Ubeda. Angiolillo. Mendaro.

Arratsaldearen zati on bat pasa ostean Costa Ricako ingurumen zuzenbideari buruzkoak irakurtzen, burutik ezin kendu dut in dubio pro natura kontzeptua, herrialde horretako 1996ko Biodibertsitate Legeak jasoa. Bai, afizio bitxiak ditu batek, jende perfektua aspergarria delako eta besteok gure asmo herrenez ibili behar dugulako egonarria zizelkatzen.

Esan beharrik ez da, liburu dendetako amu orori kosk egiten dion izokin mengela naiz, bere nomina barreiatzen duena hilabete deritzon ibaian. Ordaintokitik hurbil ikusi nuen, supermerkatuetako pila eta goxokien pare, Asteburu zuri bat/Usainak ipuinak dituen Farmazia Beltza argitaletxearen liburutxoa. Hala Garbiñe Ubedaren Asteburu zuri bat ipuina aipatu nahiko nuke gaurkoan, bizikidetza beti erraza ez denaren seinale eta are zailago muturreko egoeratan. Hemen protagonistak, Anjelmariren emazte zaintzaile sufrituak, ospitaleko zaintzan dituen bizipenak: Ulerkor izaten saiatu. Enpatia landu. Irribarrea eskaini. Ordainik ez eskatu. Lasai hartu… Asmo zintzoak berriro ere ahotan hartuta egin du autobus geltokitik gelarainoko bidea. Atea zabaldu orduko agertu zaion panoramak, ordea, harmonia onerako aitzakia guztiak desagerrarazi dizkio bat-batean. Hasteko eta behin, koinata markesaren arrasotrik ez. Emandako hitza betetzea ahantzi ote duen susmatu du. Hori txoriburua. Leihoa, zabal-zabal eginda, eta bi zigarrokin haren hegian, itzali eta zanpatu berri. Bere senarra, horma zuriari begira, hipnotizatuta balego bezala eta otorduan hartu beharreko pilulak hantxe mahaitxoan, plastikozko ontzitik atera ere egin gabe. Lepo inguruan, Real Madriden zapia, baten batek apropos jarria, berak ez baitu ahalmenik eta are gutxiago talde horrekiko sinpatiarik, halakorik bere kasa egiteko. Aldameneko ohe gainean luze, “inbaditzailea” -ikusitakoak ikusita bezperan jarritako ezizenari heldu dio berriro-, prakarik gabe baina galtzerdiak jantzita, telebistaren agidea eskutan duela”.

Ipuin oso ona da, ez utzi irakurri gabe.

Bizikidetzaren haria eteteko, nik deusen jabe ez izatearen poz bakartzat dut atariko bizilagun bileren falta, hauei buruz lagunek aipatzen baititate giza kondizioan den fedearen xehetzaile dela. Ospitalean ere arnasa hartu ohi dugu kiderik alboan ez badugu. Zauri hori sakatzen dute ere medikuntza pribatuaren hooligan batzuk, aho txikiz bederen.

Ospitaleekin segiz, Arrasaten badira bi martxan. Biak langile mugimenduaren historia hurbilari lotuak. Psikiatrikoa, Angiolillok Canovas hil zuen bainu-etxearen oinordeko. Globo Rojo fanzinearen egoitza. Uribe auzoan hatza luze egon ohi diren egoiliarren helmuga. Eibar futbol taldeko entrenamenduak ikusteko ohorezko palko.

Bigarren ospitalea, Debagoienakoa, lantegi artean eta nire nobela kokatu nuen auzunean. XX. mendeko fabriketako lan istripu ugariak albait arinen artatzeko ezarri ei zuten hor.

Mendaro, herri egin ei zuen ospitaleak, Xiberuko Ospitalepea antzeko kasu ote? Ospitale zaharra zen AGAKO asanblada gorpuztu zuen Arrasateko Gaztetxea.

Ospitaleez hitz egiten dugu, sarri, baina esango nuke hango janariak gehiago sumintzen gaituela ohe faltak baino.

Comala. Pedro. Juan.

Ekaitza kanpoan dela idatzitako lerroak. Justuan iritsi gara estalpera, hogei minutu arinago utzi dugun etxera. Zortedun gara, mortuan ez baita halakorik. Ez behintzat Juan Rulforen pertsonaientzat, aipatzen ez den baina Jalisco omen parajetan, lurra behean eta hautsa goian. Marxek aipatutako hilen zama ahaztu gabe.

Iraganeko uztak. Purgatorioa. Jauntxo baten boterea. Emakumeenganako indarkeria. Diruak erositako iraultzak eta arimak. Maitasun ezinezkoa. Jendez hustutako herriak. Arimak. Galbidea.

