Pasa den astelehenean (2023/09/18) jarri da martxan itsasoan (offshore), Armintza parean, argindarra ekoizteko aerosorgailu bat, DemoSATH izena daraman proiektuaren barnean. Izatez, flotagarria da (espainiar estatuko lehendabizikoa) eta esperimentazio-fase horretan 2 MW-ko energia ekoiztea lortu du.
Hamabost egun lehenago (2023/09/01) Txinako Fujian-en parean, Taiwan-eko itsasartean, beste aerosorgailu batek (Goldwind GWH252–16MW) inoiz eman den ekoizpenik handiena lortu zuen 24 ordutan: 384,10 MW.
Lehen begiratuan, beraz, handi samarra dirudi aerosorgailu bien ekoizpen-desberdintasunak. Baina, ez kasualitatez, badira horretara bideratzen dituzten bestelako alderdi batzuk ere. Honatx
∞∞∞∞∞∞∞∞
Armintza (Bizkaia)
Albistearen arabera, aerosorgailua kostatik lau bat kilometrora jarrita dago eta 85 metroko sakoneran ainguratu dute. Haize-indarrari dagokionez, badirudi 3 eta 25 metro/segundoko abiadura jasan ahal izateko prestatua dela eta, bestenaz, 17 metroko olatuak ere jasan litzakeela.
Errotoreak 96 metroko diametroa ei du eta, gorago esan bezala, momentuz 2 MW besterik ez du ekoizten, nahiz eta, diotenez, aski izango bailitzateke kopuru hori 2.000 etxebizitzaren argindar-kontsumoa asetzeko.
2026rako beste hiru aerosorgailu eraiki nahi bide dituzte teknologia berdintsuarekin, bakoitza 15 MWekoa. Dena den, prentsa ez dator bat zenbat etxebizitzarentzako energia sortuko duten hiru aerosorgailu horiek, batzuk 50.000rentzako izango dela dioten bitartean, beste batzuk 60.000rentzako izango dela zehazten batitute.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Fujian (Txina)
Munduko energia-ekoizpenaren arloan 384,10 MW-eko errekorra eskuratu duen aerosorgailuak 152 metroko garaierako dorrea dauka. Aramaion jarri nahi direnak baino berrogeita hamar metro txikiagoa da, hortaz.
Guztiarekin ere, une honetan munduko aerosorgailurik indartsuena ei da potentziaren ikuspuntutik (16 MW). Hiru palen tamaina ere harritzeko modukoa da, bakoitzak 54na tonako pisua baitauka eta 123na metroko luzera.
Horren ondorioz, 252 metrokoa da errotorearen diametroa eta 50.000 m2-ko aire-esparru biribila hartzen du dabilenean (sei bat futbol-zelairen zabalera), bira bakoitzean 34,2 kWh ekoiztuz.
Aldi berean, itsasarte estu samar batean kokatuta egoteak haizearen tunel-efektua baliatzeko aukera ere ematen dio aerosorgailuari, ez baitituzte txinatarek gutxiesteko bertan dabiltzan haize bortitzak: 51 km/h eta gehiagoko abiadura urtean berrehun bat egunetan. Nolanahi ere, 287 km/h-ko haizeteei aurre egiteko prestatua bide dago haize-errota. Eta ez da gutxi, azken mende erdian Ipar-mendebaldeko Ozeano Barean izandako tifoirik bortitzenak (1979an gertatuak) 260 km/h-ko abiadura hartu baitzuen.
Haize-zirimolen probestea dela eta, gogoratu behar da oraingoan Fujianen lortu den energia-ekoizpen erraldoia ere Haikui tifoiari esker iritsi dutela.
Txinatarren iritziz, aerosorgailu bakar horrek lortu berri dituen 384,10 MWek 170.000 etxebizitzaren eguneroko kontsumoa ase lezakete erraz asko. Bistan da, baina, etxebizitza gehiagoren kontsumoa ziurtatuko lukeela aerosorgailu txinatarrak Armintzako aerosorgailuetarako kalkulatutako proportzioa aplikatuko balitzaio: mila etxebizitza megawatt bakoitzeko.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Fujian-eko energia-errekorrak atzean utzi du hogei egun lehenago (2023/08/10) Vestas-ek Jutlandian eraikitako aerosorgailuak (V236–15MW) egun batean ekoiztutako elektrizitate-kopurua, 363 MW-ekoa izan baitzen “soilik”. Baina hori ere, nabarmena da, gure Armintzakoaren aurretik legoke offshoreen ligan.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Errekorren atalean, halaz ere, laster asko izango omen dira merkatuan orain arteko langak erraz gaindi ditzaketen turbina eoliko flotagarriak, batez ere energia-ekoizpenaren maximizatzeari eta kostuen merkatzeari dagozkienak.
TouchWind enpresa holandarrak diseinatu du interesgarrienetako bat: sakonera handiko itsaso zabalean jartzeko prestatua, buia handi batek orekatuko duen kupel moduko oinarri flotagarri baten gaineko zutoin inklinatuan ezarria egongo da ohiko bi palaren luzerako pala bakar bat (200 metro luze) daraman modeloa.
Enpresak adierazi duenez, ekonomikoki hiru palako aerosorgailuen % 30 besterik ez da izango berriaren kostua eta, hori gutxi balitz bezala, oso erraza suertatuko da palaren luzera har dezaketen kaietan eraikitzea ere. Horrezaz gainera, 252 km/h abiadurako haizeak ere balia litzake energia sortzeko. Konparaziorako, gaur egun Euskal Herrian jartzen ari diren ohiko turbinak itzali egiten dira 90 km/h abiadura hartzen duen haizearekin.
