Iruña-Veleia, egia ala gezurra?

Jonjo Agirre (*)

02·03·24 | 02:00 Noticias de Gipuzkoa

Laburpen azkar-takar samarra eginez, esan dezagun joan den mendeko lehen erdia bitarte, ohikoa zela euskararen jatorriaz idazten zutenen artean arinkeria handiko edozein erkaketa fantastiko proposatzea, axaleko antzekotasunen bat aurkitu orduko. Anabasa hartan, ongi etorria izan zen, zorroztasuna eta metodoa lagun, euskararen aitzin egoera aztertzeari ekin zion Koldo Mitxelena maisu handia. (Azkar-takarra, Mitxelenaren aurretik ere izan zelako jakintsu zorrotzik eta erkaketa fantastikoak egundaino dirautelako tamalez).

Berak azaldu zuen, besteak beste, gaur egungo hitz batek ez duela zertan izan behar aspaldian zen bezalakoa, hitzak eta ahoskerak aldatu egin ohi direlako, arau erregular jakin batzuen arabera, eta posible dela arau horiek ezagutuz gero, orain baino lehenagoko egoerak berreraikitzea. Adibide ospetsu bat aipatuz, gure gaurko ardau, ardo, arno forma dialektalak, lehenagoko *ardano baten ondorengoak zirela ondorioztatu zuen, egun oraindik ardantza edo ardandegi bezalako hitzetan fosildurik zirauena.

Mitxelenak eta gerora hari jarraitu zitzaizkionak, euskararen egoera zaharragoen berreraikitzeari ekin zioten, eskura zituzten dokumentuak baliatuta, hitzen bilakaera gidatzen zuten mekanismo morfo-fonetikoak bilatuz, aztertuz eta, aurkituz gero, azalduz, argituz eta arau moduan ezarriz. Euskal gizarteak, teknika horien sakontasunak oro har gehienbat ulertzen ez baditu ere, badu Mitxelenak ekarritako metodoaren eta zorroztasunaren pertzepzioa eta jakintsu estatusa eratxiki dio haren ondorengo Euskal Filologia Ofiziala (EFO) iritzi geniezaiokeen jakintsu multzoari.

Bilakabide fonetiko erregular arautuen aurkikuntza, aurrerapauso itzela izan zen aurreko egoerarekin erkatzen badugu, baina metodoaren eta batez ere datu urritasunaren erruz, ez da halere erabat arriskurik edo hutsik gabeko jakituria, ez da matematikaren zehaztasun eztabaidaezinarekin erka daitekeen zerbait, euskal filologo nagusiek hainbat aldiz gogorarazi digutenez. Honatx hainbat adibide:

It should be clear that, if in all reconstruction work the results must be taken as provisional, the specific circumstances of the Basque case force us to be very aware of the fact that we cannot go beyond a certain degree of plausibility for our proposals. Lakarra 1995

4. LOS LÍMITES DE LA METODOLOGÍA

Aun siendo interesantes estas cuestiones de historia externa de la lengua, nuestro propósito se centra en el análisis y discusión de determinadas estructuras escogidas de la lengua, con el fin de obtener de su estudio cierta verosimilitud sobre estadios lingüísticos más arcaicos que los habitualmente conseguidos por la investigación hasta hace pocos años. Quede bien claro que, si en -todo trabajo sobre reconstrucción lingüística hay que aceptar muchas conclusiones con prudencia o cautela, las circunstancias específicas del caso vasco nos obligan a ser conscientes de que nuestras propuestas difícilmente irán más allá de un cierto nivel de verosimilitud.Gorrochategui & Lakarra1996.

Zuhurtzia hauek ordea, badirudi haizeak ez ote dituen eraman. Izan ere, ordutik gaurdaino ez da inolako argitalpenik azaldu, esanez, aurrerapen metodologiko hau edo bestea dela-eta, bertan behera utzi behar direla badaezpadakoak eta zalantzak, eta aurrerantzean berreraikipen teorikoen egiantza %100ekoa bailitzan ulertu behar dela. Inon ez da horrelakorik argitaratu baina praxia ordea bide horretan barrena abiatu zaigu, salbuespenak salbuespen.

XXI mendea Lazarragaren ustekabe pozgarriarekin hasi zen, pozgarria eta arazo larriegirik gabea, euskara historikoaren baitan kokatzen zenez. Hurrena ordea, Iruña-Veleiako ostrakak azaldu ziren, eta gorago aipatzen diren zuhurtziak eta tentuak baztertuta, faltsutasunaren zantzuak zabaltzeko gurutzadari ekin zitzaion EFOtik, gizarteak esleitu dion autoritateaz baliatuta, bai eta arrakastaz burutu ere. Egun oraindik, ostraken taxuzko azterketa fisiko-kimikoak egiteke diraute, faltsutasunaren hipotesia erraietaraino irentsi duten erakundeek eta gizarteak alferreko irizten dietelako. “Egiantza maila batez harago nekez joan daitezkeen” proposamen horiek, Jainkoaren hitz berria bihurtuta, erruduntasun presuntzioa zabaldu zuten, froga zientifikoak egin zitezen oztopatzea eragiteraino. Eta oraingoz azkena dugun ustekabea, Irulegiko eskuarena izan da. Honetan, Iruña-Veleiakoaz eskarmentatutako arkeologoek iruzurraren hipotesia zabaltzeko zirrikiturik utzi ez dutenez, eta azaldu den testua berreraikipen teorikoekin bat ez datorrenez, hizkuntza misteriotsu eta orain arte ezezagun batean idatzirik dagoela erabaki du EFOk duela gutxi. “Egiantza maila batez harago nekez joan daitezkeen” proposamenak berriz inork ez ditu auzitan jartzen, inork ez du, haiek berriro aztertu beharraz hitzerdirik esaten.

