1865: Aramaioko bainuetxearen berritze-urtea

Data: 2023-01-28 Egilea: belamendi

1827an ateak ireki zituenetik, laurogei bat urte irautera iritsi zen Aramaioko bainuetxea ur sulfuroso sendagarrien tratamenduak eskaintzen. Mende eskas hartan ezagutu zituen moldaketen artean, 1865eko erreforma izan zen zinezko moderninazioa ekarri ziona eta, neurri batean behintzat, inguruko bainuetxeen pareko bilakatu zuena.
Urte hartan Sezesio-gerra bukatu zen Estatu Batuetan, ofizialki esklabotza ere deuseztatu zen, Abraham Lincoln presidentea erail zuten, eta gurean, azken Karlistaldia piztuko zuten saiakeren artean, abertzaletasunaren sortzailea izango zen Sabin Arana Goiri jaio zen.

∞∞∞∞∞∞∞∞

1865ean berriztatu zen Aramaioko bainuetxea eta sakon berriztatu, gainera. Oro har,  honako hauek izan ziren bainulariek sasoiaren hasieran aurkitu zituzten berrikuntzak: 14 gela, ur-zurrustetarako gela berezia, inhalagailua eta gaur egun Bainera parkean dagoena bezalako 14 bainuontzi, ez denak berriak, baina bai guztiak Anboto inguruko haitzetako kareharrian landuak.

Eguneratu gabe geratu ziren Antonio Moreno farmazialari zuzendariak 1826an, bainuetxea ireki aurretik, egin zituen ur-analisiak.

Etxeetan oraindik urik ez zen arren, bainuetxeari ez zitzaizkion falta ura iturritik biltegira jasotzeko bonba bat eta ura berotzeko galdara. Ur-biltegiak seiehun bainutarako edukiera omen zuen eta gaur egun ikastetxea dagoen muinotxoan zegoen eraikia. Harlanduz egindako biltegi hura “Textil Ibarra” oihalgintza-enpresak erabili zuen geroago bere jarduerarako. 

Baina badira beste biltegi bat ere gogoratzen dutenak, hain zuzen ere askoz beranduago –handik mende batera– ezbehar bategatik agertu zena.

Ezaguna denez, bainuetxe izateari aspaldi utzitako eraikuntza zahar hartan atondu zen herriko eskola gobernu frankistaren aginduz. Nekez bete zitzakeen, beraz, ziurtasun-neurri egokirik, eta handik etorri zen ezbeharra. Urte bat gorabehera, 1960.hamarkadaren hasieran, ikasturteari ekitera zihoazen lehen egunean, beheko solairuan, ume eta ama andana bildu zen haur txikien gelaren aurrean, atea noiz irekiko zain. Orduan, eraikuntzaren egoera arkitektoniko tamalgarria eta jendearen pisua tarteko, porlan zaharreko lurra hautsi eta erdi-erditik ireki zen solairua, zulo handi eta zabal bat agerian utziz. Bat-batean sortu ziren izualdia eta oihu-negarrak kenduta, ez zitzaien ezer larririk gertatu barrura jausi zirenei, metro eta erdi eskaseko sakonera baitzeukan zuloak. Huraxe, antza, bainuetxeak izan zuen lehen ur-biltegia.

∞∞∞∞∞∞∞∞

1865ean eraiki zen, orobat, bainuetxeari atxikiriko ostatua (“luxuzko altzariz hornituriko ostatu ezin ederragoa”, bertako sendagile eta jabearen hitzetan), eta bi-biak, bainuetxea eta ostatua, geratu ziren errentan emanda Gervasio Quintanilla gasteiztarraren zuzendaritzapean. Beste batzuk ziren jabeak, horratik: Antonio Madina aramaioarra zen negozio erdiaren jabea, eta Domingo Isasi Isasmendi alkatea, Migel Ballesteros gasteiztarra eta Antonio Beltran de Heredia sendagile zornotzarra beste erdiarena. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Bainuetxeko zerbitzuen prezioak

  • Bainua bainuontzian hartua: 6 erreal
  • Gorputz-atalen bainua (eserita eta gerriraino): 3 erreal
  • Ur-zurrustak (dutxa gisakoa): 2 erreal
  • Inhalazio-saio bakoitzeko: 2 erreal
  • Egonaldian edandako ura: 8 erreal
  • Norberak eramandako botila bat urez betetzea: erreal bat
  • 6 botilako kutxa, kuartilo eta erdikoak: 20 erreal
  • 12 botilako kutxa: 40 erreal

∞∞∞∞∞∞∞∞

Berrikuntzekin batera etorri zen Gasteizko bidearen konponketa ere, nahiz eta urte amaieran oraindik guztiz bukatu gabe segitzen zuen. Halaz ere, erosoago eta, zalgurdiak –omnibusak– arinago ibiltzearekin batera, ziurrago ere bilakatu zen ibilbidea, Albina aldeko bidelapurren etsipenerako.

XIX. mendeko omnibusa

∞∞∞∞∞∞∞∞

Ekonomikoki oso ona suertatu zen urte hartako bainu-sasoia. 1865eko Memoria edo Oroitidazkitik jasotako datuen arabera, 142 izan ziren guztira bainuzaleak, euskal herrialdeetakoak gehienak (80 arabar, 24 gipuzkoar eta 6 bizkaitar), nahiz eta, susmatzekoa denez, banaka batzuk baino ez euskaldunak.

Hori horrela, ez dirudi hizkuntz paisaia hartan atzerriko sentituko zenik bainulari espainarrek osatzen zuten beste multzoa (18 madrildar, 6 burgostar, 4 valladolidtar, 2 logroñotar eta avilar eta palentziar bana). 

Etxean arrotzago sentituko zena, zalantzarik gabe, inguruko baserrietako jendea izango zen, egunero hurreratzen baitzitzaien, bainuetxeko zuzendaritzak aholkatuta, bainulari-andanaren bat edo beste, arratsalde-pasa eta eskuzabalka eskaintzen zitzaizkien esnea, gatzatua, gazta edota gerezi-okaranak jatera… Arratsalde-pasa, baserriko supazterrera aztura, estilo eta moda berriak eramanez eta baserritar gehienentzat ia zeharo ezezaguna zen erdaran mintzatuz.

Horixe zuten bainulari haiek udako arratsalde luzeak betetzeko modua, bainuetxeak ez zuen-eta aisialdirako aukera askorik eskaintzen. Diru gehiago zutenak, noski, Gesalibar, Aretxabaleta edota Eskoriatzako bainuetxeetara gerturatzen ziren –betiere omnibusa baliatuz–, bertan zeuden ezagunak agurtzera eta, bainuetxe handiagoak eta ospetsuagoak ziren heinean, baita giroaz eta bestelakoez ere gozatzera.

Kategoriak Historia eta istorioak | Etiketak | Utzi iruzkina

Azkue jakintsua Aramaion Goikoetxea adiskidearen eskutik

Data: 2023-01-20 Egilea: belamendi
R.M. Azkue hitzaldia ematen B. Goikoetxearen jaiotetxeko balkoian (1916).

Behin baino gehiagotan hurbildu zen Resurreccion Maria Azkue abade euskaltzale jakintsua Aramaiora. Etorrera garrantzizkoenak, dena den, Bizente Goikoetxea musikari ospetsuarekin zeukan adiskidetasunagatik gertatu ziren. 