Garaipen sinbolikoa baino gehiago ekarri beharko luke espainiar Kongresuan euskaraz, katalanez eta galegoz hitz egiteko aukera zabalik izateak, kontua ez baita bakarrik hizkuntzei dagokien eskubide demokratikoren bat teorikoki onetsita azaltzeak.
Harago joan beharko luke aukera berriaren baliatzeak, hortaz. Hain zuzen ere, eskubide hori praktikan jartzera eta, gure kasuan are garrantzizkoago dena, euskara era irmo eta sistematikoan baliatzera. Hau da, gaia edozein izanda ere, publikoki mintzatu behar den guztietan euskaraz hitz egitera.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Irakurri ahal izan dugu jadanik partidu batzuk inondik ere ez dutela hizkuntza koofizialik erabiliko parlamentuan (VOX). Beste batzuk ez dute ezer esan horretaz baina, gureari dagokionez, jakina da, nahi izango balute ere, ez dutela kide bat bera ere Kongresuan euskaraz mintzatzera ausar daitekeenik (PP).
Uste izatekoa da ez dela erabilera sinboliko hutsetik lar urrunduko euskal hiztun bakarren bat baino ez duen partiduaren egoera (PSOE). Zalantza da ea antzera jokatuko ote duen hiztun gutxi baina orain arte praktika zertxobait euskaltzaleagoa eraman duen taldeak (SUMAR). Etorkizunak esango.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Nolanahi ere, zalantza gehiago eta kezka handiagoak sorrarazten ditu partidu abertzaleek (PNV eta EHBildu) har dezaketen jokamoldeak, hasia baita haien artean “diskurtsoa noranahi iritsarazteko” asmo larria zabaltzen; edo bestela esanda, euren mezua euskaldun ez direnek ere entzun behar dutela eta, gaztelaniaz erruz eta gehiagotan mintzatzeko bidea prestatzen.
Horrela balitz, horrek, ezaguna dugu ondorioa, biziki murriztuko luke euskararen presentzia Kongresuan, eta folkloriko bezain hondarreko bilakatuko litzateke gure hizkuntza bigarren egunetik aurrera.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Hondarreko eta balorerik gabe gera liteke, era berean, parlamentari euskaldunek, bat-batean gara litezkeen aho-diskurtsoak alboratuta, euskarazko testuak tribunatik ozenki irakurtzeko madarikazioari helduko baliote.
Aberrazio parlamentarioak aberrazio, bakarrik faltako litzateke, gauzak bere puntuan uzteko, totelka eta ohituta gauzkaten trakeskeriarekin irakur litzaten.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Eguneroko lan parlamentarioen mailara jaitsiz gero, bestalde, ezaguna da bost batzarkideko talde batek nekez balia dezakeela hizkuntza gutxitua lan-tresnatzat kide haietako bik tutik ere ez badakite euskaraz. Soziolinguistika matematikoa mintzo.
Egoera hobeagoa izan lezake barneko lanetan eta txostenen ekoizpenean ia kide guztiak euskal hiztun osoak direnean.
Halabeharrez, baina, direnak dira eta daudenak daude.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Ikustekoa da, halaz ere, lan-batzar horietatik aterako den fruitua euskaraz pentsatua eta bilbatua izango ote den ala jostura eta lits guztietatik hizkuntza hegemonikoa isurtzen duen euskaratze hutsa…, gero parlamentuko itzultzaileek berriz ere gaztelaniara eraman beharko dutena.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Orain artekoa baino erronka erraldoiagoa, beraz, Madrilera doazen parlamentariena, Euskararen prestigioa areagotze edo urritze aldera ere joka dezakeena eta, izatez –ondo baino hobeto jakin behako lukete hori–, jokatuko duena. Ahaztu gabe, noski, miresmenetik ridikulua sentitzeraino ere eraman dezakeela.
Euskal ordezkarien hizkuntz gaitasunez gainera, oraingoan gure hizkuntzaren balioa eta baliagarritasuna izango dira mundu guztiaren aurrean agertuko direnak eta, ikusi eta entzun egingo denaren arabera, baloratuak gertatuko direnak. Baita euskaldunon artean ere.
1937ko abuztuaren 24an sinatu zen Santoñan (Cantabria) espainiar Errepublikaren aldekoekin borrokatzen ziharduen Euzko Gudarostearen errendizioa adosten zuen akordioa.
Kronikek diotenez, “Santoñako Ituna” deituriko hura Francoren alde ari ziren italiar faxisten eta EAJko politikarien artean sinatu zen.
Francok, halere, ez zuen ontzat hartu akordioa eta, hitzarturik zegoena gaitzetsita, italiarren eskuetan zeuden gudari guztiak harrapatu zituen irailaren 4an.
Ondoren, espainiar jeneral kolpe-emaileak gerra-kontseiluak antolatu zituen Euzko Gudarosteko ofizialen aurka. Hiru hilabete eskas besterik ez zuen behar izan guztiak fusilarazteko. Gainerako gudariak eta kapilau militarrak espetxe eta kontzentrazio-esparruetan sartu zituen.