-¿Conoce uste a Pedro Páramo?

Me atreví a hacerlo porque vi en sus ojos una gota de confianza.

-¿Quién es? -volví a preguntar.

-Un rencor vivo. -me contestó él.

Anagramaren edizio xumea dut, 2006koa. Artean apaingarri nuen, beti bihar den apalean. Juan Rulfok kontatzen du cristiadaren ondorioz, iraultzaren laikotasunaren aurka 1926 eta 1929 artean Mexikon gertaturiko altxamendu kristaua, bere herri kozkorreko apaizak rulfotarren etxean gorde zuela liburutegi propioa. Denetik omen zuen han elizgizonak, Salgari eta Dumas irakurriz zaletu zen literaturan artean haurra zen Juan. Han zeuden baita Aita Santuaren Indexak debekatutako obrak ere, zentsuraren izenean herriko etxeetatik ebasten zituenak apaizak beretzat.

Rentería apaizak badaki herriko jauntxoen laguntasun gabe jai duela Elizak.

Couto. Mozambike. Afrika.

Jostaria da Mia Coutoren Cronicando, Txalaparta 1996, liburua. Sintaxia aldatzen du, hitzak asmatu, kontzaptuak txikletu… Zaila zait imajinatzen Bego Montorio itzultzaileak hartu zuen lan eskerga.

Coutok, kazetari mozambikearrak, iazko Sant Jordi egunaren pregoilari izatearen harira eginiko elkarrizketa batean dio berak ez duela hizkuntzarekin jolasten, ingurukoa birsortu besterik ez duela egiten. Hogeita bost hizkuntza dauden herrialde batean, portugesa denek ez dutenean menperatzen eta berau hitz egiten duten askok era nahasian, belarri erneen kontua dela bere idazkera. Elkarrizketa berean irakurri diot gurasoak iheslari zirenez, Salazarren diktaduratik ihesi iritsi ziren Mozambikera, ez zutela aurreiritzi kolonialik eta lasai utzi ziotela haur zelarik beltzekin jolasten. Hala ikasi omen zituen hauen istorioak eta ikasi ahozkotasunari, elkarri kontatzeari, ematen dioten garrantzia.

Gerra, ezkertiarra izatea, gosea, natura, mina, edertasuna, kolonialismoa, deskolonizazioaren argi-ilunak…. kontatzen ditu niri Galeano biziki gogoratu didan estiloz, akaso jatorrizko herrien iturritik edaten dutelako biek. Bereziki gomendagarria Viriato tabernako futbolinaren pasartea, niri gehien gustatu zaidana.

Kronika hauen lagin txiki bat, “Porquería” izenekoaren sarrera: ¿Orolando Mapanga no tenía dónde caer vivo? Es la impura verdad. Con él se acaba sabiendo que no existe pobreza de espíritu. Lo que hay es miseria sin espíritu. El caso es universátil y merece algunas líneas. Pues lo que importa no es el acontecimiento, sino la gente que está en el no-aconteccer de la vida.

Orolando vivía en el basurero, allí dentro, la pirmera transversal, a la derecha. Con buenas vistas al mar, exactamente en la vertiente de un montón de desperdicios. Recogiendo buena brisas a pesar de los pésimos olores.

Allí despachaba él sus negocios. Al final de la tarde, salía a buscar restos de comida, grasillas, simples putrefacciones. Rascaba el fondo de las latas, auscultaba el vientre de las bolsas. Leyendo su sonrisa constante se diría que la felicidad es algo que puede encontrarse incluso en la inmundicia. Y bien que defendía Orolando las ventajas del lugar:

-Aquí no llega ningún bandido.

Kronika motz eta biziak dira. Pena nik jarraian larregi irakurri nahi izan dudala eta bukaerarako luze egin zait. Blog honek atsedena behar duen seinale, datorren astean izangu duzue bere berri. Gozatu eguraldi eta irtenaldiak.

Rodriguez. Monge. Garai.

“Para Elsa no fue nada sencillo unirse a los compañeros en huelga. Ella estaba en el “cogollito de todo”, cerca de los jefes de ela empresa. Pronto empezó a recibir presiones, “para que reconsiderara mi postura”, e incluso fue llamada al despacho del jefe, el Señor Perejil, quien amenazó directamente con despedirla a ella y a su padre. No se paró a pensar lo que se estaba jugando, dejó de trabajar y se unió a la huelga “por conciencia”.

