Carvalho. Argazkia. Testuingurua.

Carvalho detektibearen istoriatan zazpigarrena da El Balneario (Manuel Vázquez Montalbán, Planetaren berredizioa 2003koa, originala 1986koa) eta ezin esan onena denik. Agerian uzten du zein delikatua den detektibea bere mediotik ateratzea, zeinen ezdeus bihurtzen den ez duenean ingurukoa ezagutzen, eta obra honetan Charo, Biscuter edota Fuster bezalako bigarren mailako pertsonaien falta asko somatzen da. Izan ere hor du grazia Carvalho detektibeak, bere inguruan eraiki duen infra-mundu horrek aberats nahiz jet-seteko kideekin sortzen duen Caravaggio erako artelanak.

Beno, hor eta Vázquez Montalbánek bizi zuen garaia deskribatzeko zuen artean. Kazetaria zen Montalbán, begirada zoliaren jabe, eta bere fikzio lanak irakurtzea Espainiar Estatuko historiaren urte oso garrantzitsu batzuk ezagutzeko modu entretenigarri eta bizia da. Kasu honetan urtea ez da edozein, 1986an sartu baitzen Espainia Europar Batasunean, eta horrek zipriztintzen du narrazioa. Bueltan-bueltan ageri dira kontinente osoko turistak zeitgeist deritzona uletzen lagunduko digutenak, aberatsak batzuk dekadenteak denak, eta horiei kontrajarrita Espainiako selekzio ofiziala: andaluziar señorito bat, koronel autoritario bat, katalan enpesari mozorrozale bat, euskaldun kirten bat, kerubin komunista bat eta polizia nahiz barne ministerioko inkonpetente andana. Hor du grazia kontuak, herri bakoitzeko biztanleei egozten zaizkien arketipoen kondentsazio ariketa abil eta umoretsuan. Interesa duenak ikusi zer garen euskaldunak, edo euskaldunetatik batzuk, Montalbanen begietan.

Ondorioz, detektibe trama ez da nire ustez Carvalhoren serieko onena. Larregi zentratzen da bestelako osagaien deskribapen eta analisian eta misterioari eusten badioo ere bukaerak ez nau ase. Kontrara, horrenbeste zentratzen denez inguruabarretan hauek genialak dira. Jakina, nik orriei darien lodifobiari eta bestelako irainez paso egin dudalako gozatu dut. Hori egin ezean, edo horretarako gogorik ez bada, ez du merezi liburua esku artean hartzeak.

Bukatzeko bitxikeria bat: ETAren tratamendua orrietan. 1986 urtea zen. Hamar urte beranduago ezingo zukeen halakorik egin motibo bat baino gehiagogatik. Gezurra dirudi zenbat aldatu zen mundua hamar urtean.

Carvalho. Váquez Montalbán. Bartzelona.

Vázquez Montalbánek bazuen usaimen ona. Ez bakarrik gastronomo eta bon vivant gisa orrialdez orrialde egiten duen erakustaldiagatik, Kataluniako sukaldaritzaz gehiago jakiteko bitarteko aparta dira liburuok, baita zuen intuizio politikoagatik ere. Euskal Herrian ezker abertzaleak eta beste lauk salatu zuten in situ trantsizioa zer tamainako iruzurra zen zer autonomien estatu zeritzona, baina berak hori literaturarako material bihurtu zuen inork baino arinago. La soledad del manager (Manuel Vázquez Montalbán, 1977koa lehen edizioa, nirea Planetarena 2017koa) da horren froga, tardofrankismoan ezkerraren gurdira igo ziren askoren etorkizuna azaltzen duena: asko zetozen burgesiara itzultzea ezer gertatu ez balitz bezala jokatuz, beste asko erradikaltasunaren irrelebantziara eta besteek eraikiko zuten Jordi Pujol eta beste batzuekin batera autonomia batek behar duen engranaje oro.

Asesinato en el Comité Central baino arinagoa da obra, trama klasikoagoa du eta akaso erangikorragoa da bere sinpletasunean, irakurlea hara eta hona mareatu gabe, Carvalhoren abentura jada hilezkor horietakoa batez gozatzeko aukera edukiko duzu; Biscuter eta Charo lagun-kide-maitaleekin batera eraldaketa betean zegoen Bartzelona baten lekuko, ziur asko imajinatuko ere luketen arren zertan bilakatuko zen Joko Olinpikoak eta gero norabideari trazu txarra hartu arren.