Etsaien eskuetan erori ziren gudari debagoiendarren artean bazen Arrasaten jaiotako aramaioar bat ere, honako belamenditar honek aski ongi ezagutu zuena eta, hori dela medio, hona ekarri nahiko lukeena orduan erori eta hil zirenen omenez.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Francisco de Paula ponte-izenez, gure aita “Pako” hipokoristikoaren bitartez izan zen inguruan ezagunago. Alabaina, oso gazte ekin zion euskarazko izena erabiltzeari, Pantzeska lehendabizi eta Patxi beranduago. Azken honekin militatu zuen gero bere alderdi politikoan eta huraxe ezpainetan zendu zen 2010eko uztailaren 28an, 94 urte zituela.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Madrilen komertzio-ikasketak egiten igarotako hiru ikasturteetan, txikitatik adiskide min zeukan Joxemari Azkarraga, Lurgorri, izan zuen bidaide abentura abertzalean, batez ere adiskidea Euzko Ikasle Batzan lehendakari izan zen bitartean.
Madrilen, Joxemari eta Emiliano Azkarraga anaien erdian
Handik gutxira, faxisten aurkako gerrak ekarriko zien Euskal Herriaren defentsarako irakaspen praktiko bortitza.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Gure aita 1937ko otsailean estreinatu zen gerra gorian. Hogei urte zituen une haietan eta denbora eskasa izan zuen fusila zer zen ikasteko. Asturiaseko frontean bertan ikasi behar izan zuen, beraz, Amaiur batailoiak Kandido Sasetaren agindupeko Brigadaren parte egin zuenean.
Amaiur batailoian arrasatearrek Jose Gorroñogoitia taldeburu izanik osatzen zuten lehen konpainiak –Arrasate izenekoa, jakina– Mundaka izan zuen Asturiasera abiatzeko pausalekua eta “ondasunak” –arropa, dirua, kuttunak eta beste– gordeta izateko lekua. Gure aitari hango Ormaetxea familia egokitu zitzaion hartarako, gaur egun guztiz aramaioartua den Markel Ormaetxearen gurasoen etxea. Gure aitak inoiz ez zituen ahaztuko familia hartako kideak eta jaso zuen abegi txeratsua eta maitagarria. Azken unera arte egon zen eskerturik seme gisa eman zioten tratuagatik. Esan bezala, haiena bezalako etxe xamurretan uzten zituzten gudariek beren ondasuntxoak eta, maizegi, azken giza-emozio eta afektuak.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Besteri buruz bai, baina Asturiaseko frontean ia hiru eguneko iraupena izandako infernu-irakasgai hartaz inoiz ez zigun aitak anekdota hutsalen bat edo beste baizik kontatu seme-alaboi, nahiz eta Amaiurrek berak jasan zituen, bai orduan eta bai zutik iraun bitartean, hildako (tartean, Saseta komandantea bera) eta zauritutako gehienak. Latzegi zeritzon han gertatutako sarraskiari.
Martxoaren amaieran Bilbora itzuli eta, jarraian, ongi ezagutzen zituen inguruetara abiatzea egokitu zitzaien (Oleta eta Urkiola). Gero etorri ziren Sollube, Bizkargi, Artxanda eta beste, harik eta Santanderren harrapatu zituzten arte.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Santanderren –Laredo, Castro, Santoña– hasi zitzaien zorabioa eta engainatuak izatearen amorrua. Geroxeago etorri ziren izua eta zigorrak, Francok hasieratik ekin baitzion etenik gabeko errepresioa hedatzeari.
Beste askorena bezalakoxea izan zen gure aitaren gurutze-bidea ere: Miranda de Ebro (kontzentrazio-esparrua), S. Pedro de Cardeña (kontzentrazio-esparrua), Gallur (“soldadu langileen batailoia” izenekoan), Haro, tartean, gaixotasunak medio, Tutera eta Zaragozako ospitaleak bisitatu behar izan zituelarik. Gerra amaitzean laurehun mila inguru ziren soldadu kartzelatuak.
Eta 1939an haietako batzuk etxera –ustez, betiko– bidali bazituzten ere, handik gutxira bigarren errepresio-txanda bete behar zutela jakinarazi zieten. Gure aitaren ibilbide berria Mirandatik Galiziaraino hedatu zen, bidean batez ere Madril (“Miguel de Unamuno” izeneko kontzentrazio-esparrua) eta Lavacolla (Santiago de Compostela-ko aireportua egiteko “soldadu langileen batailoia”) dastatu zituelarik.
∞∞∞∞∞∞∞∞
San Pedro de Cardeñan preso euskaldun eta asturiarrak ziren nagusi eta, oro har, ez zuten bertan hilabete eta erdi baino gehiago egiten. Halere, gure aitak ongi gogoratzen zuen han izan zuela krisi moralik handiena. Gosea, hotza, erabateko higiene-gabezia eta etengabe jasan behar izan zuten umiliazioa gutxi bailiran, gorputzeko azal guztia haragi bizian utziko zion hazteriak harrapatu zuen, jasanezinezko hazkura latza eta oinazea sortuz.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Gerrara boluntario gisa joan zenez, gure aita ez zen frankisten sailkapen ideologikoan “berreskuragarri” gisa agertu, “desafecto al Glorioso Movimiento Nacional” moduan sailkatu baitzuten hasieratik, horrek ekarriko zizkion ondorio guztiekin.
Jasangaitzenetako bat Galiziako langile-batailoian zenean gertatu zitzaion. Jakinaren gainean zen bere aita Jose guztiz gaixorik etxeratua zela Iparraldean eta Frantzian barrena aterpetuta egotetik. Handik gutxira hil zen Aramaion. Gure Patxi Salaberri Urtzelai gudariari ez zioten biderik utzi ez aitaren hilzorian eta ez hildakoan etxeratzeko eta azken agurra eskaini ahal izateko.
La Ilustración española y americana, 1874.10.08, 580 or.
