Zimino esistentzialista


dore2

Polydore Marasquin tximinoen uharteko zirkuan, uztaiaren-jauzia egiteko prest. Gustave Doré.


Jose Luis Alvarez Enparantza Txillardegik 1957. urtean idatzitako Orangutanen Uhartea ipuina nabarmendu du Markos Zapiain filosofoak Txillardegi eta ziminoa liburuan.  Tximinoen eta gizakien arteko hibridoak populaturiko uhartea irudikatu zuen Txillardegik, Tximinoen Planeta eleberria eta filma zabaldu baino urte batzuk lehenago. Halere, Orangutanen Uhartea narrazioaren aurrekaririk nabarmenenak XVIII. eta XIX. mendeko literaturan daude.

‘Gizakia tximinoen lurraldean’ egoera hori baino askoz zaharragoa da, edonola ere. H. W. Jansonen kontatzen du horren jatorria, blog honetan lehen ere aipatu dudan Apes and apes Lore in the Middle Ages and the Renaissance (1952) klasikoan. Erdi aroko Romuloren Alegiak deiturikoetan badago bat bidaiari bikote baten inguruan. Horietako bat gizon zintzoa zen, bestea, berriz, zuri hutsa. Tximinoen herrialdean daudela, tximuen erregearen aurrera eramaten dituzte. Ikusten dutena deskribatzeko eskatzen die erregeak. Zuriak diotso monarka indartsu bat eta haren kortea ikusten duela. Zintzoak, berriz, tximino koadrila penagarri bat besterik ez duela ikusten esaten du eta gogor jipoitu egiten dute.

Vulcano jainkoa Lemnos tximinoen uhartean nola babestu eta elikatu zuten kontatu zuen Bocacciok De Genealogia Deorumen (1350. urtea inguru).

XVIII. mendean eta hurrengoetan sarri erabili da eskema, batez ere, garaian garaiko gizartearen egitura eta ohituren satira egiteko. Jonathan Swiftek Yahoo deituriko izakien berri ematen du Gulliverren Bidaiak liburuan (1726). Iletsu eta higuingarritzat jotzen ditu Gulliverrek yahotarrak, nazkagarriak, batez ere, gizakiaren antza izugarria dutelako.

Gulliverren bidaietaz eginiko parodia batek gehiago sakontzen du gaian. Ludvig Baron Holbergek danimarkarrak, uharte batean barik, Lurrazpiko erresuma batean jartzen du ziminoen gizartea, Nicolai Klimii Iter Subterraneum narrazioan (1741). Martiniako erresumako tximino pinpirin eta argiak deskribatzen ditu (Frantziako Louis XV. kortearen satira, Jansonen aburuz).

Nils Klim bidaiariaren abentura hauek arrakasta handia izan zuten garaian eta antzeko lanak inspiratu zituzten.

Dore1

Marasquin harrapatu eta preso daramate, tximinoek osaturiko zubi batetik. Gustave Doré.

Horietako nabarmenena Leon Gozlan judu-frantziarrak argitaratu zuen 1856. urtean: Les émotions de Polydore Marasquin. Itsasontzia hondoratu ondoren, tximinoek populaturiko uharte batera heltzen da Marasquin merkataria. Ziminoen buruzagi izatera heltzen da, konspirazio politikoaren bitartez. Gozlan kazetaria izan zen eta bere idazkien bitartez parte hartze zuzena izan zuen bere garaiko politikagintzan. Gustave Doré grabatugileak ilustrazio zoragarriak egin zituen liburuarentzat (mezu honetan jarri ditudan adibideak ez dira kalitate onekoak, baina ezin izan dut besterik aurkitu).

Gero etorri ziren Tarzan (1912), Tximinoen planeta (eleberria  1963, filma, 1967), eta bestelakoak…

Non dago, orduan, Txillardegiren originaltasuna?

Gizartearen satiraz landa, gizabanakoaren egoera ontologikoa bera jartzen du Txillardegik tximinoen ispiluan. Hibridazioa da hor giltzarria. Txilardegirenean ez dago dagoeneko funtsezko diferentziarik, muga ontologikorik, gizakia eta tximinoaren artean. Horregatik Txillardegik ez ditu jainkoak, merkatariak edo bidaiariak bidaltzen tximinoen uhartera, baizik eta zientzialariak. Hauen arrazionaltasuna hausten du tximuekiko indefinizioak eta eromenera eramaten ditu horietako asko. Txillardegiren istorioa tximinoen uharte zaharra da, Kafka irakurri duen esistentzialista posmodernoak revisited.