Pasarte hau Zuriñe Rodriguez Lara, Itziar Mujika Chao eta Nora Miralles Crespo egileek atondutako Las mujeres de Gasteiz en la matanza del 3 de marzo de 1976 liburukoa da. Arrasaten eskaini zuten hitzaldian, biziki interesgarria bide batez, aipatu zuten orain arte ezkutuan egon den emakumeen protagonismo eta garrantzia. Kuriosoa da, baina hitzaldi horri esker jakin nuen ama izan nuela istilu horietan Gasteizen. Mataza korapilatua, memoria.

Liburua Intxorta Kultur Elkarteak argitaratua da eta salgai dago hemen. Uste dut ez diegula eskertu behar beste arrasatearrok Julia eta Juan Ramoni memoria historikoaren alde egin duten lana. Langile borroken testigantzak jaso dituzte, 1934ko urri ahaztezin hura adibidez, izen-abizenak jarri altxamendu faxistaren ondorioz egon ziren biktima guztiei eta abar. Hau guztia elkarrizketak eginaz, artxiboak ikertuz, xaxatuz, argitaratuz, musika diskak bultzatuz.

Hasi berri dugu maiatza. 1916an, Jack London hil zen urtean, lau hilabeteko greba egin zen Arrasateko Unión Cerrajeran, ordura arteko luzeena, La Asociación Obrera eta Sindicato Profesional erakundeek deituta. Langileentzat kaltegarria zen ordutegi berria atzera botatzea xede. Urtarrilaren 3an, greba deitu eta biharamunean, 800 langileko lantegia itxi zen. Parrokoak berak ere greban zehar langileen aldeko ekitaldi batean hartu zuen parte, Eibarren. Otsailaren 16an irekiko da lantegia 100 langilerekin eta hauek, kideen erantzunaren beldur, lantegian bertan egiten zuten lo eta Guardia Zibilak eramaniko janaria jan. Langileen azken multzoa, 200koa, maiatzaren 20an hasi zen lanean. Greba porrota izan zen, 31 kaleratu egon ziren. La dirección de la empresa, encabezada por Sayas, agradeció la conducta del gobernador civil, del obispo de Vitoria y del alcalde de Mondragón, así como la del teniente coronel de la Guardia Civil, <<por su eficaz intervención en el apaciguamiento de los huelguistas>>. Hala kontatzen du, Juan Ramon Garaik Txalapartak argitaratutako Celestino Uriarte. Clandestinida y resistencia comunista liburuan. Zenbat gauza aldatzeke.

Greba hura galdu zen, baina Biteri eskolatan belaunaldi berriek mundu bat deskubritzen jarraitu zuten. Hogei urte bizi zituen Arrasatek aurretik.

Sönmez. Tortura. Kontatzea.

2019ko urtarrilean ahiturik nengoen, azken hilabete nahiz urteen itzalak harrapaturik. Batzar eta batzar arteko denbora zen bizitza eta bilera batean, non bestela, gogorarazi zidan kide batek otsailaren 13a bazetorrela eta guk ezer ez antolaturik. Zorionez talde baten parte nintzen, bakarrik bat nekez hel bailiteke urrun, eta haien abaroan atondu genuen egitarau txukun antzekoa. Solasaldi interesgarri bat, Muñecas kapitain doilorra ardatz, eta baliabide tekniko handi gabeko antzerki emanaldia. Emanaldia, bai, aurrekontu mugatuz eta denbora gutxiz justu-justu lortu baikenuen aktoreen baimena Pedro y el Capitán obra Arrasateko Kulturaten eskaintzeko. Enpin.

Bideo ondorenean, ohiko komentario parea. Edadeko jendea zegoen batik bat, borroka luzeek zaildutakoa, eta ez nuen zera handirik espero “kabroiak, polizia kabroiak” esalditik harago. Nire ezusterako, alboan nuen laguna berak jasandako torturak kontatzen hasi zen. Antzerki obrak hunkiturik eta kuraiaturik, nik soinu eta irudi txarrentzat soilik nuen antolatzaile begia berak ez bezala, aurreneko aldiz kontatu zituen berak komisaldegian duela hiru hamarkada baino gehiago sufritutakoak. Gizatasun, errespetu eta emozio handiko minutuak izan ziren horiek. Ez ditut erraz ahaztuko.

Gai hori, tortura, jorratzen du Burhan Sönmez idazle kurdu-turkiarrak bere Istanbul Istanbul nobelan, Edicions del Periscopi 2018, Pelin Dogan eta Miquel Saumellek itzulia. Lau gizonek, hamar egunez, Istanbulgo atxilo zentro batean elkarri istorioak kontatzen dizkiote tortura saioen artean. Sotoan daude, hirian bertan eta hiritik at. Preso horien ametsak, oinazeak, bizipenak… gurutzatzen dira kondaira, pasarte eta elkarrizketatan. Hamar gizon, hamar kapitulu, hamar ahots narratzaile, Bocaccioren Decamerone obran inspiraturik.