Bigarren Karlistaldiak iraun bitartean (1872-1876), ia guda-jendearen erabilera hutserako geratu ziren garraio-zerbitzuak Aramaion eta, ondorioz, berdin gertatu zen kanpotarrez elikatzen ziren bainuetxeko zerbitzuekin eta herriko ostatuekin ere.
Izatez, Aramaio zabaleko orografiak eskaintzen zuen defentsa naturala zela eta, Arabako gerra-diputazio edo jauregitzat hautatu zuten karlistek bainuetxea eta bertan ezarri zituzten egoitza, bulego nagusiak, telegrafoa eta bizkartzain-, soldadu-, miatzaile- eta mezulari-lanetan ziharduten boluntarioen kuartela.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Lehen Karlistaldian ere, oraindik taxuzko azpiegiturarik ez zenean, Arabako Gerra-Diputazio karlista jasoa zuen Aramaiok bolada batez, Balentin Berasategi izan zelarik Ahaldun Nagusia.
Nolanahi ere, Santa Kruz abadearen ihesaldi ospetsuaren ondoko urtean, karlista arabarren aginte-gune eta gotorleku bilakatu zen Aramaio hiru bat urtez. Bertako bainuetxea egoitzatzat harturik, 1873-1874 bitartean Rodrigo Ignacio de Varona karlista izan zen Arabako Ahaldun Nagusi eta gerrako Landa-maisu (“Maestre de Campo”).
Une haietan, Aramaiotik 30 kilometrora, beste Ahaldun Nagusi bat zuten liberalek Gasteizko Diputazioan, Estanislao Urkixo izenekoa.
Ardura haietan urtebete igaro zuela eta, 1874ko abuztuaren 20an utzi zuen kargua Varona diputatu karlistak. Karlos VII-arekin batera erbesteratuko zen gero, 1876an, baina politikari trebe gisara –Madrilgo legebiltzarrean egona baitzen 1871 eta 1872an–, urte hartan bertan makurtu zen Alfontso XII.aren menpera, haren barkamen-legea baliatuz eta leialtasun-zina eginez.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Ondoren, Frantzisko Maria Mendieta izendatu zuten Arabako Gerra-Diputazioaren arduradun eta buru. Haren aginduz inprimatu zen Reglamento para el Régimen de los Naturales Armados de Álava liburuxka, 1875eko abuztuaren 2an. Zipriano Ginearen ardurapean burutua, Aramaion kaleratu izan den argitalpen bakarra bide da. Liburuttoaren xedea tokian tokiko miliziak antolatzea zen, liberalen aurkako defentsa-indarrak areagotu ahal izateko. Bertan xedatzen zenaren arabera, “todo alavés de nacimiento ó vecindad fija, comprendida en las edades de 17 á 55 años, que por cualquiera causa no pertenezca á los batallones activos, pertenece de hecho al cuerpo de Naturales Armados de Alava”, ideologia liberalekoak ziren gizonak barne.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Nabarmentzekoa da, bestalde, karlisten Infanteriako Akademia Militarra finkatu zela Aramaion 1873-1874 bitartean, teniente, alferez eta gainerako ofizialen eskasiari aurre egin ahal izateko. Aldi berean Azpeitian jarri zen artilleriako akademia, Oñatin zalditeriakoa eta Bergaran ingeniarien prestakuntzakoa.
Harekin batera, eta erreka ondoko burdinolak aprobetxatuz, armak konpontzeko lantegiren bat ere antolatu zen Aramaion.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Espainiako errege-nahi eta karlisten buru zen Karlos VII.ak ere ezin izan zuen garrantzi handiko gune politiko eta estrategiko hau bisitatu gabe utzi. Aramaiora egindako bisitan, ordea, ez omen zuen “jauregia” –bainuetxea, alegia– hartu ostatutzat. Erosotasunagatik eta ziurtasun-neurriengatik nonbait, udaletxearen ondoko etxebizitzako azken solairuan igaro zituen egonaldi labur hartako gauak, ahozko tradizioak dioenez.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Ez ziren opor-giroa edota apetak izan Carlos María de los Dolores Juan Isidro José Francisco Quirino Antonio Miguel Gabriel Rafael de Borbón y Austria-Este izeneko errege-nahi hura Aramaiora erakarri zutenak. Izan ere, euskal lurraldeak Karlistaldiaren eszenatoki nagusi izanda eta behin aginte-gunea eta egoitza Durangon eta Lizarran ezarrita, tropa liberalen aurkako fronteak antolatzea eta herritarren artean irabazteko itxaropena sustatzea zituen orduan helburu nagusi. Eta azken batean, jakina, Espainiako tronura eraman zezakeen gerra irabaztea.
Asmoak asmo, gerra galdutzat jo eta erbestera abiatu zen 1876ko otsailaren 28an, Aramaio liberalen eskuetan erori eta hogeita lau egunera, hain zuzen. Eta alde egin zuen gure lurraldeak gerra galduek dakartzaten odol, sufrikario eta etsipenez beterik utzita.
Historiak dioenez, beste Borboi batzuen antzera mintzatuz (“envuelto en mi bandera, me hallaréis dispuesto siempre a sacrificar mi vida por el bien de España”) eta “Volveré!” oihukatuz zeharkatu zuen Karlos Maria Borboi hark Luzaideko muga.
