen duen munduan, egunez egun, ez, segundoz segundo, injustiziarik lotsagarrienak agertzen dituen halako mundu batean, Askapenaren Teologia ere zuzena iruditu beharko zait.

Jaime Rodriguez Arabako Errioxako Erremelluri ardandegiaren jabea da. Egia esan, Erremelluri osoaren jabea da, antzinan herrixka izan zena, mahasti eta ardandegi bat baino ez baita egun. Edonola ere, bada gauza bat gehiago Erremellurin: baseliza bat. Zortzi urtez, udak igaro zituen han Vicente Ameztoi margolariak, azken urteak. Han margotu zuen Paraiso irudia. Tximu bat lehen planoan eta KIXMITRON hitza agertzen du margoak. Zergatik ordea?

Ameztoiren asmoak zuzenean ezagutu zituen Rodriguezek. Ardoaz bezala mintzo da arteaz.

Zergatik eskatu zenion Vicente Ameztoiri Paraiso koadroa eta Erremelluriko baselizako beste margoak egiteko?

Bixente gure laguna zen eta noraezean zebilen garai horretan, erabat galduta.

Zergatik galduta?

Gaixotasun larria izan zuen bizitzako azken urteetan. Haren anaia hemen bizi zen, ardo enpresa bateko gerentea zen. Bixente askotan etortzen gure etxera. Nik abandonaturiko baseliza daukat hemen. Noraezean zebilela ikusi nuenez, zera proposatu nion, etxaldea inguratzen duten toponimoen inguruan lan egitea. Santu izenak dira toponimo horiek, eta antzinako herrixkak adierazten dituzte. Beraz, santuen inguruko koadroak egitea proposatu nion.

Eta paradisua egiteko ideia?

Nik infernu bat egitea nahi nuen, pertsona batzuk horretan sartu nahi nituelako. Baina berak esan zidan ez zuela infernurik egin nahi, paradisu bat egin nahi zuela. Ondo iruditu zitzaidan, eta hori da historia. Bixenteren azken koadroa da. Lehenbizi santuak egin zituen, eta azkena Paraiso hau da. Ez zuen bukatu; koadroak inoiz ez direla bukatzen esaten zuen.

Hitz egin al zuen inoiz margoan agertzen den tximinoaren inguruan?

Tximinoak esplikazio erraza du. Paradisua azkenetan dago. Adan eta Eba bekatu egiteko zorian dira, eta bazterrak izugarri nahastuko dira. Hor dagoen zezena adarkadak ematen hasiko da. Zezenak aldamenean dagoen zaldiari ekingo dio. Aztore batek usoen kontra joko du. Anabasa izugarria antolatuko da: bukatu da paradisua. Baina tximinoa zaharragoa da. Gertaera ikusten ari da, ixilik, berari ez diolako eragiten. Ezaxola dago erabat.

Trajez eta gorbataz jantzita dago.

Gorbata beltza darama, dolua adierazteko. Izan ere, Bixente tximinoa margotzen ari zela, hil egin zen Lady Di. Guk adarra jotzen genion, Lady Di neska txatxu bat besterik ez zela esaten genion. Baina Bixentek ezetz zioen, oso neska jatorra zela. Hura defendatzen zuen, nik ez dakit zergatik, Bixenteren gauzak ziren.

Tximinoak zer adierazten duen esan al zuen?

Tximino horrek ez du gizateriarekin zerikusirik. Gizadiarekin gertatzen ari dena ikusten ari da, baina hondamenditik urrun.

Telebista pantailan KIXMITRON jartzen du. Zergatik?

Adan eta Ebaren bekatua agertzen du pantailak. KIXMI Jesukristo da euskal mitologian, eta TRON hitzak telebista adierazi nahi du.

KIXMI hitzak tximinoa esan nahi omen zuen. Loturarik al dago?