Hey DJ!!

Richard Straussen Horrela mintzo zen Zarathustra doinu ezaguna aukeratu nuen Txillardegi eta ziminoa bideoaren soinu banda egiteko. Doinu perfektua, alde batetik, Markos Zapiainek Txillardegiren nobela baten kutsu “zarathustrianoa” aipatzen duelako eta, bestalde, doinua Stanley Kubricken 2001Space Odyssey filmeko tximinoekin erabat lotuta dagoelako gure burmuinetan.

Zarathustra eta tximinoak doinu berean, hau pagotxa!

Orain arte moldatu izan naiz nire bideotarako musika sortzen, lau loop eta bi erritmo erabilita. Motown bateria bat jarri nion Straussen doinutik ateratako loop bati eta, hara! Oso dantzagarria geratzen dela iruditzen zait. Entzun bestela.

Musikaz gauza handirik ez dakidala argi utzi dut, baina doinu honek etorkizuna duela uste dut. Nik burutik kendu ezinean nabil behintzat.

Horregatik, aukera eman nahi diot edonori honen remix-a egiteko. Badakit DJ amateur asko dagoela blogak irakurtzen dituzten teknofiloen artean. Hemen jartzen dizkizuet Euskal Herriko (eta munduko) dantzalekuetako pilulazale zarathustriano guztiak are gehiago tximinotzeko ahalmena izango duen hit bat egiteko osagaiak.

Animatuz gero, ondo pasa soinuarekin jolasten. Eta, Hey DJ! ez ahaztu, bidali kanta!

powered by ODEO

Mp3a jaisteko klikatu hemen.
powered by ODEO

powered by ODEO

Mp3a jaisteko, klikatu hemen.

Txillardegi eta ziminoa

Orain arte ez dut inoiz publizitate kutsu duen ezer sartu blog honetan baina bideo hau izango da salbuespena. Zergatik? Bideoaren gaiarengatik, hasteko. Bigarrenik, nire ustez lehen aldia delako euskarazko liburu bati bideo promozionala egiten diotela. Eta azkenik, blog hau aipatzen dutelako.

Txillardegi eta ziminoa plazaratu berri du Markos Zapiain filosofoak Susa argitaletxearen eskutik. Txillardegiren literaturan ziminoek duten eginkizuna aztertu du egileak. Hartuko dut astia datozen asteetan ere liburuaren inguruan idazteko. Gaur bideoa da kontua.

Badirudi modan jarriko dela liburuei promozio bideoak egitea. Irailaren hasieran ezagutu genuen Naomi Klein altermundialistaren azken lana The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism, eta horretarako Alfonso eta Jonás Cuarónek egin zuten bideoa.

Ez naiz hasiko halako lanen balio estetikoa epaitzen (epaitzeko moduko balio estetikorik baldin badute, noski). Hor duzue Zapiainen Txillardegi eta ziminoa libururako egin dutena. Kasu horretan zalantzan jarri beharrekoa ez da ustezko balio estetikorik, baizik eta bideoak liburua promozionatzeko baliorik ere ote duen.

Mila eta bat gau, tximinoarekin

babuino

Mezu honek ipuin bat eta podcast bat dakar: irakurtzeko edo entzuteko. Txinpantze bat maitaletzat hartu zuen emakumearen istorioa ekarri du gogora Markos Zapiainek. Max, mon amour filman kontatu zuen hori Nagisha Oshima zuzendari japoniarrak. Marco Ferreriren Ciao Maschio filma ere aipatu izan dut nik blog honetan. Kontatzen duten istorioa ezberdina izan arren, bi filmek gai beretsua jorratzen dute: gizarte burgesaren sexu rol banaketa eta honen krisia. Baina istorioa askoz zaharragoa da: Mila gau eta bat gehiago ipuin bilduman agertzen da dagoeneko.

Aipaturiko bi filmetan, tximinoak irudikatzen du gizontasuna eta arrari loturiko sexualitatea. Ez da harrigarria, tximinoak horrekin identifikatu izan direlako antzinako Egiptotik. Babuinoen sexualitate oparoak egiptoarrengan sortu izan duen mirespena aipatu dut lehen ere.