Hemengo honetan hiru “bidaia” bakarrik izango ditugu hizpide. Lehen-lehena, fikzioaren bidez egin zuena (1889). Bigarrena, Goikoetxea adiskideagatik Aramaion antolatu zituen Euskal Jaiak (Lore Jokoak) zirela medio burututakoa (1899/09/9-10). Eta hirugarrena, Goikoetxeari hil ondoren eskainitako omenaldian parte hartzeko egindakoa (1916/10/22).

∞∞∞∞∞∞∞∞

1864an Lekeition jaioa, Azkuek Bilbon eman zituen urterik gehienak. Euskalari-lanetan, noski, izatez, euskal hizkuntza eta kulturaren arlo guztiak jorratu baitzituen sakon eta zabal: hizkuntzalaritza, hiztegigintza, narratiba, musika, kantu-bilketa, folklorea… Eta horri guztiari gutxitxo baleritzo bezala, euskaltzainburu ere izan zen Euskaltzaindia sortu zenetik hil arte (1919-1951). 

Bizente Goikoetxea musikari aramaioarra baino hamar urte gazteagoa zen. Alabaina, oso gazte zirela egin ziren elkarren adiskide min. Honela mintzatu zen Azkue Aramaion, 1916an, Goikoetxearen heriotzaren ondoko omenaldi-eguneko hitzaldian beren arteko loturei buruz:

Egun hauetan bezala sailpean [lanpetuta] nintzelarik, orain hogeita lau bat urte, arlo honetxen antzekoa eman nion buruari. Meza berri bat genuen nire sorterrian [Lekeition, alegia]; meza hori eman behar zuena Aramaioko seme heldu bat zen, etxe honetantxe jaioa, Bizente Goikoetxea. Apaiz egin berri hura adiskide min-mina nuen eta, beraren deia gogo onez adituta, hitzalditxo bat egiteko asmoz utzi nuen nire egote-uria: Bilbo.

Adiskide biziari jarraitu nion honek ez ote nion adiskide hilari jarraitu behar, beronen izena heriotza baino iraunkorrago izatea guztion artean eskuratzeko? (1916).

Aramaioarrak Azkueren hitzaldia entzuten (1916)

∞∞∞∞∞∞∞∞

R. M. Azkuek Bizente Goikoetxearen bitartez eta hari esker ezagutu zuen Aramaio. Eta lehendabizi ezagutu zuen, Goikoetxeak, Lekeition apaiz zegoela, kontatutako istorio eta gertaldien bitartez. Hona Azkuek adiskideaz eta Aramaioz dioskuna:

Hil zen arte askok uste zuten Lekeitioko semea zela, noski han bera eta, batez ere, beraren alderik hurkoenak luzaro bizi izan direlako. Berak, ordea, beraren hizkeran, izakeran eta bihozketa guztietan argiro agertzen zuen beraren jatorria. Musikaz irabazitako lehenbiziko dirua Aramaioko gaixotegirako bidali zuen. Meza-soineko ederrak ugari, kaliza, Misala eta eskuartetxoren bat ere honerakoxe [Aramaiorako] utzi ditu. Itsasaldeko uritxo maitagarri hartan bizi zela, udako opor-egunetan behintzat, iluntzero elkarrekin izaten ginen: Elizan lehenengo, itsasgain-gainean gero. Eta egurats (haize) lodiz birikak sendatzen genituen bitartean, elkar, igarri gabe bezala, egunean baino egunean hobekixeago ezagutu eta samurrago maitatzen bizi ginen. Orduan izan zen niri hemengo [Aramaiori buruzko] berri ematea, hemengo organularia aurpegiz eta bihotzez nor zen adieraztea… Orduan ikasi nituen hemengo auzotegitxoen izenak: Gantzaga eta Barajuen, Arexola eta Etxaguen, Azkoaga, mendiz beste aldeko Oleta eta gainerakoak (1916).

Noraino barneratuko zuen Azkuek Goikoetxearen hitzen bitartez ezagututako Aramaio hura, ezen lilurak eramanda, idatzi zuen lehenengo ipuina euskararen paradisu gisako hartan kokatu nahi izan baitzuen. 

“Ezti-abauak” ezinenaz sinatua, Peru Matraka ta Pedr’Anton zuen ipuinak izenburua, eta Bilbon sortu berria zen La Abeja izeneko albistarian kaleratu zuen. Hilabetekari hura, urte eskas bat iraun zuena (1889-1990; sei zenbaki baino ez), Sabin Arana Goirirekin batera sortua zen eta, nagusiki gaztelaniaz izan arren, ez zitzaion falta euskaraz idatzitakorik. Idazleen artean, Azkue bera, Arrese-Beitia otxandioarra eta beste bakanen bat ditugu.

Esan bezala, Aramaio hartu zuen Azkuek lehen ipuin haren gertalekutzat eta honela eman zion hasiera: 

Bizkai, Gipuz ta Arabako mendien uztaitzat, hiru ahizpa maiteen ondasunak pilotuten legez, Aramaio izentzat daukan ibar bat dago Euskal Herrian (1889).

∞∞∞∞∞∞∞∞

Saiatu zen Azkue, bai, entzunez baizik ezagutzen ez zuen Aramaio hura idatziz irudikatzen, baina mende laurden beranduago Goikoetxearen omenez egindako gorazarre-ekitaldian aitortu zuenez,

Nire buruko ume haiek hementxe, zeuon artean, Aramaion bizi izan ziren. Lantxo hura nire adiskide Bizentek irakurri zuenean, sudurpeko bizarra ezkerraz leuntzen zuen artean, hitz hauek esan zizkidan: “Baina, mutil, hau ez duk Aramaio!” (1916).

Eta arrazoi zuen Goikoetxeak, baiki, nekez aurkituko baitu irakurleak Azkueren ipuin hartako deskribapenetan Aramaioko paisaiarekin antzik duen pasarterik:

Bere inguruetan batzartzen dira noizik noizera itsasotik mendi-muruetara [mendi eta muino] arrainek bialdu daroen [bidali ohi duten] kresalezko arnasa gozoa, Bakioko txakolinari darion usain ezin hobea, Hernaniko sagardoen lurrun eztitsua, eta Ziraurkingo [Zirauki?] ardo mamitsuen likurta: arranoen garrasi beldurkorrarekin txori berritsuen txioak eta bildots negartien alarauak lagun egiten deutse artzain txistulariari. Bere muruetatik Anbotoko dama ezilkorraren bazter eta soroak ikusten dira eguraldi onean, eta Arabako lur gorrixkak, eta Durango aldean unean-unean aitzurlariek ereinda dauzkaten etxe-pilotxoak, eta Mallabiko berezi [haritz] orritsuen inguruan itsasoa gurasotzat ezagutzera doazen ibaitxoak, eta Elgetako mendi konkordunak eta euren azpian Bergarako zelai ederra, euren aurrean Done Antonek euskaldunen erreguak entzuteko Urkiolan eraikita daukan Eliza polita, eta atzean Arantzazuko mendietan ama Mariak daukan gela miraritsua (1889).