Pasarte honetan, esaterako, argi ikusten da nondik norako hori:

Quam em van capturar, vaig dir als interrogadors que revelaria tots els meus secrets si em portaven a Istanbul. Ara cada ia em fan les mateixes preguntes com si fossi màquines. Els hi explico Istanbul, no l´enteinen. Els hi ensenyo, no la veuen. Volen que em rendeixi al dolor, que deixi d´ancorar-m´hi. Volen que deixi de creure en mi mateix i en Istanbul, i que sigui com ells. Em turmenten de totes les maneres possibles. M´esquincen el cos perquè la meva ànima s’ assembli a la seva. No saben que em reforcen la fe en aquesta ciutat.

-I què si la nostra fe es reforça, Oncle Küheylan? -he dit, fart de tot-. Ningú veu que aquí estem patint. La gent no en sap res, de nosaltres.

-Els que ens torturen sí ens veuen patir.

Inork ez gaitu ikusten, baina torturatzen gaituztenek ikus dezakete gure sufrimendua.

Sönmez giza eskubideen aldeko ekintzaile eta abokatua, 1996an larriki zauritu zuen poliziak Istanbulen eta Ingalaterran sendatu zen tortura prebenitzeko GKE baten laguntzaz. Sari ugari jasotakoa da, Vaclav Havel saria euren artean, eta Writers Circle PEN International elkarteko kide sortzailea da.

Liburu gogorra da, baina aldi berean ederra. Hirian fedea duen obra, azalean bertan esaten den moduan. Eta irakurlearen buruan ere kandela txiki bat pizten duena, izenik ez duten jainko-jainkosei erregua, mina barruan dutenei berau nola atera laguntzen asmatzeko eta torturaren jagoleak zigortzeko.

Andreotti. D´Annunzio. Poetak.

Berrikusteak badu arriskutik. Bistan baitira denbora markaren sakona, norbere aldartearen errota eta ideien sedimentazioak aldatzen duen ur emaria.

Inoiz ez zait horren tristea irudi La grande bellezza egunotan baino. Bost edo seigarren aldiz ikusita Jep Gambardellak inoiz baino bakartiago dirudi, bere munduaren egunsentiak luzeago.

Ez naiz ausartu ostera Il Divo pelikula berriz ikustera. Andreottik, ze ona den Toni Servillo, izua eragiten dit. Monologo hau, bere hartan, latza baino latzagoa da, filmeko unerik onenetakoa: Livia, fueron tus ojos los que me encandilaron al caminar una tarde en el cementerio de Verano. Elegí ese extraño lugar para pedirte matrimonio. ¿Recuerdas? Sí, ya sé, lo recuerdas. Esos ojos inmensos y limpios no sabían, no saben, ni sabrán. No tienen idea de los hechos que el poder debe cometer para asegurar el bienestar y el desarrollo del país. Por demasiado tiempo ese poder fui yo. La monstruosa e impronunciable contradicción: perpetuar el mal para garantizar el bien. La monstruosa contradicción que me convirtió en un hombre cínico que ni tu podrías descifrar. Tus ojos inmensos, limpios y encantadores no conocen esa responsabilidad. La responsabilidad directa y la indirecta de todas las matanzas en Italia desde 1969 a 1984. Precisamente 236 muertos y 817 heridos. A todas las familias de las víctimas les digo que confieso. Confieso que fue mi culpa, mi culpa, mi mas dolorosa culpa. Lo diré, aunque no sirva de nada. Al caos para desestabilizar el país, provocar el terror para aislar a los partidos extremistas y fortalecer a los de centro como la Democracia Cristiana se la llamó la estrategia de tensión. Sería más correcto decir “estrategia de supervivencia“. Roberto, Michele, Giorgio, Carlo Alberto, Giovanni, Mino, querido Aldo, por vocación o necesidad todos amantes de la verdad. Todos bombas desactivadas por el silencio final. Y todos ellos pensando que la verdad era lo justo. Pero la verdad es el fin del mundo. No podemos permitir que se destruya el mundo en el nombre de lo que es justo. Tenemos un deber, un deber divino. Debemos amar mucho a Dios para entender cuan necesario es el mal para lograr el bien. Dios lo sabe, yo también lo sé.