“Hemen ere, harrigarri bezain irakasgarri gertatzen da Mitxelena irakurtzea eta egiaztatzea zeinen urrun dauden Euskal Filologia Ofizialaren gaurko jarrera dogmatikoak maisuaren zalantza zuhurretatik”

Aspaldiko berreraikipen teorikoek badute beste ahulune bat, inoiz gutxitan aipatzen dena, filologia honen teologia bihurtze bidean oztopo bilaka ez dadin: Kronologiarena. Bilakabide fonetiko bat bikain aztertuta egonda, eta bera gidatzen duten arauak zalantza izpirik gabekoak izanda ere, ez dago modurik (salbuespen bakanen bat edo beste alde batera utzita), aldaketa horiek noiz gertatu ziren esateko. Gaurko hitz baten lehenagoko egoera ezagutu dezakegu, baina gehienetan ezingo dugu esan egoera hori duela mila urtekoa den, duela bi mila urtekoa den edo duela bost mila urtekoa den. Ez dakigu esaten ezta ere, hitz horren egoera horiek, gaurkoa eta lehenagokoa, elkarren ondoan bizi ahal izan diren edo zenbat denboraz bizi ahal izan diren. Horren inguruan egiten diren hipotesiak, gehienetan ez daude metodologia zientifikoan oinarrituta, filologoaren intuizioan baizik, eta beraz, dagokien balioa eman behar zaie. Mitxelenak hainbat pasartetan aipatu zuen gai hau.

En otro orden de casas, es esencialmente correcta, a nuestro entender, la intemporalidad que Pulgram asigna a las protolenguas. La comparación, en principio, restituye fonemas y formas que sitúa de una manera uniforme en un pretérito plano, sin profundidad sin que haya mayor garantía de que se trate de fonemas y formas rigurosamente contemporáneas y coexistentes: mejor dicho, han podido coexistir durante cierto tiempo sin que su primera aparición y su abandono o cambio en algo distinto hayan sido simultáneos. KM 1990.

Se ha propuesto recientemente que las protolenguas deben también fecharse, aunque naturalmente en términos relativos, no absolutos. Se trata de una definición convencional: convenimos en llamar proto-germánico a la fase de una protolengua que empieza con tales o cuales cambios y acaba cuando ·se producen tales otros. Una definición de esta clase es naturalmente irreprochable, pero necesariamente vaga.Tiene además el inconveniente de que, por ser arbitraria, cada uno podrá fijar sus límites de una manera distinta. KM 1990.

Creo que, de acuerdo con lo que llevo expuesto, es razonable suponer que, en algún momento, aun por fechar ni siquiera aproximadamente, existió algo que con todo derecho podemos llamar protovasco (no *protovasco ) que no fue una simple vue de l’esprit ni un espejismo de la reconstrucción, como decia Kurylowicz, sino la fuente unitaria dentro de lo posible de los dialectos vascos históricos. KM 1990.

Hemen ere, harrigarri bezain irakasgarri gertatzen da Mitxelena irakurtzea eta egiaztatzea zeinen urrun dauden EFOren gaurko jarrera dogmatikoak maisuaren zalantza zuhurretatik. Mitxelenaren gutxi gorabehera ere esleitu gabe dagoen datatik, Irulegiko eskua idatzi zen garaian euskalkirik ez zegoela idaztera igaro gara. Egia da Mitxelenak data bat proposatu zuela balizko euskara batu horrentzat, baina garbi zehaztuta ez zuela egiten metodo zorrotz batek eman lezakeen sendotasunetik, sen hutsaren arinetik baizik, aukera txar guztien artean txukunena iritzi zionaren alde eginez, hoberik ezean. Eta azpimarratuta gainera, koiné edo aldaera nagusitu horren aurretik, euskalki mordoa bide zegoela, edozein hizkuntzaren egoera naturala hori baita.

Si postulo, pues, un euskaro (trato de evitar confusiones molestas con protovasco o con vasco antigua, que podrían tener distinta definición) como base hasta cierto punto unitaria de las variedades vascas históricas que nos es dado conocer a lo largo de la historia, lo hago sólo en el supuesto de que se trataba de una koiné, de una lengua

común que aproximo y unió una dispersión y una diversidad que habían sido mucho mayores. KM1990.

Bidezkoa dirudi galdetzea zer gertatu den urte hauetan, esan bezala, ez dagoelako argitalpen espliziturik, berreraikipenen inguruko lehenagoko zuhurtziak eta badaezpadakoak baztertu behar direla iragartzeko. Bistan da endekapen bide batean abiatu dela oro har EFOa, agian, kontraste aukera gutxi eta teorizazio asko dagoen beste edozein jakintza arlotan gertatu ohi den moduan.