Bixentek beste zer edo zer bilatzen zuen. Naturaz gaindiko izaki horren telebista adierazi nahi zuen. KIXMITRON Jainkoaren telebista da.

Koadroa eta inguruak ikustera konbidatu nau ardogileak. Joango naizela esan diot. Erremelluri non dagoen begiratzen ibili naiz, baina ez dator mapetan. Paradisua bezala.

Eboluzioa, mintzairaren jatorria eta buruko gaixotasunen iturria ikertzen du Tim Crow irakasleak Oxfordeko (Erresuma Batua) SANE nazioarteko ikerketa zentroan. Ika-mika eragin du psikiatren zein eboluzioa ikertzen dutenen artean, ausart ematen duen teoria baten bidez: psikosia da mintzaira izateagatik gizakiak ordaintzen duen saria.

Gizakiaren genoma eta tximinoarena konparatzen eta homo sapiens espeziea bereizten dituen geneak identifikatzen saiatzen ari da. Zientzialariak dioenez, duela sei milioi urte, hominido batek mutazio genetiko bat izan zuen, eta horrek eragin zuen gero homo sapiens-ak mintzaira garatzea, baina, mutazio berak eragiten dizkio gizakiari psikosiak. Interes handiz hartu du gure deia, eta euskaldunak Europako lehen cro-magnon garela esan du, algara batez.

Irakurri beharrean nahiago baduzu entzutea, hona elkarrizketaren audioa, baina Crow ingelesez mintzo da.

Mintzaira eta psikosia gizakietan soilik gertaturiko mutazio genetiko batetik sortu zela diozu zuk. Zergatik?

Eskizofrenia, eta psikosiak oro har, homo sapiens modernoaren gaitza da. Ez dago arrastorik esateko beste espezieei ere eragiten diela. Bitxia da, badirudi gaitzak giza populazio guztiei eragiten diela; antzeko proportzioan, beharbada. Beraz, ikerturiko herri guztietan agertzen dira psikosiak jotako pertsonak. Hizkuntzarako ahalmenarekin du horrek zerikusia, baina ez hizkuntza zehatz batekin edo beste batekin. Australiako aborigenen artean ere badago mintzairaren sortzea eragin zuen mutazioa. Haiek 60.000 urte egon dira gainontzeko gizakiengandik bananduta, hau da, espeziearen historiaren erdia, eta, halere, psikosia dute berdin-berdin. Gaitzaren jatorria genetikoa bada, taldeak banandu aurretik gertatuko zen, beraz. Horrek espeziearen sorrerara hurbiltzen gaitu, duela 100.000-150.000 urtera. Eboluzio epeetan, duela gutxi da hori.

Txinpantzearen genoma deskodetuta, tximino horien eta gizakion geneen %99 berdinak direla ondorioztatu dute. Non dago, zure aburuz, mintzaira eta eskizofrenia eragiten dituen mutazioa?

Nire ustez X eta Y kromosometan dago. Desberdintasun handiak daude zuk aipaturiko %1 horretan, baina arrazoiak ditugu pentsatzeko kromosoma horietan dagoela. Zer aldatu da kromosoma horietan, txinpantzearekin alderatuta? X kromosoman dagoen gune bat Xq21.3 deiturikoa bikoiztu egin zen eta Y kromosomara igaro zen duela sei milioi urte. Gizakietan bi kromosometan dago gune hori, baina txinpantzeetan eta beste ugaztun guztietan X kromosoman dago bakarrik.

Zer dela-eta gertatu zen mutazio hori?

Zoriz gertatu zen, nire ustez. Indibiduo batean gertatuko zen, une zehatz batean. Hasieran soilik arrek zuten, baina Y kromosomako mutazio hori unibertsala bihurtu zen gero, emeek aldaketa hori zuten arrak aukeratu zituztelako. Aldaketak, azkenean, gune berezi bat sortu zuen genoman, eta soilik gizakiaren genoman agertzen da. Horretan, burmuinean islatzen den gene bat identifikatu da, protocadherinXY izenekoa. Nire ustez, gene horrek eragin zuen mintzaira.