Ez zen itzuli, Lonbardiako erbesteratze erosoan zegoela zendu baitzen 1909ko uztailaren 18an.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Antza denez, une haietan inor gutxi ohartu zen errege-nahiak egitasmo eta praktika politikoan inoiz ez zuela kezkarik azaldu bere alde borrokatzen ziharduten euskaldun zintzo eta leialen munduaz, kulturaz eta hizkuntzaz. Nahiz eta kezka-gabezia hura agintari espainolen kromosometan betidanik agertu ohi zen zerbait izan. Baina euskaldunon itsukeria kronikoak…
Elduainen 1842an jaioa, Tolosan egin omen zituenManuel Santa Kruz Loidik lehen ikasketak osaba apaiz baten laguntzarekin. Gero, adin egokira iritsita, apaizgorako formakuntza-ikasketei heldu zien Gasteizen. Eta amaitu ere –nabarmendu beharrekoa da datu hau–, oso curriculum distiratsuarekin amaitu zuen karrera osoa. Ez zen, beraz, maiz asko irudikatu nahi izan den prestakuntza intelektualik gabeko gizon oiesa.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Garatutako ideologia politiko-erlijiosoa medio (“la creencia de que el triunfo de las armas carlistas era también el triunfo de la religión”, aitortuko zuen berak zahartzaroan), Hernialden abade zegoela ekin zion Santa Kruzek liberalen aurka borrokatzeari. Alabaina, han-hemen karlistentzako armak gordetzen zituela susmatzen bazuten ere, pulpitutik egiten zuen propaganda gordina ei zen agintariak hasieratik kezkatu zituena. Horren guztiaren ondorioz, Iparraldera egin behar izan zuen ihes 1870eko urrian.
1872an, Bigarren Karlistaldia ofizialki hastear zela itzuli zen Hegoaldera, armak hartzeko gertu. Baina era aski berezian ulertzen zuen liberalen aurkako borroka eta, hartaz gainera, euskal jendea eta lurraldeak ezagutzen ez zituzten agintari militar karlistez mesfidatuz ibili zen hasiera-hasieratik. Ildo horretan, izugarrizko iskanbilak sorrarazi zizkioten bere nortasunak eta guda ulertzeko era pertsonalak agintari karlista gorenekin ere. Une batean, adibidez, hura atxilotzeko eta fusilatzeko agindua luzatu zuen Antonio Lizarraga jeneral karlistak, eta, areago, Santa Kruzen gerrillari-ibilaldia bera ere Karlos errege-nahiak errebeldetzat hartzeko mehatxu-agindua luzatu zuenean amaitu zen.
Guztiarekin ere, Santa Kruzek gerrillari gisa egin zuen urtebete eskasean (nagusiki 1872ko uda-hasieratik 1873ko uztailera bitartean), Aramaioko gertakaria izan zen haren irudia entzutetsu bilakatu zuena.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Esan bezala, liberalen jazarpenak bultzatuta aterpetu zen Iparraldean 1870ean. Urte eta erdi beranduago, 1872ko apirilean, Rekondo komandante jeneralaren taldeko kaperau modura (“Capellán de los Batallones de Guipúzcoa”) aritu zen Hegoaldean. Ibilaldi haietan ia ez zuten geografia ezagutu besterik egin, batik bat Gipuzkoako mendiak, Nafarroako iparraldekoak eta balio estrategikoa izan zezaketen herriak, hala nola Leiza, Doneztebe, Ataun, Oñati, Segura eta beste.
Rekondo komandantea Zornotzako Itunera (1872.05.24) makurtu zenean (aurretik, Lehen Karlistaldian, Bergarako Besarkadaren mende geratua zen), Santa Kruz apaizak ez zuen hura onetsi eta Iparraldean aterpetu zen berriz.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Aterpetu bai, baina bera bezala Iparraldean zeuden ofizial eta soldadu karlisten artean ikusten zuen egoerak biziki kezkatuta zeukan Santa Kruz, inguru hartan ez baitzuen nabaritzen ezinbesteko zeritzon gerrari seriotan heltzeko asmorik.
1916ko uztailaren 16an idatzi zuen gutun autobiografikoan argi azaldu zuen egoera:
Aquí [Iparraldean] fue donde yo me di cuenta exacta de la situación de las cosas. Comparaba lo que tenía delante de los ojos con lo que sucedió en la primera guerra, y veía que lo uno no era más que una repetición de lo otro.
[…] los mozos vagaban por las calles medio muertos de hambre, y sin que nadie se preocupara de ellos; los oficiales, por el contrario, vivían en los cafés, muy bien tratados y echando planes al por mayor; y entre los que tenían la alta dirección, no todos estaban dotados de aquella energía y talentos que son necesarios para tan altos puestos. En una palabra; se procuraba cubrir las apariencias; pero en realidad, la traición estaba tramada.
Y aquí me pregunto yo: ¿Con que título podían licenciar las tropas carlistas? Cuando los mozos se alistan en cumplimiento de alguna ley, tienen obligación de retirarse cuando el Gobierno lo ordene; pero los carlistas no tomaban las armas obligados por ninguna ley, sino voluntariamente y movidos solamente por la excelencia y la justicia de la causa que defendían, y por la confianza que abrigaban de conseguir su fin. Y así, mientras subsistiesen estas dos razones, nadie podía obligarles a desistir de su intento. Y ¿Quién puede decir que, al tiempo del convenio de Vergara o de la entrega de Amorebieta, faltaran gentes o medios de continuar la guerra con probabilidades de buen éxito? ¿No acudían en tropel los mozos, cuando veían aparecer en el campo algún hombre, que estuviese animado de sanas intenciones y de voluntad de vencer? ¿No sucedió esto con el cura Sierra? ¿Qué no hubiera conseguido éste, si, desoyendo órdenes inicuas, hubiera continuado en la lucha? ¿Qué hubiera sido de los liberales, si se hubieran puesto al frente de los carlistas muchos hombres de este temple?