Italiatik aldendu gabe, Anjel Lertxundik, Italia bizitza hizpide liburuan, Alberdania&Berria 2004, Fiume/Rijekari egiten dio bisita besteak beste. Liburu bitxi eta polita, idazlearen gogoeta ederrez. Historikoki Venezia izan eta Kroazia den hiria, mende pasa daramanak Italiatik at. Ohar hau dakar Lertxundik Fiumeri buruzko kapituluan: Hala dio D´Annunziok Italiako Legioarentzat idatzi berri duen ereserkiak: “Luze-zabalean izango gara berriro Istriaren jabe. Italiako haragi eta odol baita, eta Fiumerena, Dalmazia, Zara eta Polarena. Eia, eia, eia, alalà!”. Berehala hasiko dira eia, eia, eia, alalà! egiten gero eta faxistagoa bihurtzen ari den diskurtso ultranazionalista horren jarraitzaileak ere. Mussolinik, ez baitu artean agintea lortu, bazka ezin hobea du poetaren jardun populista. Kondenatuta daude biak elkarrengana biltzera, laster ez da jakiterik egongo nor den noren itzal. Bien bitartean, D´Annunzio, bi mila soldadu bere kargu harturik, Fiumen sartu da. Fiume é Italia, la sangue é rossa, la vittoria é nostra (Fiume Italia da; odola, gorria; garaipena, gurea) hitzekin kuraiatzen ditu soldaduak, eta hauek eia, eia, eia alalà! erantzuten diote. Belgradek tropak mobilizatzeko mehatxua egin du, aliatuak zer egin ez dakitela daude, munduak harriturik begiratzen dio poetaren balentria eszentrikoari. Aurkariek ezer gauzatu bitartean D´Annunzio Fiumeko gobernadore izango da bi urtez.

Behin Agrigenton, abuztuko bero sapan, kafetegi bateko zerbitzariak gaztigatu ninduen capuccinoa ez zegokion orduan eskatzeagatik. Kafe mota bakoitzak ei du bere momentua.

Andreottik zintzo hitz egin du. D´Annunzio bakoitzak, aristokratetan aristokratena eta populistetan populistenen, badu bere momentua eta, honek, aparta dirudi.

Ormazabal. Telefonoa. Banatzailea.

Behin Alegin, euskaldunik baizik ez zen lekuan, hiru debagoiendar modelo D gure artean hizketan ari ginelarik bertakoek burua jiratzen zuten guganantz. Ustez eredugarri ginen hiztunok erdarakada, zentzu hispaniko edo angloan, erdarakadaren ostean. Hizkera hibridoen zale, ez dut uste Ahotsaken ni grabatzea inori otuko zaionik.

Aspaldi ez dudala bururik jiratzen ,ordea, banatzaile bat kalean ikusten dudanean. Barneratu dugu online salmenta, nik Circulo de Lectoreseko emakumearen bisita barneraturik nuen naturaltasun berarekin. Sindikalista andaluziarren olioa, hango liburua, telefono kargagailua, hemengo jostailua. Banatzaile festa dugu kalea, furgoneta balsa.

Hauetako bat, estu eta larri etorri zitzaigun aurreko batean baserrira iluntzeko zortzietan. Distantzia sozialaren muga estuek ere ez dute deus egiterik landa abegikortasunaren aurrean eta etxeko biztanle zaharrenak gazta puska bat eskaini zion ogi eta ardoaz. Banatzaileak, hunkiturik, mokaua irentsi zuen ardoa alboratuz. Bazkaldu gabe zegoen. “Peor que en navidades”.

Niri pasarteak Gianni Rodariren Vareseko Bianchi jauna gogorarazi zidan. Komertzio viajantea bera, astean sei egunez lanean, Italia zeharkatu beharrean zegoena. Alabak, larunbatez, zuten tratua gogorarazten zion: badakizu, aita, ipuina gauero.

Telefono kabinaren alegoriak iraungitze data duen honetan, akaso datuen kontsumo jatun hau molda liteke etengabeko txanpon botatze horri, liburuak asko du ederretik. Nik umetan irakurri nituen Telefonozko ipuinak, Elkar 1989, Gianni Rodariren 1962ko originala Joxan Ormazabalek euskaratua. Galdua dut, alea, familiako haur zaharrena izatearen aje.

Iruñeko Kale Nagusiko zigilua du etxean dugun Libro de la Fantasia obrak, Blackie Books 2011, eta bertan biltzen dira Gianni Rodariren obra esanguratsu asko. Liburu sarreran den orri bateko aipu biografiko ederra nahikoa da gainera txikitako oroitzapen goxo guztiak gogorarazteko, honako esaldiak baititu: La Fantástica no debía imponerse como la geometría o la economía, pero Rodari entendía, quería entender, como hombre comprometido que la realidad es maleable. Por eso buscaba que niños y adultos descubrieran la capacidad de las palabras para crear mundos.