∞∞∞∞∞∞∞∞

Baina adiskidearen eraginak eraman bazuen Aramaio fikzio narratibora, adiskidetasun-indar berbera izan zen geroago Azkue Euskal Jaiak Aramaion antolatzera (1899) bultzatu zuena ere eta, aldi berean, benetako Aramaio ezagutzera ekarri zuena. Hona haren aitortza:

Urte batzuk geroago, bera [Bizente Goikoetxea] apaiz zelarik, harako Euskal Jaietan, D’Abbadie jakintsuaren izenean nik, nire herria ere alde bat utzita, hona ekarrarazi nituen jai eder haietan, larunbat arratsaldez elizalde honetara heldu nintzenean, kalean sartuta, mendiak nik uste baino handiago, ibarra meharrago, ezkerrean irudikatu nituen auzotegiak eskuin aldean eta gorengotzat neuzkanak kaletik hurbil ikusi nituenean, nire adiskide aramaioarra etorri zitzaidan burura, eta nirekiko esan nuen: “Aramaio hura, Peru Matrakaren Aramaio, ez huen Aramaio; Aramaio egiazkoa hau duk!” (1916).

Aramaio egiazko hartan, halere, ez zuen espero izandako abegi pozgarria aurkitu. Izatez, Udalak ez zuen bete Goikoetxearekiko hartua zuen konpromisoa, eta hark espresuki konposatutako obraren ordez Felipe Gorritiren Si-bemolekoa kantatu zen igandeko meza nagusian. Inor ez zen ohartu, dirudienez, Azkuek adiskideagatik antolatu zituela Euskal Jai entzutetsu haiek Aramaion eta ez jaioterri zeukan Lekeition.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Berriro itzuli bazen Azkue Aramaiora, ez zen haren etorrera nabaritu. Akaso, han-hemen kantak, ipuinak eta bestelakoak biltzera baino etorri ez zelako. Beharbada, Goikoetxea lagunak utzitako hutsunea oroitzapenez berpiztu nahi izan ez zuelako. Edo agian, adiskide musikariari Euskal Jaietan egin zitzaion mespretxu larria inoiz ahaztu ez zuelako.

Kategoriak Historia eta istorioak | Etiketak | Utzi iruzkina

Zenbateraino aldatzen ari da Aramaioko euskara?

Data: 2023-01-12 Egilea: belamendi

Denon buruan dago Aramaioko haranaren –Gainbarruaren– konfigurazio orografiko-geografikoak babes eskerga ekarri izan diela bertako bizimodu tradizionalari, ohiturei eta, batez ere, euskarari. Euskarari, gainera, erabilia izaten segitzeko babesa eskaini dio luzaroan, eta babes handia, orobat, gaztelaniaren interferentzia gehiegirik gabe iraun ahal izateko. Eta urtetako lege-debekuek eta errepresioak euskara desagerraraztea bilatzen bazuten ere, ez zuten horratik eragin kaltegarri lar izan Aramaioko hizkera-motan eta hizkuntz moduetan, besteak beste, etxeko eta lagunen arteko mintzaira nagusi edo bakar bezala gordetzean, hizkeraren bereizgarri gehienak bere hartan mantendu ahal izan zirelako.

Hala uste zuen –eta ondo uste zuen– XX. mendearen lehen erdialdean hizkuntz eta etnografi ikertzaile ibili zitzaigun R. M. Azkue jaunak, eta hala uste zuen beranduago ezagutu gintuen Gotzon Garatek berak. Eta hori erakusten dute oraindik bertako euskararen hainbat eta hainbat ezaugarrik.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Gaur egun, ordea, ez dago orain artekoa bezalako babesik eman dezakeen gorabehera orografiko-geografikorik, “globalizazioa” delakoa eta komunikabideak tarteko, muga fisikoen gainetik zabaldu eta orokortu baitira bizitzaren alderdi guztiak eta gero eta handiagoak gertatzen ari dira gizarteen arteko harremanak eta elkarren arteko “trukaketak”. 

Horren guztiaren ondorioz, badirudi XXI. mendera arte irmo samar iraun duen euskalkia hibridatzen hasia zaiola Aramaiori ere, oraintsura arte jatorrizkotzat-edo jo izan dugun euskara-mota gero eta periferikoago bilakatzen ari delarik haranean bertan. Hau da, auzo eta baserrietan irauten duen euskarak eta kaleko pertsona nagusiek dutena gero eta urrunago geratzen ari da hirurogei urte baino gutxiago dutenen hizkeratik.

Egia da –eta ez da oraingo fenomenoa bakarrik– Euskal Herri guztian atzematen dela errazenera jotzeko eta beste hizkuntzetatik xurgatzeko joera. Berdin lexikoaren arloan (frigorifikue, labadorie, junixue, julixue, periodikue, suegrue, erre otxue [R8], kuatroelie [4L], merkadu edo plaza berdurie), zenbaki-kontuetan (bentizinko, zientodoze...), zein bestelakoetan (es ke, porke, ya ke, en plan, ya te bale), euskaldunok ahalegin gutxi egiten dugu euskararen baliabide propioak ikasteko eta garatzeko. Eta gehienetan, gainera, ez da ikusi nahi izaten euskararen hizkuntz sistematik kanpo dauden faktoreak direla horren eragile nagusiak (gaztelaniaren zapalgailua Hegoaldean eta frantsesarena Iparraldean, eskuarki).

Badira, dena den, euskararen barneko eboluzioaren edota beste euskalkiren baten eraginagatik sortutako aldaketak ere, eta, batik bat, horietaz arituko gara jarraian.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Esate baterako, euskara estandarrean aditz aspektuarekin zerikusia duten -tzen askok (-tuz bukatzen diren aditzetakoek, hain zuzen) Aramaion -ketan egin izan dute sistematikoki. Orain, berriz, ikasketen, irakurketen eta beste euskara-moten eraginez, gero eta ohikoagoa da bertako hizkera erabili nahi dutenen ezpainetan -t[z]en entzutea: apurketan > apurtzen, [ah]azketan > [ah]azten, a[d]iketan > a[d]itzen, aldaketan > aldatzen, agerketan > agertzen, mozketan > mozten, pozketan > pozten…

Ez da, baina, azken boladan sumatzen den aldaketa bakarra. Ondoko lerrootan beste hiruzpalau fenomeno gehiago eskainiko dira hausnarketa-gai gisara.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Lehenengoa, eta ez harrigarriena, bustidura izeneko fenomenoaren galera dugu. 

Ezaguna da i+t hotsen elkarketak hots berria sorrarazten duela Hegoaldeko hainbat lekutako hiztunen hizkeran, eta Aramaion bereziki. Konbentzio hutsa den arren, maila idatzian modu errazean irudikatu izan da aspaldidanik bustidura delako hori: it > itt.

Hots goxoa izateaz gainera, guztiz esanguratsua eta markatua da harremanen eta komunikazioaren esparrua. Hori dela eta, bitxi samarra litzateke, adibidez, apaiz batek sermoian maittie esatea, Bihotz Sakratuari-edo zuzenduta ez bada behintzat, baina gurean ez da hori ilobei esaten ez dien amamarik.