Seguru asko berreraikipen teorikoek datu berriekiko erakutsi duten egokitze maila eskasak kezkatuta, iazko abenduaren 28an argitaratu zen FLV 136. zenbakian, honako paragrafo hau irakurri zitekeen, EFOko bi kide gaztek Irulegiko eskuaren inguruan sinatutako artikulu batean:

No pensamos ni concluimos, por supuesto, que un texto datado en el s. I a. C. deba ajustarse perfectamente a las reconstrucciones del protovasco presentadas y consensuadas a lo largo del último medio siglo,… Zuloaga & Ariztimuño 2023.

Gogoan hartuta 1995z geroztik berreraikipenen egokitasun absolutua zalantzan jartzen duen lehen aipamen idatzia dela, efemeride itzela da zalantzarik gabe. Halere, esaldi hutsean geratu da oraingoz, hortik berehala sortzen diren galderak ez baitira plazaratzen, eta are gutxiago noski horien erantzunak.

Berehalako lehen galdera zera da: posible baldin bada K.A.-ko I. mendeko euskarazko hitzen bat, espero dugun berreraikipen teorikoarekin bat ez etortzea, nola ezagutuko dugu hitz hori? Alegia, berreraikipen teorikoarekin bat ez datorren guztia baztertu ohi badugu, nola jakingo dugu bat ez datozen horien artean, zein onartu eta zein ez, zein euskaratzat jo eta zein ez? Hori argitzen ez den artean esaldia txorrotxio antzua da, ez du inolako ondoriorik.

Galdera horri erantzutea gakoa da, azken urteotako endekapen bidea zuzentzeko, dogmatismoari atea ixteko, metodoaren balioa eta irismena zehatz-mehatz definitzeko, baieztapen absolutuak, benetan egin daitezkeenean bakarrik egiteko, berreraikipen teoriko bakoitzaren sendotasunari, gradazio bat esleitzeko. Hitz bat, espero daitekeen berreraikipen teorikoarekin bat ez etortzea posible bada, horrek esan nahi du berreraikipen teoriko guztiek ez dutela sendotasun bera. Eta hori horrela bada, ezin dira guztiak Jainkoaren hitza bailiran erabili. Bereizten hasi beharko gara eta dagokion sendotasun maila esleitzen hasi bakoitzari.

Berreraikipenaz esan berri dugun guztia berdin edo are indar handiagoz esan daiteke kronologiari dagokionez. Ezin bestekoa da zuhurtzia eta apaltasun handiagoaz berrikustea esku artean darabilzkigun esleipen kronologikoak, batik bat azaltzen diren datu berriek zalantzan jartzen dituztenean. Mitxelenari irakurri dizkiogunak irakurri ostean, Irulegiko eskuaren garaiaz zera irakurtzen dugunean

En relación a ello y, especialmente, a la búsqueda de paralelos en datos y distribuciones dialectales, no debe obviarse la modernidad absoluta o relativa de los mismos: debe recordarse que las innovaciones y distribuciones dialectales que conocemos en época histórica no van más allá del Vasco Común Antiguo propuesto por Michelena (1981/2011) y datado últimamente en torno a los siglos VIII-X. Bistan da Mitxelena berriro irakurtzea gomendatu behar zaiola hainbati.

Eta honenbestez iristen gara gutun honen azken salaketara. EFOko kideek asko dakite, erudizio handia dute, baina, salbuespenak salbuespen, ez dira zientzialari, bere buruari izen horrez iriztea oso gustuko badute ere. Erdi Aro usaineko metafora baliatuz, Zientziaren etxean Datua da jauna, Zalantza da andrea, eta Teoria berriz, morroia, andrearen agindupean jaunaren zerbitzuan diharduen morroia. Morroiak andrearen agintea arbuia dezake eta jauna bere mirabe ipini, baina hori ez da jada Zientziaren etxea izango, hori Dogmarena izango da. Zientziaren etxean datua da zerbitzatu beharrekoa. Teoria datuaren zerbitzurako dago, eta ez badu ongi zerbitzatzen, egotzi egiten da eta beste bat hobea ekarri. Datua ez dago inoiz teoria zerbitzatzeko. Datua eta teoria elkarrekin ondo ezkontzen ez direnean, teoria aldatzen da, hori baita Zientziaren etxean indarrean dagoen hierarkia.

Dogmaren etxean berriz hierarkia hori itzulipurdika iraulita aurkitzen dugu: Teoria da jaun eta jabe, eta datua, haren mesedetan diharduen morroia baino ez da. Zalantza berriz aspaldi egotzi zuten, etxe horretan etxekoandre premiarik ez dagoela esanda. Dogma-enean, Teoria eta Datua elkarrekin ondo ezkontzen ez direnean, Datua arbuiatzen da, Teoria ez duelako ondo zerbitzatzen. Honenbestez edonork ehiki ondoriozta dezake nor zein etxetan bizi den, eta nor ari den okerreko helbidea ematen.