Antzeko zerbait dio Joseba Gabilondok, beste hitz batzuekin jakina, Argiako bere azken elkarrizketan. Rodari, pedagogo, kazetari, idazle eta militante komunista eskolaz eskola aritu zen haurrekin hartu-emanean. Aipatu dezaket aurten dela bere jaiotzaren mendeurrena, Vatikanoak eskumikatu zuela, okinen seme zela, fantasiaren gramatikagilea, Einaudi Argitaletxea. Baina informazioa hor dago, eta bere obra, baita euskaraz ere. Nahiago dut bere telefonozko ipuin batekin amaitu, Muchas preguntas izenekoa. Bestela, nire buruari galdetu beharko diot ea egungo banatzaileen egoerak baduen antzekotasunik Rodariren liburuko Bianchirekin, ez baitut uste leher eginda amaitzen duten langileok adorerik ba ote duten ipuin kontuetarako.

Érase una vez un niño que hacía muchas preguntas, lo cual no es un mal, sino un bien. Pero era difícil dar una respuesta a las preguntas de aquel niño. Por ejemplo, preguntaba:

-¿Por qué los cajones tienen mesas?

La gente le miraba y quizás respondía:

-Los cajones sirven para guardar los cubiertos.

-Ya sé para lo que sirven los cajones, pero no sé por qué los cajones tienen mesas.

La gente meneaba la cabeza y le dejaba en paz. En otra ocasión preguntaba:

-¿Por qué las colas tienen peces?

O bien:

-¿Por qué los bigotes tienen gatos?

La gente meneaba la cabeza y se marchaba a sus asuntos.

El niño crecía y no cesaba nunca de hacer preguntas. Incluso cuando se convirtió en hombre iba por ahí preguntando esto o aquello. Como nadie le contestaba, y se pasaba todo el tiempo pensando en las preguntas, que escribía en una libreta; luego reflexionaba para encontrar la respuesta, pero no la encontraba.

Por ejemplo, escribía:

¿Por qué la sombra tiene un pino?

¿Por qué las nubes no escriben cartas?

¿Por qué los sellos no beben cerveza?

Escribía tantas preguntas que acababa doliéndole la cabea, pero él no se daba cuenta. También le creció la barba, pero no se la cortó. Es más, se preguntaba: <<Por qué la barba tiene cara?>>.

En suma, era un fenómeno. Cuando murió, un sabio hizo investigaciones y descubrió que aquel individuo se había acostumbrado ya desde pequeño a ponerse los calcetines al revés y no había logrado ponérselos bien siquiera una vez. Y así no había podido aprender nunca a hacer bien las preguntas. A mucha gente le pasa lo que a él.

Distantzia laburren anatomia.

Egunerokotasuneren sedukzioa da abian liburu honetan. Hori dio, beste hitz batzuekin, Jenn Diazek Anatomia de les distàncies curtes, Edicions del Periscopi 2016, liburuaren hitzarrean. Bi idazle mota omen daude Diazen arabera: batzuek istorio harrigarriak asmatzen omen dituzte gauza arruntak kontatzeko eta besteek egunerokotasuna txirikordatzen dute harrigarri egiteraino.

Bigarren multzo honetakoa da Marta Orriols, Anatomia de les distàncies curtes ipuin liburua osatu duen idazlea. Gutxiri ikusi diet bere trebetasuna ohikoak diren gertaerak kontatzeko: parkineko makina aurrean txanpon bila ari zarenekoa, haurrak esan behar ez zuena esaten duenekoa zu ebidentzian utziz edo parranda eta geroko mozorro zatiz metroari itxoiten diozunekoa. Benetan ondo egiten du hori, hitz gutxirekin bereiziz alea eta lastoa. Lupa jarrita idazten du.

Egoera ezagun duzula uste duzunean baitator kolpea, behin irakurrita espero duzuna baina aurrez usaindu ere ez. Covid 19a bezala, txiste txarra ametitzen badidazue. Pertsonaiak tenkatzen ditu, bihurritu noizbait ere, baina inoiz ez duzu Iker Jimenezen programa ikusten ari zarenaren sentipenik. Bizitza da, ez gehiago. Erruduntasuna, desira, beldurra, zaintza, aurreikuspenak, denboraren erasana…

Ipuinen artean niri gehien gustatu zaizkidanak Kind of blue, Tots els colors, La cadira eta Ficció dira. Bihar izan litezke beste batzuk, bada non aukeratu eta.