Aramaion badira, gainera, hitz batzuk bustidura fosilduta dutenak. Berbarako, inguruko hizkeretan ez bezala, herrian ez dago *aite edo *polite esaterik, beti daroate-eta bustidura: aitte, politte.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Jakina, bustidura adierazten duen –itt- multzoa egungo hiztun askoren belarriei berdintsua zaien –itx- delakoaren bitartez transkribatzen bada, konbentzioz ez dagokion beste hots baten esparrura sartzen da hitza eta galtzen du, aldi berean, bustiduraren xarma. Egunotan iritsitako mezuen artean, adibidez, honako hau jaso izan da hainbaten watxapetan: “Urtie ondo amatxu eta hobeto hasi!”. Garbi da hori idatzi duenak ez dakiela amatxu eta amaittu bereizten.

Fenomenoa hedatuz doan heinean, beraz, galdu egiten da euskararen baliabide zoragarri bat. Gaitz erdi litzateke hiztunak ahozko mintzairan ongi gordeko balu idatziz oker adierazten duen hori, baina, zoritxarrez, gaizki idatziak –idatzitakoa irakurtzearen poderioz– gaizki ahoskatzera eramaten du segidan. Aski lege finkoa ohi da hori. 

Garaiz da oraindik jakiteko horrelakoxea ote den Aramaion gertatzen ari dena, baina dagoeneko (e)itten (egiten > eiten > eitten > itten) beharko lukeena *itxen entzun eta irakurtzen da gero eta maizago kaletarren artean. Eta *aitxe (aitte), *politxe (politte), *jakitxeko (jakitteko), *e(d)ukitxeko (eukitteko), *argitxeko (argitzeko), etab.

Zaindu beharreko kontua, hortaz, etxe-atarian dugun ahoskatze/idazte-modu hori zabalduz eta arrunt bilakatuz joan ez dadin. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Aurrekoarekin lotua, baina hizkuntza hegemonikoaren eragin zuzenagatik oraingoan, –il- elkarketetan eman ohi den bustidura ere galtzen hasi da. Aramaioko euskaran –il- delakoa [ill ] ahoskatzen da oraindik: mutille, zibille… 

Gaur egun, ordea, gutxi dira “motxila” hitza “motxilla” ahoskatzen dutenak, eta arrazoia ez datza bakarrik hitza bustidurarik egiten ez duen beste hizkuntza batetik hartua izatean, jatorrizkoak diren hitzetan ere bustidura-ezabatze berdina ematen ari da-eta: hil, ibili, etab. 

Kontsolagarriegia ez den arren, jakin bedi euskal lurralde guztietan jazotzen ari den gertakaria dela honako hau ere. Ondokoa bezalatsu.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Hegoaldeko hizkuntza hegemonikoa “eredu”, hartan aspaldidanik gertatzen hasitako beste fenomeno baten eragina dugu geurean ere: [ll] hotsaren apaltze-desagertzea. Oro har, soinu hori ahoskatzerakoan, antzekoa den beste errazago batez ordeztera jotzen du hiztunak: [y]. Hori dela eta, jadanik desagertua da gaztelaniaren hiztun askoren ezpainetatik hots hori, eta “caballo” zena, adibidez, “cabayo” ahoskatzen dute. 

Hiri handietako euskaran ere joera berdintsua antzematen hasi da, eta bustidurarekin ahoskatu ohi zena orain, bustiduraren “zailtasunagatik” nonbait, yeismoaren bitartez egokitzen da: abantaila > abantailla > *abantaia. Eta horrelatsu, beste asko eta asko: langiieria, garbigaiu, miia miioi, suhiltzaie, etab.

Erantsi beharrik ez dago hobe litzatekeela, hots hori ahoskatzeko ezintasunak iraun bitartean behintzat, ekialdeko euskalkietan ohikoago den eran ahoskatuko balitz, alegia, idatzi bezalaxe: langileria, abantaila, mila, garbigailu…

∞∞∞∞∞∞∞∞

Horiek guztiak baino bitxiagoa da, ziurrenik, beste hizkuntz aldaketa batzuen agerpena Aramaioko hizkeran.

Ez dago beti argi nor-zer dela bide iristen diren, baina uste izatekoa da inon erabilitako hizkuntz kodearen prestigioak edo modak berak eraginda onartzen direla forma berriak, oro har. 

Arazoa da forma horiek hedatuz joan ahala, betidanik bertakoak izandakoak baztertu egiten direla eta, azkenean, mailegu etorri berriei jatortasunaren zigilua ematen zaiela eta, aldi berean, jatorrizkoak direnak arrotzak balira bezala tratatzen direla, hizkuntz kodetik eta eguneroko erabileratik betiko jaurtikiz. 

Hori da, esaterako, Nor-Nork aditz-paradigmako lehenaldiko forma zenbaiten kasua. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Nabarmenena, ziurrenik, betidaniko auen aditz-formarena dugu (erosi auen, ikusi auen). Euskara batuko zuen delakoaren ordain honek ongiegi ulertzen ez den sarrera izan du Aramaioko hizkeran. 

Urrun samar geratzen den Bermeoko hizkerak kutsatua edota auskalo zer-nolako hizkuntz inferentziaren fruitu izanik, ez AUEN eta ez ZUEN den forma hibridoa mailegatu/hedatu da azken boladan hiztun askoren artean, gazteenetan bereziki. Une hauetan ZAUEN [SAUEN] forma da Aramaioko Kalean (eta dirudienez, Debagoiena guztian) hiztunek barneratu dutena. 

Egia bada duela ehun urte R.M. Azkuek bere Morfologia vasca liburuan zioena (“Habiendo alguna rarísima flexión del auxiliar en algún rarísimo pueblo que lleva esa z. Berak esan zauen dicen en Bermeo por berak esan eban él lo dijo”), berrikuntzaren oinarrian ezezko perpausetan entzuten denaren “erregularizazio-nahi” lauso bat egon liteke. Hau da, ez auen ekarri > esauen ekarri entzutean, baiezkoetan hiztunak ekarri sauen esan behar duela pentsatu bide du. 

Guztiarekin ere, hiperzuzenketa horrek ez du ematen bestelako euskarririk daukanik. Beraz, Aramaioko “identitate” linguistikoa zaindu nahi bada, forma zaharren erabilerara itzuli beharko litzateke bai ala bai: AUEN eta, pluralean, AUIEN.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Berdintsu esan liteke euskara estandarreko nuen formari dagokionez: gero eta sarriago entzuten da sauen-en ahaidea dirudien nauen aditz laguntzailea (erosi nauen). Aramaioko betidaniko aditz-paradigman, horren forma zuzena ezin hurbilago dago euskara batuak eskaintzen duenetik, nuen > n[u]en > NEN egiten baita Gainbarruan. 

Eta gauen formaren ibilaldia ere desberdina ez denez, esan dezagun labur baino laburrago GEN / GENEN formak direla Aramaioko Gainbarruko usadioak erakusten dituenak (bi-biak, agerikoa da, genuen-etik sortuak).

Beraz, bertako euskara gordeko bada, horiexek ditu hiztunak erabili beharrekoak.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Azentuazioari buruzko ohartxo bat, amaitzeko. Posesiboak, gaztelaniaz ez bezala, euskaraz –eta era berezian Aramaioko euskaran– azentudunak dira; azentua daramate. Ezin dira, hortaz, ondoren doakien izenarekin urtu eta azenturik gabe utzi. 