Denok dugu gene hori, hizkuntza dugun heinean. Orduan zergatik garatzen dute psikosia gizaki batzuek soilik?

Ezin dut hori probatu, baina, nire ustez, gizakien artean dagoen aldakortasun batekin du zerikusia mekanismo horrek: burmuinaren bi aldeen arteko asimetriarekin. Gizakietan soilik agertzen den ezaugarria da, eta, ziurrenera, protocadherinXY genearekin dago zuzenean lotuta. Gaixorik dagoen jendearen burmuinean simetria txikiagoa dagoela ikusten da. Mintzairaz eta pentsamenduaz arduratzen diren guneen mugak ez daude horren bereizita. Horregatik, barneko pentsamenduak kanpoko ahotsak balira hartzen dituzte askotan gaixook, eta norbaitek ideiak buruan txertatzen dietela uste izaten dute.

Psikiatra askok diote, ordea, eskizofrenia eta bestelako psikosiak ez direla genetikan oinarritzen, baizik eta gizabanakoaren ingurumenean eta bizipenetan.

Ez dut frogarik ikusten hori esateko. Esaten zuten erditzean gertaturiko arazoak zirela erantzule, baina ikerketa egin zen hemen, Erresuma Batuan, eta ez zen halakorik ikusi. Beste teoria nagusi bat honako hau zen: haurdunaldian birus batek kutsatzen zuela umekia. Nik ere hala uste nuen nire teoria sortu aurretik, baina ikerketa egin genuen eta ez genuen horren zantzurik aurkitu. Horregatik pentsatu genuen delako birus hori ez zetorrela kanpotik baizik eta barrutik, gure genomatik.

William S. Burroughs idazleak mintzamena birus bat da esaten zuen.

Eboluzioa ikertzen ari den teoriko negusietako batek, Eörs Szathmaryk hungariarrak mintzairaren ameba deitzen dio horri. Ameba bat sartu zen garunean eta horrek eragin zuen mintzaira. Aldaketa genetiko bat esan nahi du berak, jakina. Nire teoriatik hurbil dago hori.

Txinpantzeek kultura dutela frogatu dute berriki. Ez al da, azkenean, psikosia gizakia definituko duen ezaugarri bakarra?

Mintzairaren eboluzioa arazo handia da eboluzioaren teorian. Txinpantzeen lehengusu hurbilak gara, baina zergatik ematen dugu horren ezberdin? Galdera interesgarria dago hor. Izan ere, txinpantze helduak eta gizakiak oso ezberdinak gara, baina txinpantze kumeen antz ikaragarria dugu. Zergatik? Lodewijk Bolk anatomistak zera esan zuen 1926. urtean: «Gizakiak tximino haurrak dira, hazi ez diren tximino kumeak». Burmuin handia daukagu, ordea, eta asimetrikoa. Asimetrian dago giltza.

“Tipo honek kutsu klandestinoa ematen dio denari”.

Bigarren eskuko esaldia da aurrekoa. CRASH David Cronenbergen (irudian) filman esaten du Rosanna Arquette aktoreak (ez dut gogoratzen esaldia J.G. Ballarden eleberrian ere datorren). CRASHen ez dute Alberto Peñalbaz hitz egiten, jakina. Han Vaughan deituriko pertsonai batetaz esaten dute. Vaughan auto istripuek eragindako zauriekin obsesionaturiko medikua da, eta talka historikoak errekreatzen ditu, istripu-ikuskizun klandestinotan.

Peñalbak ez ditu auto istripurik antzezten. El juguete de Mari liburuxka argitaratu zuen 1999an, Jakue Pascual soziologoarekin batera. Kixmiren inguruan hitz egiteko hitzordua egin genuen aurreko astean.