EFOko kideek zientzalaritzat har ditzagun nahi badute, bi baldintza bete beharko dituzte: Lehena, hizkera aldatu eta zientzialarien esamoldeetara egokitu, oker-ezintasun usainak Aita Santuarentzat utzita. Zientzialari batek ezin du esan Irulegikoa euskara zaharra ez denik edo testu hori euskaratik ulertezina denik. Zientzialari batek esan behar duena da, esatekotan, Irulegiko testua ez datorrela bat euskara zaharra berreraikitzeko garatu den eredu teorikoarekin, modu honetan orobat zalantzan jarriz, bai testuaren euskaltasuna, bai eta haien metodoaren egokitasuna, biak baitira ezbaian daudenak, eta ez lehena bakarrik. Eta behin eta berriz azpimarratu esamolde hori, kazetariek eta orokorrean era guztietako berriemaileek ñabardura ongi barnera eta heda dezaten. Eta bigarrena, aurrekoari lotuta, orain arte erabili duten berreraikipen metodoa edo/eta horren irismena auzitan jartzen hasi, bertan hainbat oker egon daitezkeelakoan, Zientzian, datuak teoriekin ondo ezkontzen ez direnero egin ohi den legez. Bi baldintza horiek bete ezean jakintsu izaten jarraituko dute, baina ez zientzialari.

(*) Jonjo Agirre, Asier Bidaurrazaga, Lehu Egiazabal, Roslyn Frank, Juan Inazio Hartsuaga, Xabier Renteria, Juanma Sarasola

Iruña-Veleia Martxan eta SOS Iruña-Veleia Elkarteek honako deialdi hau egin dute:

“MARTXOAK 10, igandea, Iruña -Veleiako aztarnategian egiten ari diren triskantza arkeologikoan oinarritutako bisita gidatu berezia egingo dugu. Azken hilabete hauetan hondeamakina erabiliz aztarnategiko hainbat gunetan suntsiketak egin dituzte: harresiaren barnealdean, ate txikiaren inguruan, ate nagusiko kasernan, eta San Juan monasterioan. Bertaratu garen herritarrok inongo funts arkeologikorik ez duten lanen lekuko izango gara. Euskal kulturako hainbat ordezkari ere gonbidatu ditugu, txikizio honen aurrean beraien iritzia ager dezaten.

Bestalde, ohiko bisita gidatuak hilabete bakoitzaren lehen igandean egiten ditugu, goizeko 11etan hasita, aztarnategiko aparkalekuan. Bisita hauetan hainbat gai ezberdin jorratzen ditugu. Lehenik, bertan topatutako altxorrek piztutako gatazkari heltzen diogu. Auzi judizialaren historia agertzen dugu, eta komunikabideek faltsutzat jotzeko erabili dituzten argudioak ezeztatzen: grafologia probak, kalbarioa, ostraken patina, etab.

Grafitoak faltsutzat jotzeko froga bakarra zein izan zen argitzen diegu bisitariei. I.P.C.E.ko laborategia grafitoetan topatutako metal modernoen arrastoetan oinarritzen da. Hori bai, lekukotasunik eta kontraste probarik gabe. Hau da, beste aztarnategietan aurkitutako garai bereko ostrakek metal modernoen arrastoak dituzten ala ez (denak dituzte), eta propio eginiko faltsutze batek zenbat metal arrasto uzten duen ( hamar bider gehiago, gutxienez).

Egoera honen zergatia argitzen saiatzen gara. Arrazoien artean aipatzen dugu lehen momentuan Elizak hartutako jarrera ezkorra, Lorena Lopez de Lacalle garaiko Kultur Diputatuarengan eragina izan zuena. Eta garrantzi handia dute bertan topatutako euskarazko hitz eta esaldiek, euskalduntze berantiarraren teoria ezeztatzen dutelako. Baina batez ere zenbait hizkuntzalariren jarrera bortitza azpimarratzen dugu; ez dituzte froga arkeometrikoak onartzen, eta grafitoek beren teoriak ezeztatzen dituztenez, faltsutzat jotzen dituzte.

Horri guztiari aurre egiteko, hiru proba arkeometriko eskatzen direla azaltzen dugu: termoluminiszentzia, C-14a, eta kare-konkrezioen analisia. Bakoitza zer den, grafitoen argazkiak erakutsiz esplikatzen dugu. Aipatutako proba hauen bitartez grafitoak noiz eginak diren jakin dezakegu, eta benetakoak diren ala ez betirako argitu.

Bestalde, aztarnategiaren historia ere azaltzen dugu; Burdin Aroko hiri karistiarra eta erromatar garaiko hiriaren bilakaera, VI. mendean desagertzen den arte, guztia Euskal Herriko historian txertatuz.

Bisitaren iraupena pare bat ordukoa da, paraje zoragarri batean, Zadorra Ibaiak inguratzen duen mendi kaskoan. Ibilbideak ez du zailtasun berezirik, eta txakurrak ere ekar litezke. Aztarnategiko aparkalekua eta bisita doakoak dira. Besterik gabe, Billodas ondoan dagoen Iruña-Veleian zuen zain egongo gara.”

Euskal Herrian, 2024ko otsailean

Iruña-Veleia Martxan, SOS Iruña-Veleia

Luis Silgo Gauche valentziarra iberista eta euskalari ezaguna da. Artikulu hau bidali digu Irulegiko Eskuaz.