Azken ipuin honen, eta baita liburuaren, azken lerro bikainak dituzue hemen: Faran l´amor, aquesta nit, seguint la fórmula prescrita: primer l’ Ariadna es traurà el maquillatge amb les tovalloletes l`olor de les quals ell no soporta, s´entretindrà davant del mirall amb el gra que li surt sempre a la barbeta i el Roger l`esperarà dins el llit discret amb l’ aplicació nova que s’ ha descarregat. Consideraran que encara fa una mica de fred a les nits i discutiran si posar un punt de calefacció. Recordaran que demà al vespre sopen amb uns amics per començar a parlar de les vacances d’ estiu i finalment ella entrarà al llit i apagarà el llum. Jauran uns segons en silenci i adpataran ràpid els cossos a la familiaritat del llençols, dels coixins, dels petitts sorolls del pis. Ell a sobre, ella a sota, ara canvi i un, dos, tres.

Quedaran letàrgics, estesos amb cames i braços que ja coneixen el camí de tornada.

L’ amor, el sexe, la gana, la son.

Lluny, allà fora, la lluna infinita embelleix la ciutat com un fotograma incapaç d´atenyer tanta realitat.

Liburu saltzaileak, Gironan, gomendatu zidan iazko Òmnium saria irabazi zuen egile beraren Aprendre a parlar amb les plantes. Egin diot lekua apaletegian.

Bolivar. Mamuak. Panpa.

Osvaldo Bayerrek kontatzen du, hemen, Sabatok ez zuela bere lepoa inoiz jokoan jarri, ezergatik. 1930etik hona 14 diktadura ezagutu dituen Argentinan ez ziotela libururik inoiz debekatu, ez zela erbestean egon.

Diktadura eta deserriaren harira anekdota kuriosoa aipatzen da elkarrizketa berean, nola zapuztu zen 1983an erbesteratutako hainbat intelektualen sorpresazko itzulera Argentinara Cortázar maitemindu zelako. Bayer bera, zazpi urtez deserrian egon zen Videlaren diktaduran. Itzuli zenean, bera zuzendaritzakide izan zuen Sociedad de Escritores de Argentinara joan eta inork ez zion harrerarik egin, idazkariak gaztigatu zuen soilik zazpi urteko kuoten ordainketa atzeratua zuela esanez. Demokraziaren tenperatura ei zen hori.

Bayerrek dio lerro batzuk beherago afari bat egon zela Videlak antolatua 1976an, Wikipediak ere badakar datua egiaztatu nahi izanez gero, intelektual argentinarren eta nazioarteko prentsaren artean, tartean Borges eta Bloy Casares zeudela. Eta afariaren ondorenean Sabatok esan zuen Videla general kultua zela zentzu positiboan, kulturaz hitz egin zuela oro har afarian zehar eta errespetuz. Lenonardo Castellanik bakarrik galdetu zion mahaikideen artean diktadoreari ea non zegoen Haroldo Conti idazle desagertua. Desagertarazia, hobeto esanda, ordurako ere gorpuak hizketan hasiak baitzeuden.

Niri Errealeko atezain ohi bat gogorarazi dit honek, zer esango dizuet bada.

Sabato bera izan zen 80. hamarkadan desagerpenei buruz eginiko lehen batzordearen buru, CONADEP izenekoa. Batzuen arabera lehen ikerketen eta desagertuen argipenen ernamuina izan zen batzorde honen txostena, Hebe de Bonafinik madarikatu egin zuen Sabato, bi demonioen teoria plazaratzeagatik.

Ernesto Sabatoz oroitu naiz Buenos Airesko Bolivarren euskara irakasle egon bainintzen, Cortázar leku berean eskola maisu izan baino 70 bat urte beranduago. Panpa hezea deritzon parajean. Ikasle batek oparitu zidan Sabatoren liburu bat, zahartzaroan eginiko Espainiako bidaiak zituena hizpide, Euskal Herria aipatzen zituelako. Eskertu nion oparia, bihotzez egina baitzen.

Ordutik apalean dut, egile beraren El escritor y sus fantasmas obraren alboan, Seix Barral 1997. Idazle eta literaturari buruzko gogoeta interesgarriak datoz lan honetan, hau kasu: Para mí, la novela es como la historia y como su protagonista el hombre: un género impuro por excelencia. Resiste cualquier clarificación total y desborda toda limitación. En cuanto a la técnica, considero legítimo todo lo que es útil para los fines perseguidos, e ilegítimas aquellas innovaciones que se hacen por la innovación misma.

Nire Bolivarreko ibilerak bukaera xelebrea izan zuen, Espainiar Kontsulak nirekin bildu nahi baitzuen herriko irratian egin nuen elkarrizketa baten harira. Edo UPNk finantzatutako centro navarroan, euskal etxea zapuzteko asmoz, euskararen existentziaz hitz egin nielako bertako gazteei. Trajikoa zen egoera, komikoa, absurdua, espainiarra.