He aquí, expuestas brevemente, las ideas que a mí me impulsaron a lanzarme por fin al campo. Reuní, pues, mis muchachos; y lo primero que exigí de ellos fue un compromiso serio de no abandonar las filas a su capricho, como sucedía con lamentable frecuencia; lo segundo, una conducta ejemplar, la que convenía a los intereses sagrados que defendían.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Santa Kruz Loidi, taldekideen erdian zutik
Hori horrela, Hegoaldera itzuli zen liberalen aurka jokatzeko gertu zeuden beste hogeita bost bat gazterekin.
Ekintzak ekintza, 1872ko abuztuaren 9an burutu zuen ospetsuenetako bat, arma mordoxka zeraman Segorbe Batailoiko konpainia-sekzio bati egin baitzion eraso Bergarako Elorregi aldean (San Prudentzio auzoan). Gogoratzekoa da batailoi hura izan zela Santa Kruz Hernialden apaiz zenean bila joan eta ihes eginarazi zion berbera.
Sekzio hura alferez baten menpe zeuden hogeitaka soldadu profesionalez eta mikeletez osatua bazen ere, apaizaren kuadrillak ez omen zuen eragozpen handirik izan berrogeita bat fusil, balak eta bestelakoak kentzeko.
Hartan zeudela, taldekide bat zauriturik gertatu zen eskuan eta Santa Kruzi toki egokiren batean artatzera eramatea otu zitzaion. Behin zauritua esku onetan utzita, bera bakarrik itzultzen ari zela harrapatu omen zuen ejerzito liberaleko soldadu-talde batek apaiza. Nabarmentzekoa da patua aldekoa izan zuela atxilotze hartan ere, zeren eta mikelete gipuzkoarrek bertan akabatu nahi baitzuten, justiziaren ebazpenaren zain egon gabe.
Nolanahi ere, Aramaioko Udaletxera eraman zuten jarraian atxilotuta, tokirik hurbilena eta ziurrena zeritzotelako nonbait.
Azkar asko zabaldu zen herrian albistea eta baita ere fusilatua izango zelako susmoa. Santa Kruzek ere bazekien zer zetorkion gainera eta ihes egitea erabaki zuen; eta baita lortu ere.
Abuztuaren 12ko gauean, gaixo-itxurak eginez, eta komunera joateko premia aitzakiatzat, lehen solairuko balkoira ateratzeko baimena eman zitzaion. Handik egin zuen jauzi errekara denbora lar galdu gabe. Ziztu bizian, Nardeagako errekatik gora egin eta, soldadu liberalez betetzen hasia zen bainuetxearen ondo-ondotik igarota, Errotabarriraino iritsi zen. Hango zubipean pasatu ei zuen gau guztia, gorputza urpean zuela.
Herria tropa liberalez gainezka zegoen arren, inork ez zuen ikusi nola lagundu zion Juan Antonio Unzueta izeneko baserritarrak hurrengo gauean Gantzagara iristen eta, gero, Urdingio baserriko Balentin Larrañagak haitzetako leize-zulo ezezagun batera eramaten. Hiru egun egin zituen sarrera ezkutuko eta aho zabaleko leize hartan gordeta, baserriko artzain gazteak eramaten zizkion elikagaiak jaten eta haranean zehar bere bila ari ziren tropa liberalen joan-etorri antzuak ikusten.
Etsaiak etsitzen eta egoera lasaitzen hastean, Iparralderantz jo zuen oinez, mendirik mendi. Hogeita lau ordu behar izan omen zituen hogei legoa –ehun bat kilometro– egiteko.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Ez zen, horratik, aterpean besoak gurutzaturik begira egotekoa gure gizona, eta behin eta berriz itzuli zen Hegoaldeko burrundaretara, une batzuetan bostehun mutil baino gehiago zituela menpean. Azken itzuleran, baina, biziki areagotu zitzaizkion Santa Kruzi buruhausteak, borrokarako erakusten zituen jokamolde eta pertsonalismoek karlistekin ere zalapartaka ibiltzera eraman baitzuten. Azkenean, hierarkia militar karlistak eta errege-nahi Karlos VII.ak berak ere gogorki gaitzetsi zutenez, gerra-erantzukizunetatik alboratzea erabaki zuen eta, ondorioz, betiko erbesteratzea.
Iparraldean zen 1873ko abenduaren amaieran, Lillen eta Londresen beranduago, eta, azkenik, behin Eliza erromatarraren barkazioa jasota, Jamaikan aurrenik eta Kolonbian geroago misiolari… eta baita, inoizka, gerra-aholkulari ere. Baina beste istorio bat da hori.
1926ko abuztuaren 10ean hil zen Kolonbiako Pasto herrian. Duela laurogeita hamazazpi urte, hain justu.
Kolonbian misiolari
∞∞∞∞∞∞∞∞
Anekdotariorako geratu dira, bestalde, Santa Kruzen taldeak erabilitako estandartea eta bandera. Azken hau garai hartako espainiar hori-gorria ei zen. Estandartea, aldiz, beldurgarri gertatzea bilatzen zuenez, burezurra bi izterrezur gurutzatuekin brodatu zuten Elorrioko mojek oihal beltzean, eta lelo hauek zeramatzan gaztelaniaz idatzirik: “Gerra errukirik gabe” aurkian eta “Garaipena ala hil!” ifrentzuan.
∞∞∞∞∞∞∞∞
∞∞∞∞∞∞∞∞
Juan Olazabal, El cura de Santa Cruz guerrillero, Gasteiz, 1928, 534-535 or.