Peñalbarekin ere, edozein gauzak konspirazioa ematen du. Beltzez jantzita dator, goitik behera, eta oso baxu hitz egiten du. Zaila zitzaidan esaten zuena ulertzea treneko zaratarekin. Izan ere, elkarrizketa tren batean egitea aukeratu zuen.

–Euskal jentilentzat Kixmi Inperioaren irudia zela esan zenuten “El juguete de Mari” liburuan -bota nion, aurkezpen labur baten ondoren- Zergatik, ordea, tximua erabili hori irudikatzeko? Zergatik ez, esaterako, hipopotamoa, edo beste edozein animalia edo gauza?

–Tximua da, animalien artean, gizakiarekin antza handiena duena -erantzun zidan- Erdi Aroko pentsamenduan, deabrua ‘Jainkoaren tximua’ da, hau da, Jainkoa bezalakoa izan nahi duena, hura imitatzen saiatzen dena. San Agustinek esaten zuen hori. Alde batetik Jesu Kristo (Jainkoa) ahalguztiduna dago, egiaren erresuman errege, eta bestetik, deabrua, faltsukeriaren erregea. Orduan, mitoa ikusita, berehala honako galdera datorkigu burura: zergatik esaten dute Jesu Kristo (Jainkoa) deabrua dela?

Pausa dramatiko bat egin zuen hor. Amua botata zuen, eta bazekien irensten hasia nintzela.

–Erdi Aroan Inperioren batasuna erlijioan datza -jarraitu zuen, azkenean- Kristautasuna zen Europa mendebaldeko erresuma guztiek komunean zeukatena; eta Erromako Inperiotik zutik geratu zen instituzio bakarra Eliza zen. Beraz, katolizismoa Euskal Herrira ailegatzean, Inperioaren instituzioak ekarri zituen berarekin. Kolonizazio prozesua hedatu zen, eta Inperioak uniformazioa inposatu zuen: bere legea, morala eta egitura politiko-ekonomikoa. Kixmiren mitoa kolonizazio horri buruzko kondaira da. Mito horrek esaten diguna zera da: orain arte ezagutu dugun mundua amaitu da betirako, hau da, bukatu da munduaren ikuspegi bateratua eta mundu horrek sortzen zituen berdinen arteko harremana. Orain beste mundu batean gaude, eta mundu berri hau faltsukerian datza. Mediazioaren sistema ezarri da. Hemendik aurrera gure arteko harremanak, eta munduarekin daukagun harremana, Inperioak definituko ditu eta ez guk.

Azken finean, munduaren bi kontzepzio erabat desberdin eta kontrako daude hor. Alde batetik, Inperioaren ikuspuntua, mundu hierarkikoa, separazioan oinarritutakoa, eta, bestetik, berdinen arteko komunitatearen ikuspuntua, elkartasunean oinarrituta. Honetan, komunitateko kide baten askatasuna beste guztien askatasunaren bermea da.

–Ez dakit separazioarena ondo ulertu dudan, moztu nion.

–Begira -jarraitu zuen tonu didaktikoan- gai ez bagara “behar den bezala” bizitzeko, gure bizitza antolatzeko ahalmena besteen eskuetan utzi behar dugu, gutxi batzuen eskuetan, alegia. Sistema moral arbitrario batean gaude, bekatari bezala. Gurea da akatsa eta hutsa, jaiotzeagatik. Beraz, ezin izango dugu “libre” izan sistema hori barneratu, gurea egin, eta bete arte.

Erabat inozoa ez emateko, erasora jotzea erabaki nuen une horretan:

–Erdi Aroko herexia baten arrastotzat jotzen duzue Kixmirena, baina Joxe Miel Barandiaranek Ataunen jaso zuen kondaira. Nolatan iraun du Ataun bezalako gune batean? Ez al da jauzi handiegia egitea, Durangoko Erdi Aroko giro hiritarretik nekazari bazter kontserbatzaile batera pasatzea?