Batek daki bere mamuek, ze izara duten. Eta noren mamu den bat.

Oharra: Blogaren irakurle batek adierazi dit ez zaiola gustatu Cortázarren maitemintzeari buruz Bayerrek eginiko aipua Cortázar gutxiesten duelakoan, ezta Sara Dunlop yoko-onizatzea ezta. Bere iritziz Cortázar ez bazen 1983an Argentinara itzuli zen diktadura ez zegoelako guztiz desagertuta eta Bayerren ekimenaren antolaketa inprobisatu antzekoa izan zelako. Biziki eskertzekoa ekarpena, bai horixe!

Komunismoa. Maitasun erromantikoa. Mosku.

Duela urte batzuk egon nintzen Errusian, Moskun. Egun gutxi batzuk. Flashak ditut gogoan: iraultzaren metro geltokiko brontzezko estatua handiak (gizon eta emakumeak zaintzan, gerran, kirolean, lanean…), armak salgai kale-merkatuan, etorbideen zabalera. Leninen momia ere bisitatu genuen, nola ez, eta lagun batek ezin izan zion irriari eutsi. Soldadu batek errieta egin zion. Nik, gurekin batera gelan zegoen aiton-amona pareari jarriak nizkion begiak: miresmen aurpegia erabatekoa zen.

Ordutik gehiago pentsatu izan dut sofista eta Platonengan.

Etxealdiak gauza kuriosoak dakartza. Kuriositatea pizten du, lainoen ilunak belarria zolitzen duen moduan. Apaleko liburuen genealogia urteekin lausotzen doa. Uste dut oparia izan zela La bolchevique enamorada, Txalaparta 2008. Edo lan baten ordaina, ez nago ziur. Berdin dio, erosiko ez nukeen eta zoriak eskua artean utzi didan obra baita. Liburua 1. aldiz 1927an argitaratu zen, Moskun. Alexandra Kollontai iraultzaile, politikari eta intelektual errusiar ezagunaren lehen literatura lana da, hitzaurreari men eginez gero, bera batez ere saiakera eta diskurtsoak idazten trebatu baitzen. Iraultza eta honen uztarketa emakumeen eskubideekin zen bere gai nagusietakoa.

Helburu hori kutsatzen dio Vassilissa pertsonaia nagusiari, Vasya etxekoentzat, langile nekaezina eta komunista entregatua. Iraultza eraman nahi du etxebizitzen antolaketara, haurren zaintzara eta hamaika traba aurkituko ditu. Langileak defendatzen ditu bere nagusien aurka hauek komunista izan arren eta burgesak ezin ditu jasan. Nobelan iraultza eta honen ondorena kontatzen da, demokraziari burokratizazioak eta iraultzaren helburuen itzaltzeak gaina hartu ziotenekoa.

Beste protagonista Vladimir da, Volodya, anarkismotik komunismora jauzia egin duena Amerikako bizimodua ezagutu ondorenean. Alprojatik ere badu berak Vladimirrek. Ez da laua.

Vasyak iraultzan, jardun politikoan du poza. Ez die zentzurik ikusten bestelako kultura jardun edo denborapasei. Volodya, ordea, sobietar burokrazia eta langile autonomia defendatzetik elite berriaren parte izatera pasako da. Bien arteko harremana ez da erraza, eta maitasun erromantikoari aurre egin eta boteretzea lortzen duen emakume baten istorioa kontatzen digu Kollontaik.

Liburuaren hitzaurrean Zaloa Basabek dio ziur asko Kollontaik irakurriak zituela maitasun kontakizun hegemonikoak, bere garaiko emakume gehienek antzera. Kontakizun hauetan oinarrituta aurre egin nahiko dio familia eredu tradizionalari. Hona egilearen hitzak 1927an liburua aurkeztu zuenean: Mi intención al escribir este libro es que sirva, aunque sea poco, para combatir la vieja hipocresía burguesa de los valores morales y para demostrar una vez más que empezamos a respetar a la mujer, no por su “moral buena”, sino por su actuación, por su sinceridad, con respecto a los deberes de su claes, de su país y de la Humanidad en general.

Iraultza denera zabaltzea. Asmoa bera ez da gutxi egunotan. Lagun batek esan ohi dit sobietarrak bakarrik ez zirela ausartu kontu batekin, hiletekin. Heriotza da betierekoa den bakarra, erlijio gabeko gizartean. Broma gutxi horrekin.

Arrasaten hileta zibilen eztabaida planteatu genuen duela bizpahiru urte, leku estali duin eta publikoaren beharra. Parrokoa konbentzitu genuen, alkatea ez. What a time to be alive.