Thot tximu-jainkoa mendebaldeko paisaia intelektualera pasa zen, Hermes Trismegistos eta Merkurio gisa (Jesu Kristo horien agerpen bat litzateke), baina ez arren sexualitatearen irudi gisa, baizik eta interpretazioaren eta erlijio misterikoen mezulari gisa.

Ekialde Hurbilean, berriz, ondo gorde zuten tximinoa eta sexu grinaren arteko lotura, H. W. Jansonek nabarmentzen duenez. Izan ere,  Mila gau eta bat gehiago bildumako ipuin baten gaia hori izan zen. Errege baten alaba ninfomanoaren eta tximino baten arteko harremana kontatzen du ipuinak (356-357. gauak).

Mila gau eta bat gehiago bildumaren lehen bertsioak Kristo Ondorengo 800-900 urteen artean sortu zirela uste dute adituek. Edonola ere, horretan bilduriko ipuinetako asko hori baino askoz zaharragoak direla uste dute. Izan ere, Egipto, India zein Persiako kontakizunak biltzen ditu testuak.

Jansonen arabera, Erregearen alaba eta tximinoaren istorioaren bertsio bat XI. mendean agertu zen Europan, Petrus Damianusen bestiario batean. Istorio hau da Ferreriren eta Oshimaren kontakizunen ama. Mendez mende igaro da eta aro bakoitzak ukitu ezberdina eman dio, uneko kezkak islatzeko.

Europan zabaldu diren itzulpen gehienetan zentsuraturik argitaratu izan dute Mila gau eta bat gehiago. Izan ere, ipuinetako askok lotsarik gabe eta naturaltasun osoz jorratzen dituzte gai erotikoak. Horren adibide aski gordina da Erregearen alaba eta tximinoa hau.

Esaterako, (eta zuzendu nazala norbaitek, mesedez, oker banabil) ez dut istorio honen euskarazko bertsiorik aurkitu Mila eta bat gaurko itzulpenetan. Izan ere, euskaraz ez da bertsio osorik argitaratu, baizik eta ipuin aukeraketak. Aukeratzaileek bazterrean utzi dute Erregearen alaba eta tximinoa, beharbada, umeentzako ipuin bilduma gisa aurkeztu izan dutelako Mila gau eta bat gehiago. Richard Francis Burtonek argitaratu zuen Europan zentsuratu gabeko lehen bertsioa, 1885. urtean, ingelesez.  Hortik hartu dut nik testua ingelesetik halamoduz eta azkarregi, agian, euskaratzeko.

Zoofiliaz harantzago doan istorioa da, kasu honetan gizakia baita piztia.

Erregearen alaba eta tximinoa

Bazen behin Sultan baten alaba, esklabo beltz batekin maiteminduta
zegoena. Esklaboak erabat txolindu zuen eta neskak sekulako grina hartu
zion larru-jotzeari. Ezin zuen ordu bakar bat ere igaro horri ekin gabe
eta hala esan zion bere neskameetako bati. Honek adierazi zionez, ez
dago ezer babuinoa baino grinatsuagorik larrua jotzeko orduan.

Orduan, egun batean, suertatu zen bada tximino-zain bat igaro zela,
tximino handi batekin, erregearen alabaren leiho saredunaren azpitik.
Aurpegiko beloa altxatu zuen neskak eta tximinoari begira, keinu bat
egin zion begiekin. Tximinoak sokak eta katea hautsi zituen eta
printzesarengana igo zen. Ezkutatuta izan zuen honek, txoko batean, eta
han bizi izan zen gau eta egun, jaten, edaten eta larrua jotzen.
Printzesaren aitak izan zuen horren berri eta alaba hiltzea erabaki
zuen. Orduan Sherezadek egunsentia somatu zuen eta istorioa kontatzeari
utzi zion.

Hirurehun eta berrogeita hamaseigarren gaua zenean…

Sherezadek esan zuen: kontatu didatenez, oi zorioneko errege!, Sultanak
entzun zuenean printzesa eta tximinoarena, alaba hiltzea erabaki zuen,
baina emakumeak izkin egin zion. Mamelukoz jantzita, zaldi gainera igo
zen, mando bat zamatu ondoren urrezko barrekin eta bestelako hamaika
gauza preziaturekin. Tximinoa aldamenean hartu eta Kairora egin zuen
ihes.