“La inscripción está escrita en el dorso de una mano de bronce, símbolo de protección. Estudios recientes afirman que es un trofeo de guerra y han variado la lectura inicial, sobre todo cambiando ZORIONEKU (reconocido inmediatamente como cognado de vasco zorioneko ‘feliz, afortunado’) por ZORIONEKE. Nosotros no encontramos justificadas estos cambios de lectura, a la luz de las fotografías, y estamos de acuerdo con los arqueólogos descubridores de que se trata de un amuleto de protección.

La inscripción dice así:

ZORIONEKU:          N

TENEKEBEEKIRRATERRE

OMIRRTAN: EZEAKARRI

ERRAUKON

Que se trataba de una inscripción protectora estaba claro no solamente por la forma de mano sino porque la primera palabra había sido reconocida como vasco zorioneko ‘feliz, afortunado’. Pedí a un amigo algún ejemplo sobre este tipo de inscripciones protectoras y me envió una griega. Se trata de un disquete de terracota con dos agujeros de suspensión, en que se lee: “Herakles aquí habita; no entre ningún mal” (Margherita Guarducci: L’epigrafia grece delle origini al Tardo Impero”, p. 360).

En la segunda línea figura KEBE, que podía relacionarse con keben ‘aquí’ en un dialecto ya extinto del vasco (el roncalés). Existe al parecer consenso con esta identificación, que en el común de los dialectos es (h)emen. La –n final de keben ha podido ser omitida por error, para ahorrar espacio o por fenómeno dialectal. Entonces se podía deducir que TENE significaba ‘habita’ y EKIRRA era la divinidad que habitaba en la casa, de acuerdo al texto que nos había pasado mi amigo.

A continuación figura lo que nosotros segmentamos como EZE AKARRI. AKARRI difícilmente podía considerarse otra clase que una forma del verbo ekarr ‘traer’. Y EZE podía considerarse la forma antigua de vasco ez ‘no’. La –I final de AKARRI no pertenece al participio perfectivo ekarri, ya que no puede esperarse esto en una forma finita del verbo. SE trata de una forma desconocida, acaso alguna marca modal.

Quedaba ERRAUKON. Nosotros supusimos que ERRA era el verbo erra, errate  (ya ibérico, en la jarra de La Joncosa) ‘decir’, y UKON una síncopa de uko on ‘juramento (ahora ‘negación’) y on ‘bueno’. Es decir “decir juramento bueno” que puede compararse al español bendecir de bien–decir. Uko significa actualmente ‘negación’ y uko egin ‘negar’, pero como nos explicó el profesor Orpustan uko egin significa primeramente ‘hacer el antebrazo (uko)’, porque para jurar se extiende el antebrazo, de ‘jurar que no’ se ha pasado a ‘negar’. Uko egin, con el significado de ‘jurar’ aparece ya en una fusayola ibérica: ukutaki (*uku dagi ‘él jura’).

Respecto a TENE, TERRE y OMIRRTAN (en esta transcribimos provisionalmente como M el signo <T>) las cosas no están claras. Situado delante de “no traigas” OMIRRTAN podría significar “el mal”, habiéndose perdido en vasco al cabo de los siglos. Para ‘mal, enfermedad’ el vasco dispone de la palabra gaitz (ya ibérica en MLH. F.9.5 Orleyl), pero no es descartable que OMIRRTAN pertenezca al mismo campo semántico. En lo que concierne a TENE y TERRE encontramos que TENE viene determinado por KEBE, si este está relacionado con keben ‘aquí’ este ha de tomarse en su significación primera de ‘en este/ esta/ esto’, con lo que TENE KEBE sería ‘en este TENE’, siendo lo más sencillo que TENE designe ‘la casa’ o concepto similar..A su vez si TENE KEBE significa ‘en esta casa (o similar) y EKIRRA es el nombre de la divinidad (EKIRRA se identifica a partir de la repetición #BEEKI# en que las dos E juntas implican en la segunda inicio de palabra, pues en inscripciones ibéricas no se representan por norma la misma vocal en interior de palabra que la que tiene el silabograma precedente; el final estaría marcado por #ATE# en que la T podría ser marca de 3ª pr. sg. de forma verbal finita de presente de indicativo) entonces TERRE será la forma verbal que designa el modo en que EKIRRA ‘en esta casa’ está. Es factible que TERRE signifique entonces, conforme al texto paralelo que citábamos al principio, la noción de ‘habitar’ o similar, pero esto no agota todas las posibilidades.

En conclusión el escrito quedaría como “Afortunado N. En esta casa (o similar) EKIRRA habita. El mal no traigas. Bendecir”.

Hay que señalar que entre ZORIONEKU, limitado por interpunción, y la N hay un espacio en blanco. No descartamos que aquí la N señale el lugar donde ha de ponerse el nombre de la persona o lugar a que hace referencia ZORIONEKU.

Hasta aquí lo que se nos ocurre ahora sobre esta difícil inscripción, tan valioso testimonio del más antiguo vascón. Pese a lo expuesto todo lo anterior no pasa de ser opinable y otras consideraciones quedan abiertas.”

Juan Martin Elexpuru. 2024-01-26. Berria

Gutun hau ez dator bat blog honen ohiko gaiekin, baina interesa izan dezakeelakoan hona ekartzen dugu.