Polizia ustelak, prostituzioa, burgesia dekadentea, talde ezkertiarrak, multinazional ilunak… Izan zitekeen lasai asko gaur egungo trama, baina 44 urte igaro dira, nobela beltza eta Carvalho lekua eta segundoa elkartzen diren puntua baina askoz gorago daudenaren seinale. Irakurketa gozagarria, arina, bizia. Generoaren zaleentzat gomendagarria, nahiz eta nabaritu aspektu batzuetan denbora ez dela alferrik igaro eta gizarteak zenbat eboluzionatu duen, eta generoaren zale ez direnentzat baita ere. Ez irakurri literatura handiusteko aspergarria, bizitza laburregia da orrialdeak gozakaitz pasatzeko.

Carvalho. Vazquez Montalban. EAK.

Duela zortzi egun bete zuen mendea Espainiako Alderdi Komunistak. Batez ere gerra bezperatan eta frankismoan egin zen ezagun, erresistentzia antifaxista Espainian bertan burutu zuen talde bakarrenetakoa izan zelako (bistan da Euskal Herrian eta Katalunian beste aktore batzuek zutela indarra). Post honetarako hautatu dudan liburuan zorrotz esaten den bezala, PSOEk 100 urteko historia baitu eta horietatik berrogei oporretan igaro zituen.

Garrido (autorearen oharra gora-behera nork ez du Carrillo ikusten hor, nahiz eta El País egunkariari emaniko elkarrizketan esan idazleak Carrillo berak eskuizkribua irakurri eta ia gehiena gustuko zuela) alderdiko idazkari nagusia hil dute Komite Zentralaren batzarrean. Garai delikatuak dira, ikusteke dago nork gobernatuko duen diktadura osteko Espainia bai alderdi mailan bai maila sindikalean, eta ez dira gutxi gerra berriro ere pizteko beldur direnak. Alderdiak bere kide ohi batengana jotzen du, Pepe Carvalho detektibearengana, auzia iker dezan Fonseca detektibe ilunari monopolioa kenduta. Liburua, aski ezaguna irakurle helduarentzat, da Vazquez Montalbanen Asesinato en el Comite Central (Originala 1981ekoa, nik irakurri dudana Planetaren 2020ko edizioa).

Obra hasten da egun desagertua den Bartzelona gris eta turismo masibo aurrekoan. Hango lumpenaren parte da detektibea eta baita bon vivant hutsa ere jana eta edanari dagokionean. Carvalho ardatz duten liburuak ibilbide gastronomikoa dira aro foodiea hasi aurretik eta omenalditzat jo litezkeen Camilleri edo Alonsoren liburuek ez dute bistatik galtzen ezaugarri hau. Ederra da ere liburuak erretzearen kontu hori, harrapazak Ray Bradbury, eta bitxia Freuden oihartzuna duen autorearen zioa, lehen aipaturiko elkarrizketan ageri dena. Gero etorriko da Madrilera bidaia eta hango faunaren zoologiko txikia, arreta berezia eskainiz kosmogonia komunistari eta honen estamentu ezberdinei (auzo batzarretik hasita Komite Zentraleraino, liberatuen bizi baldintzetatik pasata).

Zergatik irakurri behar den liburua? Batez ere protagonista bikain bat duelako eta politikoki zorrotz-zorrotza delako. Aintzat harturik zein zen urtea, 1981 urrun hura, bikaina da Vazquez Montalbanen klaribidentzia esaterako epika gabeko komunismoaz jarduterakoan. Belaunaldi erreleboa, gerra eta makien belaunaldiaren ordezkatze zaila, izan liteke komunismoak Espainian izan zuen hamaika motiboen artean interesgarrienetakoa. Gainera kritikoa da errebantxista izan gabe, Sempruni egozten dio hori egileak, eta bistan da ezagun duela gaia: zer esanik ez Santos pertsonaiaren etxean ageri den liburu zerrenda, ziur asko garai hartan etxe batzuetan egongo zena, komunismoarekin lotutako egile kanoniko hainbat ageri direna (221 or). Akaso despistatu nau horrenbeste zerbitzu sekretu ezberdinen arteko dantzak, haria jarraitzea zailtzen du, baina atmosfera zaindu eta darion belztasunak bizkor ahanzteranzten du hau