Adibide batekin ulertuko da. Irratian, telebistan, kalean, gero eta maizago entzuten dira “gureáma”, “zureáita”, “nirekotxéa”, “zuenamóna”, “berelagúna” bezalakoak. Erdarazko “mipádre”, “tumádre” modukoen azentuazioarekin guztiak. 

Aramaioko hiztunak –Euskal Herriko gainerako hiztunek bezala– behar legez egin izan du hori betidanik: “guré amà”, “zuré aità”, “niré kotxeà”, “zuén amonà”, “beré lagunà”.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Badakigu hizkuntzek ere bilakaera izaten dutela urteen eta indar desberdinen poderioz. Badakigu, halaber, hizkuntzek, tresna malgu eta eraginkor izango badira, etengabe eguneratzen aritu behar dutela, bai lexiko berriaz aberasten, bai sintaxia egokitzen eta bai beste zenbat operazio berri egiten. Hori guztia badakigu. Halaz ere, hizkuntza horrek, biziko bada, indar zentripeto eta kontserbazionistei ere begiratu behar die arretaz. Gerta daiteke, bestela, garai batean hizkuntza izandakoa denbora laburrean mordoilo –pidgin– huts bilakatzen hasia aurkitzea. 

Horretan legoke gurean ere arazoa, inon izatekotan: betidaniko euskalkiaz baliatzen ari garela pentsatu eta, denbora laburrean, inork aurreikusia ez zuen beste zerbaiten aurrean aurkitzea, une batean lexikoa edo morfologia edo sintaxia edo hizkuntz alderdi horiek guztiak batera, gure erosotasunagatik lardaskatzen edota ez behar bezala zaintzen hasi ginelako.

Kategoriak Euskara gurean | Etiketak | Utzi iruzkina

Hizkuntz ordeztearen mekanika: bi adibide hurbileko

Data: 2023-01-05 Egilea: belamendi

∞∞∞∞∞∞∞∞

Duela astebete inguru hemen bertan idatzitakoa argitzera datozen bi adibide esanguratsu eskaini ditu azken egunotan prentsak. Lehena Nafarroan 2022ko azaro aldean gertatua, eta bigarrena 2023ko lehen egunetan EAEn. Bi-biek jotzen dute euskararen normalizazioaren flotazio-marran, Hegoaldeko hizkuntz ordezte-prozesua modu sistematikoan burutzen ari dela erakutsiz. Honatx adibideok:

ZIZUR NAGUSIA (Nafarroa)

-Udalak profil elebiduna zeukan Kirol Zerbitzurako koordinatzaile-lanpostua plazaratu zuen, euskarazko ekimen-jarduerak aurrera eraman ahal izateko.

-UGT sindikatuak kontrako errekurtsoa jarri zuen.

-Nafarroako Administrazio Auzitegiak arrazoia eman zion UGT sindikatuari eta Zizur Nagusiko Udalak profil elebiduna kendu behar izan zion plazari.

-OHARRA: Formalki, Nafarroako Euskararen Foru Legeak euskararen normalizazioa du helburu (17. artikulua) eta, hori dela medio, lanpostuetan profil elebidunak ezartzeko eskumena aitortzen die udalei. Halere, eremu mistoko udaletako lanpostuei profil elebiduna kentzeko erabakia hartua du Administrazio Auzitegiak.

BARAKALDO (Bizkaia) 

-Udalak herriko kultur programak burutzeko enpresa baten kontratazio-deialdia plazaratu zuen. Herritarrekin harreman zuzena izango zuten 26 langileei euskarazko B2 edo C1 maila izatea eskatu zitzaien.

-CCOO sindikatuak kontrako helegitea jarri zuen, diskriminazioa argudiatuz.

-EAEko Auzitegi Nagusiak arrazoia eman dio sindikatuari.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Toki desberdinetan gertatu arren, berdinak dituzte kasu biek bai barneko eskema eta bai mekanika:

  1. Erakunde publiko batek –kasu hauetan, udalerri batek– euskaldunei eta euskararen normalizazioari erantzun ahal izateko lanpostu elebidunak betetzeko deialdia egiten du.
  2. Sindikatu batek kontrako errekurtsoa jartzen du justizia espainolaren aurrean, Euskal Herrian euskara ERE eskatzea gehiegikeria/diskriminazioa/inposaketa ei delako.
  3. Justizia-sistema omen denaren ebazpena sindikatuak jarritako errekurtsoaren aldekoa da eta, ondorioz, hizkuntz eskakizunak zaindu nahi zituen udal-deialdia deuseztatuta geratzen da.

∞∞∞∞∞∞∞∞

EAEko Auzitegiaren ebazpenaren ondoren, oso izan dira bitxiak sindikatu errekurtso-jartzaileak euskararen normalizazioari buruz luzatu dituen azalpenak. Idazkari nagusiaren hitzetan, CCOO sindikatuan

–Están de acuerdo en extender el uso del euskera y en aplicar políticas públicas para ello, pero…

–Defienden que se promuevan políticas públicas para que la extensión del conocimiento del euskera se haga al conjunto de los trabajadores, pero…

–CCOO Euskadi se ha mostrado favorable a “potenciar” el uso del euskera, pero…

Eta jarraian, gaztelaniaren esparruan aplikatzen ez dituzten “inposaketarik gabeko” hizkuntz politika guriak eta hizkuntz plangintza laxoak eta hizkuntz profil malguak… proposatzen dituzte euskararen normalizaziorako.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Lau iruzkin labur

1.- Lanpostu-deialdi horietan ez zen esaten euskara zela jakin beharreko hizkuntza bakarra. Ez. Deialdietan esaten zena zen plaza horiek eskuratzeko EUSKARA ERE jakin behar zela, hau da, inguruotan koofizialak omen diren hizkuntza biak jakin behar zirela, herritarrek euskara erabiltzeko eskubidea ere badutelako.

2.- Ez sindikatuak eta ez Auzitegiak ez dute kontuan hartu nahi izan EAEko Hezkuntza Sisteman euskara irakatsi dela 1983tik hona A, B eta D ereduetan. Berrogeita bost urtetik beherako hiritar guztiek izan dute, beraz, euskaraz ikasteko doako irakaskuntzaz eta “liberazioaz” baliatzeko aukera. Horrelako lanpostuetara aurkezten diren gehienen adinekoek, oro har.

3.- Euskal erkidego bakoitzeko Auzitegiek argi bide dute espainola dela bermatu behar dena, hizkuntz diskriminaziorik izatekotan, inoiz ez baita gertatzen euskaraz bizitzeko eskubidea duten euskaldunekiko edota euskararekiko. Bestela esanda, ia 600 milioi hiztun dituen hizkuntza da beti diskriminatua eta kaltetua gertatzen dena, eta ez, harrigarriro, hiztun-kopuruan mila aldiz txikiagoa izanik, arnasestuka dabilena.

4.- Mekanika orokorrean, lehenago espainiar Gobernuko ordezkariek egiten zuten helegite-lana horrelako “diskriminazio”-kasuen aurrean; orain, antza, sindikatu batzuk hartu dute ardura hori bere gain.

Korolarioa

Euskaldunek ez dute txintik ere esaten.