Meteorologo bikainak ditugu EiTBn aspalditik, eta espero dut ondo hartuko dutela iradokizun xume hau. «Hamar litro bota ditu Zumaian. Bihar tanta batzuk botako ditu Iparraldean, Hegoaldean ere zertxobait botako du…». Kontaezin ahala aldiz entzuten dugu euria bota parteetan, eta gauza bera elurra, txingorra, izotza… bota. Eta gure ustez, euria bota testuinguru adierazkorretan erabili izan du herriak ia beti: «Kriston zaparrada bota du bart. Hura zuan bota hura! Euria bota ahala dihardu». Indarra edo enfasia eman nahi zaionean erabiltzen da bota, eta beste testuinguruetan euria egin neutroa. Eta gauza bera elurra, txingorra, izotza… egin. Jakina, euria da, euria dihardu, ari du eta abar ere bai, esan nahi denaren arabera.  «Presoak ospa egin du kartzelatik», edo «gidaria atxurtuta zihoan» esango balu esatariak «presoak ihes egin du» eta «gidaria mozkortuta zihoan» beharrean, belarriko min apur bat emango liguke. Eta hau ez da azpian sinatzen duenaren uste hutsa. Hartu Euskal Hiztegi Orokorra, begiratu euria eta bota sarreretan, eta ikusi zenbat aldiz agertzen den literaturan euria bota. Lupa erabili beharko dugu adibide pare bat aurkitzeko. Gauza bera ahozko grabazioetan oinarritutako Herri Hizkeren Atlasean edo ahotsak.eus-eko artxiboetan.

2024-01-26. Berria

2010etik hona arkeologiaz genuen irudi klasikoa (paleta, eskuila, eskorga, bahea…) hondeamakinarenak ordezkatu du Iruña-Veleiako aztarnategian.

Estratigrafia eta egitura originalak errespetatuko al ditu? Informazio baliagarria eman dezaketen objektu arkeologiko txiki eta ertainak jaso al daitezke horrela: zeramikazko piezak, txanponak, metalezko eta beirazko gauzak, hezurrak…? Jakinekoa da behin bere lekutik ateraz gero balio osoa galtzen dutela.

Eliseo Gil eta bere taldeak milaka «artefaktu» atera zituzten I-Vko aztarnategitik, tartean oraindik behar bezala analizatu gabe dauden grafitoak, baina baita Bibat museo arkeologian ikusgai dauden hainbat objektu ere, gure historiaren testigu. Diru publikoaz eta Europako diruaz baliatuta hondeamakinekin lan egitea erabaki dutenek ziurtatu al dezakete ez dutela ezer baliozkorik desagerrarazi?

Grafito batzuen ustezko faltsutzeak iskanbila galanta sortu zuen, Arabako Ondare Historikoari kalte konponezina egiten zitzaiolakoan, «un daño irreparable». Nola izenda genezake hau?

Ala turismoari begira ari dira? Idatzita baitago, beste egitasmo batzuen artean, turismoarena ere. Hitz egin bezate arkeologoek, historialariek, zientzialariek, unibertsitateek, aditu eta zaleek…

Agiria eta argibideak Iruña-Veleia Martxan-en webgunean

Juan Martin Elexpuru.

Artikulu hau Durangoko Azokan banatu zen Independentea-ren lehen paperezko alean agertu zen aurrenekoz.

***

Jende askok galdetzen du zertan dagoen orain Iruña-Veleiako auzia, eta erraza ez den arren, laburtzen saiatuko gara egungo egoeratik hasita.

1.- Orain nola? Eliseo Gil Espainiako Konstituzio epaitegiaren erabakiaren zain dago, bere abokatuak sententzia errekurritu baitzuen duela hiru urte eta erdi! (ez ahaztu hamaika urte egon zela epaiketaren zain). Faltsutzailetzat jo zuen epaiak eta bi urte eta erdiko kartzela-zigorra ezarri zioten; baina bi “delitu” ezberdinengatik kondenatu zutenez, ez zuen espetxera sartu beharrik izan.

2.- Hiriaren historia. Brontze Arotik bazen hiri karistiar bat leku horretan. Erromatarrek Euskal Herria inbaditu zutenean hiri zaharra desegin eta gainean berria eraiki zuten erromatar erara. Bere garairik oparoenean 100 ha eta 10.000 biztanle inguru zituen. III. mendearen amaieran, kilometro eta erdiko harresi batez bildu zen hirigunea. Inperioa erori eta laster, VI. mendearen hasieran guztiz abandonatu zen. Gutxienez hamalau mendez egon zen habitatua. Gainean ez zen herri berririk eraiki eta hori izugarrizko pagotxa da arkeologiarako. Geruzak ukitu gabe daude.

3.- 2005-2006ko aurkikuntza bereziak. Hiria egondako lurrak laborantzarako erabili izan dira mendeetan. Indusketa-lan gutxi egina zegoen eremuan Eliseo Gil eta Idoia Filloy arkeologoak lanean hasi arte 1992an. 2005 eta 2006ko kanpainetan, Lurmen enpresaren zuzendari zirelarik, 400 bat “ezohiko grafito” aurkitu zituzten aztarnategiko eremu ezberdinetan. Zeramika eta hezurrean eginak ia guztiak, latinezko izenak eta esaldiak zituzten gehienak, baina baziren greziar alfabetozko hitzak, hieroglifiko egipziar zenbait, eta hainbat marrazki.