Hiriaren kanpoaldeko, Suezko basamortuaren ertzeko, etxeetako batean
jarri zen bizitzen. Egunero haragia erosten zion gizon gazte bati,
harakina bera. Baina ez zen harengana heltzen eguerdira arte eta horren
aurpegi zurbil eta nahasia zuen, non harakinak bere buruari esan zion,
“misterioren bat dago esklabo honen inguruan”. Harakinak honela kontatu
zuen ondoren gertaturikoa: “Niregana ohi bezala etorri zen batean,
ezkutuan atera nintzen haren atzetik, eta lekutik lekura jarraitu
nintzaion, gelditu gabe, ez baininduen ikusi. Azkenean, bere etxera
heldu zen, basamortuaren ertzean, eta sartu egin zen. Zirrikitu batetik
begiratu nuen, eta ikusi nuen, etxean sartu orduko, sua piztu eta
haragia prestatu zuela. Zati bat jan zuen berak eta gainekoa aldamenean
zuen babuino bati eman zion.

Orduan, esklabo jantziak alde batera utzi eta emakumeen apaingarririk
aberatsenak jantzi zituen. Horrela jakin nuen dama bat zela. Ondoren,
ardoa atera zuen eta tximinoari eman zion edateko. Gau erdiz larrua jo
zion honek, hamaika aldiz, gelditu gabe, emakumeak konortea galdu arte.
Orduan, tximinoak zilar harizko estalki bat bota zion gainetik eta bere
txokora itzuli zen.

Orduan, babuinoak ikusi egin ninduen eta txikituko ninduen, labana
azkar asko atera izan ez banu. Sabela ireki nion eta hesteak kanpora
erori zitzaizkion. Zaratak dama gaztea iratzarri zuen eta izuturik eta
dardarez altxatu zen. Tximinoa egoera horretan ikusi zuenean, garrasi
egin zuen. Arima gorputzetik atera izan balitzaio bezalako garrasia
bota zuen. Orduan, erori egin zen zorabiaturik eta bere onera itzuli
zenean zera esan zidan: “Zergatik egin duzu hori? Alaren izenean,
bidali nazazu haren atzetik!”. Baina zintzo egin nion hitz eta larrua
jotzeko orduan tximinoaren lekua hartuko nuela agindu nion, haren
ezinegona uxatu nuen arte. Emaztetzat hartu nuen, baina agindutakoa
betetzeko orduan huts egin nuen, motz geratu nintzen eta ez nintzen
gauza izan halako langintza gogorrari aurre egiteko.

Nire egoeraren berri eman nion atso bati, arazoa konponduko zuela esan
baitzidan, eta emaztearen demaseko eskaera aipatu nion. “Lapiko bat
ekarri behar dizazu, ozpin birjinez beterikoa eta piretro
deritzon belarren kilo-erdia”, esan zidan atsoak.

Behar zuena eraman nion eta belarra lapikoan jarri zuen ozpinarekin eta
dena sutan jarri zuen, ondo egosi arte. Orduan neskari larrua jotzeko
eskatu zidan, eta larrua jo nion konortea galdu zuen arte. Atsoak
altxatu egin zuen printzesa eta haren hankatartea lapikoaren ahoan
jarri zuen. Lapikoaren lurrina aluan sartu zen eta handik zer edo zer
erori zen: bi zizare ziren, bat beltza eta bestea horia. Atsoak esan
zidan: “Iluna esklabo beltzaren larru-jotzearen ondorioa da, horia
babuinoarena”.

Bere onera itzuli zenean, nirekin bizi izan zen pozik eta alai eta ez
zuen lehen bezala larrua jotzeko eskatu, Alak demaseko grina hura kendu
baitzion”.

Eta Sherezadek egunsentia somatu zuen eta istorioa kontatzeari utzi zion.

Hirurehun eta berrogeita hamazazpigarren gaua zenean…

Sherezadek esan zuen: kontatu didatenez, oi zorioneko errege!, honela
jarraitu zuen harakin gazteak: “Benetan kendu zion Alak demaseko grina
eta hori mirestuta, gertatu zenaren berri eman nion printzesari.
Ondoren, harekin bizi izan nintzen eta hark atsoa amatzat hartu zuen”.
Eta istorioa kontatu zidanak esan zidanez, atsoa, gizon gaztea eta
emaztea pozez eta alai bizi izan ziren, plazer ororen suntsitzailea eta
gizarte guztien deuseztatzailea haiengana heldu zen arte. Aintza
Betirako-bizi Denari, hilezkorrari, mundu ikusgarria zein
ikusezina menpean dituenari!

Eta horrela amaitu da beste istorio bat.