“Hemen zaude azkenean, zeure oreka termodinamikora iristen”

Kategoriak Euskarari erasoka | Utzi iruzkina

Begi-bistakoak, begien aurrean

Data: 2022-12-29 Egilea: belamendi

∞∞∞∞∞∞∞∞

Hizkuntzak ez dira ezer hiztunik gabe. Zulo beltz hutsa baino ez da hiztunak galdu dituen mintzaira. Hiztunok gara hizkuntzaren arima, hiztunok ematen diogu bizitza. Gu gabe, hiztegi izoztua eta gramatika-gorpua besterik ez da hizkuntza delakoa, hizkuntza hila alegia. Gurekin, berriz, izaki bizi bilakatzen da, eta aldi berean gu gizaki bilakatzen gaituen miraria da hizkuntza. Gu gabe ez da ezer; gu, hizkuntzarik gabe, hutsaren hurrengo soil. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Hizkuntzek berezkoa dute aldaketa-premia, etengabeko egokitzapena dute-eta mendetan zehar bizirauteko berme bakarra. Alabaina, aldaketa-prozesua guk geuk, hiztunok, eragiten diogu hizkuntzari. Onerako zein txarrerako, geu gara haren bizi-emaile eta, horretxegatik hain zuzen, baita haren bilakaeraren motor eragile ere.

Eta eragileak geu garelako, ez dira beti gertatzen egokitzapenok eta aldaketok lasaitasunez, hizkuntzaren moldeen barruan edota hiztunoi gustatuko litzaigukeen moduan.

Normalean batasun-beharrak, modernizazio-premiak edota bestelako beharrizanak ohi dira aldaketa-faktore bultzatzaileak. Eta eskuarki ontzat hartzen ditugu, hizkuntzaren onerako edo deritzegulako. 

Sarritan, horratik, hiztunon erosotasuna eta axolagabekeria ezkutatzen dira hizkuntza baten baitan gertatzen diren aldaketetan. Gure kasuan, Euskararen baitako aldaketetan. Ildo horretakoak dira, esate baterako, beharrik gabe beste hizkuntzetatik hartzen diren hitzak, esamoldeak, kalkoak, irainak, biraoak, etab. Horiek guztiek gero eta pobretze-bide latzagoan jartzen dute Euskara, eta balio eta prestigio gehiago ematen dizkiote aldi berean mailegu horien hizkuntza-emaileari. 

Horrela jokatzean, gainera, inguruko hizkuntza erraldoiek hizkuntza ahulagoekiko duten jokabide-soka berean jartzen gara kontzienteki nahi izan gabe ere, hizkuntza erraldoi horiexek baitira, azken buruan, funtsezko egoera-aldaketarako behartzaileak.

Jakina denez, haiek sorrarazi nahi duten eraldaketak urrunago eta sakonago joan nahi du. Haien helburua ez da hizkuntza txikiari edo gutxituari garatzen laguntzea edota bizirauteko baliabide eta baldintza berriak eskaintzea, beste zerbait baizik: hizkuntza gutxitua poliki-poliki itotzea, desagerraraztea eta haren tokia hartzea dute xede. Hizkuntza gutxitua esparru eta funtzio guztietan (familian, kalean, komunikabideetan, politikan, kulturan…) ordeztea da haien xedea.

Azken hau, beraz, Euskararen kasua. Berdin Hegoaldean zein Iparraldean gure hizkuntza ezabatzea eta ordeztea bilatzen dute Estatu biek. Haien konstituzioak garbi mintzo dira horretaz, eta haien menpeko epaileek ebazten dituztenak ezin garbiago oraindik. 

Eta haien komunikabideak, zer esanik ez, besteren artean informazioaren aitzakiarekin hizkuntz oldarrerako falaziak eraikitzeko tresna bihurtzen direnean, ondoko kasuan bezala:

Falaziak eraikitzen: zer da hobe Euskal Herrian? Doktoretza egin duen mediku bat ala euskalduna dena?

∞∞∞∞∞∞∞∞

Eta gu geu ere, oharkabean edo jakinezaz, laguntzaile zital gerta gaitezke aspaldidanik abian den Euskararen ordezte-dinamika honetan.

∞∞∞∞∞∞∞∞

URTE BERRI ON!

Kategoriak Euskarari erasoka | Utzi iruzkina

Statkraften azpiegiturekin kritiko direnentzako mandamentua

Data: 2022-12-21 Egilea: belamendi

Berezkoa omen duen gardentasun-politikaren barnean, Statkraftek bere webgunean segitzen du esaten ez duela oraindik erabaki zein koordenadatan kokatuko dituen Aramaioko aerosorgailuak: 

En estos momentos nos encontramos estudiando muy cuidadosamente la ubicación exacta de cada uno de los ocho aerogeneradores del proyecto, ya que se deben tener en cuenta multitud de factores hasta llegar a dar con la localización adecuada para su instalación (2022/12/21ean kontsultatua).

Paradoxikoki, eskatuta dauka “Eraikitze Baimen Administratiboa”, baina, itxura duenez, aerosorgailuen koordenadak jarri gabe. Ezin jakin eskatzea falta zaion “Obrei ekiteko lizentzia” delakoan bakarrik zehaztu beharko dituen kokapenok. 

Gardentasuna deritzoten hori dela eta, ez dago azpiegitura eolikoen inguruko baloraziorik egiteko modurik. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Bitartean, ordea, energia berriztagarrietan aditua den Mikel Otero prentsan azaldu da Statkrafti buruzko hainbat kontu argitzera eta “gomendio”-ren bat edo beste luzatzera. Bitxiena, honako hau: “cuando se dice que no a una infraestructura, hay que explicar cuál es la alternativa”. Alegia, datu guztiak izan arte (kokapenari dagozkionak barne) ezin da deus esan…, funtsezko ezeri lotzerik ez dagoelako; eta gero, ezezkoa bota nahi izatekotan, alternatiba ere bilatu behar zaio azpiegitura ezetsiari. 

Uste izatekoa da, ezker abertzalean dauden sentsibilitate desberdinak medio, ez duela Oterok inongo ortodoxiatik hitz egiteko asmorik izan, baina esaldiak badu, bai, mamirik eta iruzkintzekorik. 

Itxuraz, behintzat, bitxikeria horrekin “sektore ekologista” batzuetatik etor litezkeen kritikei aurreratu nahi izan zaie Otero, berak jadanik garbi baitauka zein den panorama energetikoan jarduteko norabidea:

Tenemos que decidir un modelo propio, un modelo vasco de generación de renovable también a escala intermedia y grande. No podemos renunciar a disputar la democratización de la generación energética renovable a estas escalas. Y lo que tenemos con Statkraft en este momento es un hecho diferencial respecto al resto de proyectos, y es que se ha abierto a que sea una copropiedad en la que puedan participar agentes públicos locales y a nivel autonómico. Entendemos que esa es la vía transitoria hacia un objetivo final que debe ser acometer este tipo de proyectos desde un esquema solamente público-comunitario.

Oker ibiltzeko arriskua gorabehera, edonork pentsa lezake Oterok ezin izan duela “hecho diferencial” delakoaren eragin instituzionalista ezkutatu eta zuzen apuntatu nahi izan duela Statkraftek eraiki asmo dituen azpiegitura erraldoiei aurre egiteko sor daitezkeen dinamiken kontra, aitzinetik ahulduta gera daitezen. Eta edonork pentsa lezake, halaber, beldur-edo dela aerosorgailu horien kontrako jarrerak Aramaio edo Azpeitia erdigune dituzten udalerrietan indar daitezen. 