4.- Eta 50 pieza euskarazko hitz eta esaldiekin!!! “Euskararik agertu ez balitz, izan seguru ez zela inolako arazorik sortuko”, dio mundu guztiak, eta ados nago. Beste gauza batzuen artean, koloreak: zuri, aros,urdin, gory; familia-izenak: ata, ama, neba, reba; gai kristauak: Iesus, Joshe ata ta Miriam ama. Dozena bat esaldi. 2006an aurkeztu ziren grafitoak eta oihartzun mediatiko handia izan zuten, Irulegiko Eskuaren tamainakoa. Egundoko altxorra euskararentzat, ordura arte hilarrietako eta aldareetako pertsona eta jainko izenak bakarrik ezagutzen baitziren.

5.- Sare sozialetan kanpaina gupidagabea euskarazko grafitoen eta Lurmeneko arkeologoen aurka. Grafitoak aurkeztu eta berehala jarri zen makinaria martxan. Sare sozialetan, batez ere Celtiberia.net eta arkeologiara zuzendutako beste blog batzuetan erasoa etengabea da. Ia beti ezizenak erabiliz. Ezinezkoak omen dira euskarazkoak. Argudio oso landuak ematen dituzte, ikusten da “berezilariak” direla eta ondo ezagutzen dituztela testuak, nahiz eta hauek teorian sekretuak izan. Bi pertsonaia nabarmentzen dira iruzkinen kantitate eta kalitatearengatik, batak Tomas Deuna sinatzen du hasieran, eta Txatxi Piruli geroago; beste nick asko ere erabiliko ditu. Gerora jakingo dugu EHUko katedratiko Joseba Lakarra dela. Besteak Gyps sinatzen du hasieran, eta Satorrotas ezizena hartuko du laster. Gerora jakingo dugu Joaquin Gorrochategui EHUko katedratikoa dela. Beste askok ere parte hartuko dute lintxamenduan. Prentsa idatzian Jon Juaristi eta Martin Almagro Gorbea (Real Academia de la Historia-ko “Anticuario Perpetuo”a )nabarmenduko dira. Eta El Correo egunkaria.

6.- EHUko irakaslez osaturiko “Batzorde zientifikoa” eta Arabako Aldundi “abertzalea” faltsutasunaren alde itsu. 2008ko hasieran Lorena Lopez de Lacalle Kultura diputatuak“Batzorde aholkulari-zientifikoa” eratu zuen grafitoak ebaluatzeko. Haren partaide ia guztiak EHUko irakasleak ziren, tartean jada erabakia hartua zuten eta sare sozialetan erasoka ari ziren Lakarra eta Gorrochategui. Bi filologo hauen epaia erabakigarria izan zen. Garbi omen zegoen faltsutasuna. Grafito batean “Beba Coca-Cola” jarriko balu, zer pentsatuko zenukete? Ba guretzat horrelako zerbait da hor agertzen dena. Honek “domino efektua” izan zuen, euskarari buruz ezer gutxi zekiten beste diziplinetako partaideek amore eman zuten. Diputatuak Lurmen aztarnategitik botatzeko eta Eliseo Gil epaitegira bidaltzeko erabakia hartu zuen.

7.- 20 txosten benetakotasunaren alde, kanpotarrak ia egile guztiak. Lehen bi txostenak euskarari buruzkoak izan ziren: Elexpuru (Bergara), Iglesias (Baiona). Handik laster etorri ziren Van den Driessche (Belgika, ebidentzia fisikoak), Fritz (Alemania, egiptologia), Frank (Estatu Batuak, grafologia), Silgo (Valentzia, arkeologia), Rodríguez Colmenero (Galizia, arkeologia eta epigrafia); Baxarias (Katalunia, hezurrean eginiko grafitoak), Satué (Zamora, latina), eta abar.  Txosten luze eta sakonak, indargabetuta geratu ziren Batzordekideen argudioak eta epai borobilak. Txillardegik ere zera idatzi zuen: “grafito horiek benetakoak dituk”.  Nolanahi ere, zalantzarik gera ez zedin, bi froga erabakigarri eskatzen ziren: 1) Analisi fisiko-kimikoak atzerriko laborategi espezializatuetan. 2) Indusketa kontrolatuak grafito polemikoak agertutako lekuen inguruan. Eskaera guztiz zentzuzkoak izan arren, ez dira oraindik gauzatu.

8.- Julio Nuñez zuzendari berriak ia 10.000 m² harrotu zituen hondeamakina handi batez 2010ean. Harria jotzeraino harrotu ere. Eremu horretan hainbat grafito agertuak ziren zundaketetan. 2016an hondeamakina erabili zuten 6. sektorean, euskal grafito asko agertutako lekuan. 2023ko udaberrian berriz sartu zuten hondeamakina harresiaren barrualdean, lau edo bost metroko sakoneran, ate baten ondoan. Guztietan jarri dira salaketak epaitegian, baina erantzuna beti berdina izan da: “interbentzioek ez dute inolako kalterik eragin”.