Munduan ohiko bilakatu bide da konkistatzaileek beren gogoko izenekin bataiatzea “aurkitutako” lurralde berriak, bertako biztanleek erabilitako izenei muzin eginez. Berdin gertatu ohi da boterea edota aginte-motaren bat eskuratzen duten kolonizatzaile gehienekin, beti baitaude prest tradizioaren bitartez jasotako izendapenak ahazteko eta euren gogoko direnak inposatzeko, eta bereziki jatorrizko izenok haiena ez den beste hizkuntza batekoak diren kasuetan. Erromatarren garaira jo gabe ere, berehala ikusiko dugu, adibidez, Aotearoa “Zelanda Berria” izendatzen ikasi dugula, Te Pito edo Rapa Nui irla “Pazko Uharte” gisa agertzen zaigula, Chomolungma edo Sagarmāthā mendiari George Everest galestarraren deitura zintzilikatu izan zaiola izentzat, Lapurdiko Larrun muinoari “La Rhune” exotikoagoa gainjartzen ari zaiola azken urteotan, etab.
Pertsona-izenetan ere ezagutu izan dute belamenditarrek horrelako jukutriarik. Kasu deigarriena, 1920ko hamarkadan Aramaion gertatua: orduko maisu espainolak ez zuen gogoko neskato baten Eskarne izen euskalduna eta, eskolak ematen zion aginpide osoarekin, aurrerantzean “Encarna” deituko zutela erabaki zuen arlote alproja hark.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Odin-en espiritu etiko-demokratiko apartarekin bertaratzen ari zaigun Statkraft norvegiarrak ere nekez ezkuta dezake bere sen sortzailea.
Euskal Herrian aerosorgailuak landatzera etorririk, “Estatuaren indarra”/ “Estatu-boterea” (Statkraft) izateak eskaintzen omen dion eskubideaz baliatzen ari da “aurkitu” berri dituen lur hauek egoki deritzen asmazioekin bataiatzeko, erditutako munstroek bertako kultur tradizioarekin, hizkuntzarekin edota orografiarekin zerikusirik ez badute ere.
Horixe, ustez, bikingo kolonizatzaileek ezarri nahi dituzten ITSARAZ eta PIASPE makrotoponimoen kasua, bi-biak, noski, inguru zabal bateko benetako leku-izenak irenstera eta ordeztera etorriak.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Egia esan, orain arte inork ez du argi jakin izan nondik eta nola iritsi zaion neotoponimo horiek asmatzeko “etorria” eta inspirazioa, ez baita inon dokumentazio argigarririk aurkitu. Alabaina, egia ere da bi poligono industrial eolikoen proiektuak zituela karteran Statkraftek –bata Azpeitian eta bestea Aramaion– eta, bere burua bertako biztanleen borondatearen kontrako zinezko kolonizatzaile gisa agertu behar bazuen, bientzat behar zuela nortasun handiko izendapen propioa.
Belamendiri iturri onetatik iritsi zaio zein izan zen asmakari horien sortze-ildoa, eta, prebentzio guztiekin bada ere, informazioa partekatzea erabaki du gaurkoan. Honatx Statkraftek emandako urratsak
∞∞∞∞∞∞∞∞
Orografiari zegozkion toponimoak mapan luparekin bilatzen ibili behar ez izateko, entitate nagusien –hots, udalerrien– izenetatik abiatzea zuen Statkrafek errazena eta erosoena, eta halaxe jokatu omen zuten enpresako aditu hispano-norvegiarrek. Hori bai: betiere, hizkuntz txokokeriatan ez erortzeko, gaztelania unibertsala buruan, ezpainetan eta ikusmiran zutela.
Nola deitu, beraz, Azpeitiko aerosorgailuen poligonoari? Bada, “Poligono Industrial de Azpeitia”, hau da, laburdurez baliatuta, PI-AZPE. Jakina, ahoskatzeko zailtasuna zeukan izendapen horrek erdal hiztunentzat eta hartara, euskal ahoskeratik ere hurbilago egon zitekeela interpretatuz, PIASPE jarri zioten izena mendiko poligono industrialari.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Aramaioko parkearen izendapenean, berriz, berehala ohartu ziren arazo larriak sortzen zituela eskema berdina aplikatzeak. Alegia, edonorentzat barregarri gerta zitekeela izendapena eta, okerrago zena, aramaioarrek isekatzat har zezaketela, gizagaixoek, neotoponimoa. Zeren eta, eskema haren arabera, Ganborraldeko Poligono Industrialari PI-ARA izendapena zegokion eta, jakina, gordin samarra iruditu zitzaien aditu hispano-norvegiarrei, Aramaion lurra hartzeko unean, bertako zerbait handi izan behar zuenari txerri-talde edo urdalde deitzen hastea.
Denborarik galdu gabe, konpainiako komunikazio-batzordekide argienek berehala ekin zioten anagrama berriak zirriborratzeari, esanguratsuenak izan zitezkeen hizkien ordena-eta aldatuz.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Zaila zuten bataiorako asmazio-lana, ordea! Poligonoak barne-hartzen zituen udalerri biak –Aramaio eta Eskoriatza– izendatu nahi bazituzten, bederen.