Trenaren ateak ireki dira. Piercing ugari ezpainetan eta Sex Pistolsen elastikoa daraman gazte bat sartu da. Leku libre asko egon arren, dozena bat letxu plastikozko zorro batean daramatzan baserritar baten ondoan eseri da.

–Euskaldunok tximinoaren irudia erabiltzeak zera esaten digu: Inperioaren kontra ari ziren beste korronteekin harremanak izan ziren; eta gure ustez konexioa zaharragoa ere izatea litekeena da. Euskal Herria ez da jendeak pentsatzen duen bezain isolatua izan. Konexioak eta harremanak egon ziren lehenengo kristauekin eta paganoekin historian zehar. Durangoko biztanleak eta langileak XV. mende erdialdean heresetzat jo zituzten, baina hortik urte gutxira, XVI. mende hasieran, sorgintzat jo zituzten. Durangon, heresiak eta herri sinesmenek bat egin zuten emakumeen eskutik. Heresiaren bultzatzaile nagusienetariko bat Beaten mugimendua zen. Mugimendu honetan alargunek hartzen zuten parte, baita emakume gazteek ere. Izan ere, ez da harritzekoa sorginen eta herexeen lotura emakumeetan egotea, Inperioaren errepresio handiena emakumeek jasan behar izan zuten eta. Eliza etorri zenean, emakumeak komunitateko zati garrantzitsuenetariko bat izatetik, Jaungoikoaren eta gizonen emazte hutsak izatera kondenatu zituzten.

Inperioaren uniformaziotik kanpo geratzen zen guztia jazarri zuten -jarraitu zuen Peñalbak- sorginak, herexeak, juduak, musulmanak eta herri xumea ere. Durangoko hereseak krisialdi ekonomiko eta politiko batean sortu ziren, eta begardoak eta izpiritu libreak Elizaren eta boterearen kontra aritu ziren. Hereseak blasfemoak ziren, ondasun guztiak komunean jartzearen aldekoak ziren, ez zuten hierarkian sinesten, ez zuten Eliza benetako Elizatzat jotzen eta emakumeen eta gizonen arteko harreman libreagoak bultzatzen zituzten.

Ilun zen kanpoan. Bagoiaren kristaletan geure buruak ikusten genituen.

–Kixmiren mitoan Elizak berak sortutako sinboloa erabiltzen ari gara –jarraitu zuen Peñalbak- baina zentzua alderantziz ulertuta. Durangon, sinesmen zaharrak hizkuntz berri bat, hiri baterako eta garai berrietarako egokitua, aurkitu zuela esan dezakegu.

Marilyn Mansonen bideoarena etorri zitzaidan gogora:

–Sinbolo, hitz edo irudi bati buelta emateari “detournement” *esaten zioten situazionistek. Baina zertan dira ezberdin* “detournement” hori eta satanisten zozokeriak, gurutzea hankaz gora jartzea eta meza beltza, esaterako?

Are serioago jarri zen Peñalba, ez zuen konparazioa gogo onez hartu, nonbait.

–Satanistek ez dituzte baloreak zalantzan jartzen –erantzun zuen-. Kontrakoa egiten dute besterik gabe. Satanista izatea kristautasunaren erakundeko kide izateko beste modu bat da. Kolorea aldatzen da, zuria beltz bihurtzen da, baina baloreak berdinak dira. Kixmiren mitoaren kasuan, ordea, Kristoren irudia beste testuinguru batean jartzen da, kolonizazioaren historiaren metafora bihurtzen da. “Detournement” da Kixmi, sinboloaren zentzua irekitzen delako. Izan ere, boterearen egia deuseztatzen denean, bide guztiak irekitzen dira.

Pika etorri zitzaigun txartel eske, erdaraz. Peñalbak bonoa zuen. Nik ere bai.