Hala izanda ere, ez du ematen horrek bestelako estrategiarik suntsi lezakeenik, baina ulergarria da estrategia energetiko orokorraren markoan garautxo bat besterik ez diren azpiegitura horiek sor dezaketen tentsionamendua lehenbailehen gaitzetsi nahi izatea, beste zerbait ere honda bailezake elur-bola handitzen hasiz gero.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Mintzatu denean, segurua da ez zituela ahaztuta irailaren 19an Hamaika Irratian esan zituenak (“trantsizio energetikoaren planifikazioa enpresa handien esku egon da”). Eta halere, enpresa estatal norvegiarra ikustean lausotu egin bide zaio perspektiba, Statkraft –Europako energia hidroelektrikoaren ekoizlerik handiena, besteak beste– enpresa txikitzat-edo aurkeztu eta harekin trantsizio energetikoa herritarron interesen menpe geratuko balitz bezala mintzatu baita. 

Horrezaz gainera, Oteroren ustez, orain arte inguruotan ezagutu ez den kode etiko-politiko-ekonomiko izugarri distiratsua baliatzen du Statkraftek ingurunearekiko eta jendearekiko.

Hala izango da, hala bada, baina Statkraftek ez du ezertan erakutsi kode eredugarri hori jendaurrean izandako azalpenetan. Are gehiago, garai berriak iragartzen dituen espiritu kolonialistaren lehen seinalea ere erakutsi du ingurunearekin zerikusirik ez duten izen asmatuekin bataiatu dituenean azpiegitura eoliko erraldoi horiek: *ItsarazAramaion eta *Piaspe Azpeitian.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Guztiarekin ere, Oterok badaki horrelako azpiegitura bati ezetza ematen zaionean, azpiegitura horri esaten zaiola ezetz eta ez energia-estrategia orokor bati. Eta hamaika arrazoirengatik eman dakiokeela ezetza, besteak beste, azpiegitura horiek egunero jasan behar dituzten herrietan demokratikoki onetsia izan ez delako; edo, besteak beste, lurraldean bizi den komunitateak energia-azpiegitura horien onuraduna izateko inolako bermerik ez duelako; edo leku arras desegokian kokatu nahi delako; edo inguru horietan azpiegitura desberdinek sortutako saturazio-atalasea bera gainditua delako lehenagotik eta jasanezina egiten zaielako inguruneari eta inguruko biztanleei, edo… 

Aspalditxo dela, EAEn ezarri nahi izan zuten beste azpiegitura bati eman zitzaion ezezkoa sozialki eta politikoki biribila izan zen (ez dezala inork gaizki pentsa: Subillana-Gasteizen antolatu nahi zuten frakingaz ari gara), eta, oker ez bagaude, ez zen gero inor alternatibarik bilatzen aritu herri-biltzarretan.

Areago, koherentziak koherentzia, Mikel Oterok ez du alternatibarik aurkeztu Aixeindarrek (Iberdrolak eta Energiaren Euskal Erakundeak osatutako erakundeak) Azazetan eraiki asmo duen zentral eolikoaren proiektuari ezezkoa eman dionean, ongi baitaki berak gaitzespena eta ezetza jasotzen dituzten azpiegituren alternatibak bilatzea, azpiegiturak berak inposatu eta ezarri nahi dituzten “horiexei” dagokiela, ez beste inori. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Diotena diotela, demokratikoki onetsia izan gabe etorri da norvegiarren proiektu eolikoa Aramaiora. Honelatsu islatu zituen Statkraftek bere “hecho diferencial”-a eta espiritu demokratikoa azaroko lehen bilera publikoan: “guk zuekin ez dugu zertan negoziatu edota adostu; zuen ordezkari politikoak ditugu horretarako”. Bertaratu guztien odola ozpinduta uztea lortu zuten mezu horrekin. Eta harrezkero, inork ez daki besterik.

Baina etorri da, edo etortzear da, jakina, erakunde politiko nagusiek proiektua Aramaion ezartzea eta garatzea erabaki dutelako. Eta etorriko da, dirudienez, parke eoliko itzel hori gutxienez hogeita hamar urtez jasan beharko duen herriaren borondate demokratikoaren kontra bada ere. 

Kategoriak Aerosorgailuak | Utzi iruzkina

1966ko abenduaren 14ko Erreferendumaren saboteatzaile txikia (Ipuina izan zitekeen istorioa)

Data: 2022-12-13 Egilea: belamendi

Hamar urte besterik ez zuen, baina ondo gogoratzen ei da orduko guztiaz. Aramaion garai hartako eskolan dena egiten zen erdaraz: irakurri, ikasi, hitz egin. Eta horretxegatik, hain zuzen, iruditu zitzaion berebiziko aurkikuntza aurreneko “bisitaldian” beste umeekin batera egindako hura, ustekabean ezagutu eta lehenengo aldiz irakurri ahal izan baitzuten erlijiozkoa ez zen paper-sorta bat euskara hutsez idatzita. Egokiago litzateke hala moduzko euskaran idatzitako propaganda zela esatea, baina hobe gauzak ez aurreratzea. 

Esku-orri urdinetan zein horitan inprimatutako testuak ziren eta erdarazko panfletoen itzulpena eskaintzea bilatzen zuten. 

Mukizu xaloak, halere, azkar samar sumatu zuen arrunta ez zen zerbait, alegia, euskarazko propaganda hura etxez etxe banatzekotan zebiltzan haiek ez zirela, inguruan ahapeka esaten zen bezala, geuriek. Aurretik ikusia zuen herrian bestelako haiekin zegoen begiramen behartua, eta beharbada begiramen hark eta giroak berak transmitituriko sentsibilitatea izan zuen geroagokoaren eragile. Baina horretaz bera ez dago erabat ziur.

Edozein modutan ere, herrian denek zekiten kutxaka zekartzaten paper urdin-horiak haien interesekoak zirela, haienekoak bakarrik. Mutikoak, behintzat, ez zuen nabaritu 14rako antolatua zegoen erreferendum hura etxeko inori erakargarri egin zekiokeenik. Are gehiago: antolamendu haren guztiaren gain-gainean zegoena ongi ezaguna zuten herrian, besteak beste, haren argazkia eskolan jarrita zegoelako. Eta kuartelean ere bai, bertaratuek ziotenez, lauzpabost gelatan. Eta udaletxeko areto nagusian, nahiz eta gehienetan ezkutaturik, zeren eta areto hura igandeetan filmak proiektatzeko erabiltzen zenez, Franco diktadorearen argazkia pantailaren osteko horman geratzen zen estalirik.

∞∞∞∞∞∞∞∞


Erreferendum hitz ahoskaezin hura kalean nagusien ezpainetatik eta eskolan maisu-maistrenetik entzuten bazen ere, ezin zehatz liteke noraino ulertu zuten mukizuek haren xedea. Halere, haizea bezala zabaldu zen haien jolasetan doinu aspergarri batez errepikatzen ibiltzen ziren leloa: “Votar sí, votar no, votar en blanco es votar a Franco!”.