Aukera desberdinekin jokatu ondoren, esanahiaren inguruko arazoak zirela eta, berehala baztertu omen zituzten haietako batzuk. Hala nola: PIARAES (PI-ARAmaio-ESkoriatza), berriz ere esplizituegia zelako; PIESKARA (PI-ESK-ARA), era antropomorfikoan zein ezkorregi interpreta zitekeelako; PESKARA, kontraesankorra zelako inguruan idortuta geratuko ziren iturburu eta latsak medio…
∞∞∞∞∞∞∞∞
Izena PI-z hasi beharrean, beraz, I-z bakarrik hastea erabaki zuten adituek. Alabaina, Orotariko Hiztegia arakatu ondoren, I-ESK-ARA, ihes egitearekin edota herabeti kontzeptuarekin lotu zitekeelako, eta I-ARA-ES, ahoskatzeko zailegia zelako, ezabatuta utzi zituzten aukera biak.
Hori bai, jenio haietakoren bati –eoliko offshore-etan aritua, ziurrenik– itsasoaren irudi baregarria eta xarmanta asma zezaketela iruditu zitzaion Aramaioko basoa izendatzeko. Horretarako, hasierako ARA mantendu behar zela proposatu zuen, Eskoriatza izenaren amaierako tza silaba ts bilakatu eta, amaieran z bat erantsi. Hara non, bada, behar zuten neotoponimoa azkenean erditurik: mendiko poligonoa I-TSA-ARA-Z > ITSARAZ izendatuko zuten. Leku-izen zinez zoragarria bezain hutsala eta eduki gabea.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Mihi gaiztoek diotenez, bikingo berriek, ordurako intelektualki zeharo akiturik, ez zuten euskarazko hiztegietan begiratu ere egin, eta berehalakoan barreiatu zuten ITSARAZ izena munduan barrena, ohartu ere gabe zer esan nahi duen (H)ITSARAZ, (H)ITSARAZIaditzak euskaraz.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Argi da: Statkraft ahalguztidunari ahaztu egin zaio, nonbait, azken hirurogeita hiru urteotan Nazio Batuen Erakundeak berak abian duela ingelesez UNGEGN deritzon taldea (Izen Geografikoetan Aditu direnen Nazio Batuen Taldea).
Eta zertarako? Bada, tokian tokiko toponimoak normaltzeko, hedatzeko eta erabilarazteko. Horietxek ditu xede nagusiak.
Baina, esan bezala, Statkraftek ez du horren berri izan nahi.
Adineko belamenditarren oroimenean argi samar dago oraindik zein izan ziren joan den mendearen bigarren erdialdean Arrasate eta Gasteizerako autobus-lineaz arduratu ziren aramaioarrak. Horretan hizpidera datozen lehenak Jauregitarrak –aita eta semea– ohi dira. Zailagoa da, aldiz, aurrekoen berri izatea. Nolanahi ere, bada duela ehun bat urte izandako garraio-ekimen baten albistetxorik historiaren haria ehuntzen joateko. Hontax
∞∞∞∞∞∞∞∞
1925eko abuztuaren 12an “Sociedad del automóvil de Aramayona marca Chevrolet” sortu zuten hamasei aramaioar gaztek.
Elkartearen asmoa Chevrolet markako autobus bat erostea zen eta Aramaio eta Arrasate autobusez lotzea, gero eta gehiago ziren-eta egunero hara eta hona ibiltzen ziren langileak eta bidaiariak.
Diru-kontuak zirela eta, ez dirudi guztiz berria nahi zutenik eskuratzera zihoazen autobusa, baina tamalez ohar-sortatxo bat besterik ez bide dugu ekimen hartaz.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Abuztuaren 12an sortu zen, bada, elkartea:
Elkartekideen izen-deiturak eta egin zuten aurreneko diru-ekarpena
∞∞∞∞∞∞∞∞
Elkartea sortzearekin batera, bakoitzak bere ekarpen ekonomikoa egin zuen: 250 pezeta. Guztira, beraz, 4.000 pezetarekin abiatu ziren erronkari aurre egitera.
Autobusaren erosketa ahalbidetu zuen Francisco Alarcón izeneko gasteiztarrari 3.007,50 pezetako letra ordaindu zitzaion egun hartan bertan.
Irailean 1.750 pzta. ordaindu zioten Gasteizko Sabino Anduezari elkartekideek hilaren hasieran jarritako diru-ekarpen berriarekin (125na pezetakoa).
Anduezak kotxeak konpontzeko eta saltzeko lantegia zuen Gasteizen (Frantzia kalea, 23) eta, antza denez, handik atera zen autobusa Aramaiorantz.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Gastuak ikusita, lehen hilabetean erregai nahikoa erabili zuten autobusarekin: 130 bat litro. Aurreneko gasolina-tankea Anduezari berari erosi zioten (25 pzta.), Legution 14,50 pzta. gastatu zuten geroago eta Arrasateko Zerrajeran 68 pzta. (85 litro).
Gasolina-litroa, agerikoa denez, 0,80 pezetan zegoen une hartan.
1924ko Chevrolet modeloa barrutik (argazkia: Antonio Arenas)
∞∞∞∞∞∞∞∞
Bidaiarien garraioan lortutako diru-sarrera 415 pezetako izan omen zen irailean eta 100 pezetakoa urriaren lehen astean.
Hasieran autobus-gidaria kanpotarra omen zen eta Eleixosten izan zuen ostatua hainbat egunez elkartearen kontura (77 pzta. guztira). Txofer izan behar zutenei gidatzen erakutsi bitartean, akaso.
Gaztetan Deustuko unibertsitatean liburu-kontularitza ikasketak egiten aritu zelako edo, Jose Salaberriren ardurapean geratu zen kontabilitate-lana. Eta bizitza nolakoa den! Abentura labur haren amaieran, kobratzaile gisa aritu zen gure Jose bolada batez hamasei aramaioar gazte haiek ustiatzeko asmoa zuten ibilbide bera egiten hasiak ziren Atxa konpainiaren autobusetan.