9.- 2020ko epaiketa-fartsa. Ezinezkoa da epaiketa eta sententzia lerro gutxitan laburtzea. Gehiago nahi duenak nire blogean edo academia.edu-n aurki dezake kronika. Bakarrik esan piezak akusazioaren eskuetan (Arabako Aldundia) egon zirela, eta horrek aski izan behar zuela epaiketa baliogabetzeko. Eta akusazioak ez zuela froga sinesgarri bakar bat ere aurkeztu faltsutasunaren alde eta Eliseoren aurka, eta defentsak akusazioaren argudio guztiak lotsagarri utzi zituela. Nolanahi ere, sententzia aurrez erabakia zegoen, eta derrigor kondenatu behar zen Eliseo. Akusazioaren eta fiskaltzaren ustez epaia bigunegia izan zen. Ez ahaztu zazpi urte eta erdiko kartzela eskatzen zitzaiola eta 286.000 euroko isuna. Azkenean isuna 72 eurokoa izan zen (!).

10.– Zergatik gertatu da hau? Mundu guztiak egiten duen galdera, erantzun zailekoa. Gure ustez, interes ezberdinek egin dute bat aurkikuntzak kondenatzeko orduan: 1) Bi filologo euskaldun izan ziren bola maldan behera jarri zutenak. Euskal grafitoetan agertzen zen zenbait gauza -a artikulua esaterako (lura, polita, sua…) ez zetorren bat eurek segurutzat zituzten irizpideekin. 2) Euskalduntze berantiarra, historiografia espainiarraren fantasia kutuna. Araban ez bazen euskararik egiten, nola agertuko da hainbeste grafito euskaldun. 3) Elizak ere hartu du esku. Ipintzen ez duen RIP irakurtzen dute, eta agian beste zerbait ere bai dogmarekin ondo ezkontzen ez dena. Azken batean, denei komeni zitzaien faltsuak izatea. Eta ez dira nolanahiko botereak: Unibertsitatea, Espainiako Estatua, Vatikanoa. Nola egin hauen kontra? Honi, euskal alderdien eta intelektualen (salbuespenak salbuespen) kolaborazionismoa edo isiltasuna gehitu behar zaio.

11.- Zer ematen digu Iruña-Veleiak? Euskarazko lehen izen arruntak eta esaldiak alfabeto latinoz, horrek suposatzen duenarekin euskararen azterketarentzat. Euskalduntze berantiarra teoriaren azkena. Kristautasunaren sarrerari buruzko datu interesgarriak. Eta abar eta abar. Azken batean, gure herriaren historia ezagutzeko argi indartsua eta hain ahuldua dugun autoestimarentzat hauspoa.

Auzia ez da amaitu. Aztarnategiaren % 10a inguru dago aztertua bakarrik. Faltsistei gero eta zailagoa zaie gezurrari eustea. Horregatik ez dute nahi indusketekin jarraitzea. Nahiago dute dirua beste zerbaitetan gastatzea. Baina euskal gizartea mugitzen ez bada, gauzak bere horretan jarraituko du luzaroan, nahiz eta egiak eta urak bere bidea egin ohi duten lehentxeago edo geroxeago.

2024ko urtarrilaren 13a. Berria

Irulegiko «sorioneku» ez omen da «zorioneko», «ez zukeen beharko horrela»; Fortuna erromatar jainkosari eginiko eskaintza bat izango da, omen… Hala mintzo dira adituak.

Egunotan BERRIAn Iñigo Astizek eginiko kronikak egoki laburbiltzen du adituen gehiengoak dioena idatziz: ez dirudiela iberieraz dagoenik Eskuan dagoen testua; zeltiberieraz ezta, baina hitz bat bera ulertzen ez denez (ulertzen ez dutenez), ezin dutela esan hori euskara denik, ez behintzat «espero zatekeen euskara zaharra»… Agian, «vasconikoan» legoke… Eta zer ote da zehazki «vasconico»? Baskoiera? Edo hizkuntza berri bat? Edo zaharraren euskalkia?

Adituek, jakitun ofizialek, hala badiote, hala izango da, baina ez naiz konforme (gaztea ez izan arren). Ez dakit bada ematen diguten guztia bere horretan jaten ez ote dugun, otzan, irentsi, hausnarketa propiorik gabe. Lehen ere baliogabetu izan dizkigute euskarazko testuak, han azaltzen zena «ezinezkoa» zelako, «ezinezko» izan behar zuelakoan. Zerekiko ezinezkoa? Duela bi mila urte egin izango zen euskararekiko? Ustez egin izan behar zuten euskara hori, egin ote zuten noizbait, nonbait?, horixe eta bera galdegin du, intsumiso, adituen arteko bakarren batek. Bejondeiola.

Jakin dezan jendeak, Irulegiko idazkunari buruz, bestelako iritziak ere izan badaudela, aski jakitunak hauek ere, nahiz eta jakintzaren mahai ofizialetara ez izan deituak. Nik dakidala, bada talde lan bat, bizkaitar euskaldun eta euskal filologian aritutakoak eginiko interpretazioa, horiek euskara zahar ederra irakurtzen dute Irulegin; eta bakarkako lan gehiago ere badago. Ez dut bat besteen gainetik goraipatuko, baina horien hausnarketa batzuk eta horien interpretazioak eta nondik norakoak BERRIAn irakurri nahiko nituzke.

Badakizu, medikuntzan ere, bigarren iritziak entzutea komeni da, ebakuntza onartu aitzin. Zuhurtzia da hori ere.

Agiria eta argibideak Iruña-Veleia Martxan-en webgunean