“Ixo, mutikua! Kartzela erungo haue-ta!” ohi zen nagusiek ahapeka esaten zietena, irribarre maltzurño batekin, kantatutakoa onesten zutela zirudien bitartean.

Azaroaren amaieran ekin ei zion aparatu frankistak Erreferenduma modu agerian antolatzeari herrian. Eta eskolan ere inork ulertzen ez zuen “Ley Orgánica del Estado” izeneko zerbait bozkatu behar zela azaldu zitzaien umeei. 

Lan pedagogikoa nagusiekin egin behar zuten, horratik.

Beraz, Aramaio Arabako udalerri euskaldun bakarra izanik, frankistak ondo ohartuta zeuden bertako hizkuntza erabili behar zutela bozka-emaileak konbentzitu nahi bazituzten. 

Abenduaren lehen astean, Arabako Diputazioan inprimatutako panfleto mordoa iritsi zen herrira, haietako asko, itxura zuenez, Aramaiorako bakarrik prestatutakoak, testua euskara hutsez idatzita baitzekarten.

Herriko umeek ondo ezagutzen zuten udaletxeko txoko batean gorde zituzten panfleto haiek guztiak.

∞∞∞∞∞∞∞∞


Honaino iritsita, komenigarria da diktadura ezagutu ez dutenentzat Erreferendum hari buruzko zenbait “ñabardura” garrantzizko gogoratzea. Bozketa derrigorrezkoa zen. Bai, hala zen: nahitaez bozkatu behar zuten hogeita bat urte baino gehiago zuten biztanle guztiek. Edo beste modu batean esanda, ez zen abstentziorik onartzen eta kode penalarekin zigortua zen bozketan parte ez hartzea. Eta jakina, oso arrazoi larriak behar ziren bozkatzera ez joateko.

Horrek esplikatzen du garbienik egun hartan Aramaion izan zen gaixo-kopuru ezohikoa, jende nagusiak argi ikusten zuen-eta noraino beteko zen umeek kalean inozo-inozo egindako profezia: “Votar sí, votar no, votar en blanco es votar a Franco”. 

Orduan haurra zenak oroimenean du oraindik bere etxean ere izan zela abenduaren 14 hartan ohetik jaiki ez zen nagusirik. Gaixorik, nonbait. 

Ondo begiratuta, gaixotasunarena zen gerra galdu zuten espiritu menderakaitzei gelditzen zitzaien amarru bakarra frankismoak antolatutako zirkuan parte ez hartzeko.

Emaitzek berretsi baino ez zuten egin herriko umeek aurreikusitakoa: ia % 90eko parte hartzea izan zen Estatuan, eta haietatik % 95,90ek baietza eman ei zioten diktadoreari. Aramaion ere Francok irabazi omen zuen. 

Estatuko irratiek esaten zutenaren arabera, Informazio eta Turismoko ministroa zen Fraga Iribarne ez zen alkandoran kabitzen Francoren aldeko baiezkoen kopuruak ematerakoan! Ahaztu egin zitzaion esatea, antza, bozka-kopuruek leku guztietan gainditzen zituztela hautesleenak, nasaiki gainditu gainera, eta Estatuko lurralderik hustuenetan ere ikaragarri puztuta zeudela “ibiltari” edo behin behineko egoiliar gisa agertutakoen kopuruak –eta baiezkoak–, eta Gandiako alkate frankistak herriko biztanle guztien ordez bozkatu zuela (22.000 biztanle), eta… 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Bizkarrean hamar urte inozo zeramatzan ume hark ere izan zuen erreferendumean nolabaiteko parte-hartzea. Bere erara, noski.

Inork ez daki frankistek beharrezko ikusi ote zuten Aramaion erdarazko panfleto askorik banatzea, baina, esan bezala, ez zitzaien ahaztu Araban beste inon banatu ez zen euskarazkoa zirudien bertsioa eramatea. Eraman eta txukun-txukun gorde ei zituzten panfletoak udaletxeko atari nagusian, eskaileren ezker aldean dagoen txokoan. 

Ezin jakin daiteke haurren kuriositate naturalak, herri-soziologiak edota familiaren gorri-izaerak kutsatuta gertatu zen, baina kontua da gure umeak bigarren bisitaldi bat egitea erabaki zuela, eta frankistek banatzeko zituzten panfletoak eskuratzera abiatu zen banaketa hasi aurretik. Euskarazko panfletoak bakarrik eskuratzera, alegia, agintari espainolek herriko etxe eta baserrietan euskaraz barreiatu behar zituztenak. 

Hartara, inori esan gabe eta inork ikusi ez zuela, inoiz lapurretarik egin gabeko ume hura udaletxeko biltegi gisakora joan zen, ahalik eta panfleto gehienak eskuratu eta ondo baino hobeto gorde ei zituen segidan etxean, altzari, ontzi, kutxa eta jostailuz betetako gela batean. 

Mutikoa pozik geratu zen konfiskatze harekin, baina bazekien ezin ziola ezer esan inori. Orain arte.

Morroi frankistek panfleto haien falta sumatu bazuten, iskanbilarik gabe jarraitu zuten propagandarekin, erdarazkoen kutxak behintzat ukitu gabe geratu ziren eta.

Gure haurra orduan hasi zen ikasten euskararen eta euskaldunen arerioak ere euskaraz mintzo zitezkeela eta euskara ere baliatu zezaketela beren interesetarako. Panfletoetako euskararen kalitateaz zertxobait beranduago ohartu zen, baina, han-hemen galdetzen aritu izan den arren, ez du itzultzailearen izena inon aurkitu. 

Nolanahi ere –bereziki azpimarratu digu puntu hau–, inork ez dio oraindik argitu hizkuntz “begirune” berdinarekin jokatu ote zuen frankismoak “probintzia traidoreak” ziren Bizkaia eta Gipuzkoako euskaldunekin; edo “traidore” ez ziren Nafarroakoekin. Ez daki, hortaz, lurralde bakoitzean panfleto gehiago atera ote zuten “euskaraz”. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Mila inguru izan omen ziren gure haurrak errekisatutako panfletoak; halere, erdia baino gehiago desegin edo bota egin zituen handik urte batzuetara. Gorde zituenak –gaur arte argitaragabeak, nonbait– istorioaren hasieratik hona erantsitakoak dira.

Jatorrizko testua daramatenekin alderatzeko ezarriko dira jarraian erdaraz banatu zirenak ere. Dena den, behean azalduko diren arren, ez bide ziren euskarara itzuli 1936ko gerraren erreferentzia egiten zuten panfletoak eta ez dirudi erdaraz ere banatu zirenik Aramaion, kanpainaren arduradunen batek ez zuen-eta zuhurtzat jo urkatuaren etxean soka aipatzea, “Franco triunfó en el pasado” eta “Franco nos dio la Paz” mezuekin aramaioarren bekozkoa ilunago eta jarrera aurkakoago bilaka ez zitezen (ikus gaztelerazko laranja eta arrosa kolorekoak). Nahikoa iritzi zioten, bada, diktadorearen irudia Bakearekin, Askatasunarekin, Etorkizunarekin, Aberastasunarekin… lotzeari.

Kategoriak Historia eta istorioak | Etiketak | Utzi iruzkina