–Ongi, ados –esan nion, elkarrizketaren haria berriz hartzeko- Onartzen dizut Kixmi mito zaharrak erdi Aroko herexeengan eta geroko sorginengan lekua aurkitu izana. Baina zuek harantzago zoazte: Kixmiren mitoaz irakurketa situazionista egiten duzue eta punk mugimenduarekin eta 1980ko hamarkadako okupazio eta gaztetxeekin lotzen duzue. Posible al da antzinako kondaira bati halako irakurketa garaikidea ezartzea? Ez al dago hor anakronismorik?

–Anakronismoa izango da historiaren irakurketa lineala egiten baldin badugu. Historia une eta jauzi kualitatiboz egina dago, berriz. Europan azpihistoria ezkutua dagoela esan dezakegu, inperioaren ukapenaren historia, hain zuzen. Pasabidez josita dago historia, baina hauek topatzeko lotailu errebertsiblea aurkitu behar da.

–Denboran bidaiatzeaz ari zara? –galdetu nion- Garai batetik bestera salto egiteko pasabide edo leizeak erabilita?

Trena tunel batean sartu zen.

–Denbora espazio bilakatzea ariketa intelektuala da, betiere. Greil Marcusek Lipstick Traces liburuan ematen zuen lotailu errebertsiblearen ideia. XVI. mendeko Jan van Leyden heresea eta XX. Mendeko bukaerako John Lydon (Johnny Rotten) punkaren izenak ia berdinak zirela nabarmendu zuen, eta hori erabili zuen bi garaiak eta bi mugimenduak lotzeko -argitu zuen.

–Ate bat da, azken finean, lotailu alderanzgarri delako hori?

–Ate horiek badira, garai ezberdinak lotzen. Hala gertatzen da Historian erantzunik gabe geratzen diren galderak berriz sortzen direlako.

–Kixmirena adibidez?

–Adibidez. Kixmiren mitoa indartsua da oraindik, Inperioaren irakurketa garaituen ikuspuntutik ematen duelako. Irakurketa honek zera dio: boterearen Egia faltsua da. Hor dago lotailu errebertsiblea. Hori da denbora espazio bilakatzen duen atea.

Trenaren ateak ireki dira. Inor ez da atera, eta inor ez da sartu, oraingoan.

–Baina kristautasuna ez da dagoeneko boterea. Nahiko ahulduta dagoela dirudi. Zer nolako interesa izan dezake egun Kixmiren ideiak

–Erdi aroan botere harremanak diskurtso erlijiosoan garatu behar ziren, erlijioa baitzen ideia guztien agertokia. Hau da, erlijiotik at zegoena ez zen existitzen. Eta instituzio katolikoak boterearekin bat egiten duenez, azken finean, boterearen diskurtsotik at geratzen zena ez zela existitzen esan dezakegu. Benetako arazoa separazioa da, hau da, gizarte harremanak idei abstraktu baten bitartez baldintzatuta egotea. Eta metafisika honen jarraipena merkantziaren munduan aurkitzen dugu gaur egun. Nola daiteke nik nire lanez egindako gauza bat nire aurrean jartzea eta horrek beste pertsonekin daukadan harremana baldintzatzea? Merkantzia Boterearen praxia da, munduaren errepresentazio bat eta mundua sortzeko era bat. Espektakuluak (merkantzien mundua) gizarte honetan desberdin izateko aukera guztiak ematen dizkigu, beste gizarte posible bat eraikitzeko desioa abandonatzen badugu, betiere. Baina espektakuluan “desberdina” izateko aukera bakarra merkantzia desberdinak kontsumitzea baino ez da. Beraz, sistemak inposatzen duen utilitarismoaren logika barneratu behar dugu, faltsukeria egiatzat hartuta. Espektakulua Kixmi da.

Aulkitik altxatu zen Alberto Peñalba. Amaitua zen elkarrizketa.

Ni hemen jaitsiko naiz-esan zidan.

Nik aurrera jarraitu behar dut -erantzun nion.