Iruña-Veleia, egia ala gezurra?

Berria. Arkikus enpresak egin du aurkikuntza, Arabako Foru Aldundiaren babesarekin. Azterlanaren arabera, 280 metro luze eta 72 metro zabal zituen egitura bat litzateke. Bihar emango dituzte hari buruzko xehetasunak.

Ser Kateak Arkikus enpresako arduradun Javier Ordoñori eginiko elkarrizketa.

Aspaldi samar idatzia den arren, gaur argitaratu da lehendabizikoz Independentean. Txosten luze baten laburpena da. Txosten osoa irakurri nahi duenak pantailaren eskuinean dagoen ikonoan klik eginda jaitsi dezake pdf-a.

Juan Martin Elexpuru

Pozak gutxi irauten du pobrearen etxean. 2024ko urtarrilaren 7an titular hauekin gosaldu genuen: «Euskarak irrist egiten dio Irulegiko Eskuari. Pieza aurkeztu eta urtebete pasara hasierako hipotesiak zorroztu dituzte adituek, eta, hainbat hizkuntzalariren hitzetan, oraindik ere ezin da baieztatu testua euskaraz edo euskararen ahaide batean idatzita dagoenik» (Iñigo Astiz, Berria). Harritu bai, baina gehiegi ere ez ginen harritu; déjà vu usaina hartu genion notiziari. Irulegik urtebete inguru behar izan du lehertzeko, Iruña-Veleiak bi urte pasatxo. Gaitzerdi hala ere, idazkuna benetakoa omen da. Behintzat zerbaitetan aurreratu dugu.

1. Txostenak burutzeko metodo eztabaidagarria

Denek onartzen dute Gorrochategui eta Velazaren irakurketa berria, aurretikoa aldatzen duena

Fontes-en azken alean bederatzi txosten agertu ziren, zortzi gaztelaniaz eta bat ingelesez. Horietako hiru bi lagunen artean eginak. Zortzi egile EHUko filologoak dira; honi endogamia usaina hartuko lioke gaizki-pentsaturen batek. Beste laurak iberieran adituak, nafar bat, bi aragoitar eta katalana. Denak elkarren ezagunak. Txostengile guztiek izan dute beste txosten guztien berri publikatu aurretik, eta besteenak irakurri ondoren burutu du bakoitzak berea. Ez dirudi metodorik zientifikoena horrelako gai korapilatsu baterako. Eta emaitzetan igartzen da: ia denek onartzen dute Beltran-en ebazpena: «Una mano cortada», gerra-trofeoa omen. Denek onartzen dute Gorrochategui eta Velazaren irakurketa berria, aurretikoa aldatzen duena. EHUko ia guztiek onartzen dituzte Lakarraren baieztapen txundigarriak.

2. Bisitariei ongietorria emateko sinboloa ala etsaiari moztutako gerra trofeoa?

Berdinak dira ba! Hau da hau, apotropaiko trabatu gabe esaten ikasi dugunean, ezetz, ez dela hori. F. Beltran: «Puede concluirse, por lo tanto, que la amputación de la extremidad diestra del enemigo y su exhibición como trofeo está perfectamente atestiguada…». Hipotesi hori aipatu zuten aurkezpen egunean, baina berehala baztertu zuten. Eta orain ia denek onartu dute hasierakoaren antipodetan dagoen interpretazio berria. Baina nola ez ziren horretaz lehenago jabetu, ia urtebete izan baitzuten ikertzeko? Orain bete-betean sinetsi behar zaio Beltrani? Gu geure aldetik Luis Silgo arkeologo eta iberista valentziar ezagunarekin harremanetan jarri gara, eta hona hemen haren erantzunaren hasiera: «He leído el artículo de Beltrán que me parece muy flojo. Precisamente de los tres monumentos con manos que cita de Aragón las manos fueron interpretadas como signos de protección, siendo indiferente que apareciese también figurado un guerrero». Gaia luze garatzen du gero. Interneten argitaratuko dugun txostenean dator jarraipena.

Baskonikoz idatzia zegoela esan zitzaigun 2022an. Zalantza txikienik ere ez. Orain, berriz, auskalo…

3. Baskonikoa, iberiera, ala hizkuntza ezezagunen bat?

Baskonikoz idatzia zegoela esan zitzaigun 2022an. Zalantza txikienik ere ez. Orain, berriz, auskalo… Gorrochateguik eta Velazak hasierakoari eusten diote, iberistek ere bai, ñabardurekin, baina EHUtarren iritziz, ezin da jakin. «Siempre quedará la posibilidad teórica de que la inscripción represente una lengua o variedad lingüística de la que no tenemos conocimiento ni constancia y que, en el mejor de los casos, incorpora algún elemento aislado procedente de otras lenguas que presumiblemente se hablaron en el entorno geográfico en el que se ha encontrado la pieza» (Igartua).

4. Ez omen da SORIONEKU irakurri behar, SORIONEKE baizik

Jakina da idazkunak berezitasun bat duela: zeinuak marratu (esgrafiatu) egin ziren lehenik, eta gero puntuak ezarri ziren marren gainetik. «Gure edizioan desberdintasunen bat ikusi dugunean, puntuek adierazitakoa lehenetsi dugu», zioten 2022an. Ba orain ez, orain marratua lehenetsi dute. Zergatik? Ez dute pisuzko arrazoirik ematen. Eta irizpide berriarekin sorioneke irakurtzen dute. Eta Fortuna jainkosaren bertsio baskonikoa omen litzateke Zorion. -ke datibo atzizkia, nori eskainia. Irudimen lartxo ez ote dute erabili gauzak koadratu ahal izateko? Denak koadratzen du, bai, irakurketak izan ezik. Aurki ikusiko dugu.

Garai jakin batean «dokumentatua» ez badago hitz edo forma bat, mesfida gaitezen!

5. Lakarrak dio ZORIONEKU/KE zein ZORION ezinezkoak zirela orduan

«Ni el derivado zorioneko, ni el compuesto previo zorion existían ni en el siglo I a. C., ni en 1545, ni varias décadas y centurias más tarde, hasta bien entrado el siglo XVIII. […] Sorioneku/ke no equivale a zorioneko ‘dichoso, feliz’, ni se relaciona con zorion ‘dicha, felicidad’». Punto, horrelaxe da eta kito. Bizkaitarrak badaki zori honian, zorigaitzean, zorigatxean diotela Etxeparek eta Lazarragak, eta zori oneko eta zorionezko darabiltela XVII. mende hasierako idazle lapurtarrek, baina arrazoi eztabaidaezinak ditu bereari eusteko. Garai jakin batean «dokumentatua» ez badago hitz edo forma bat, mesfida gaitezen! EHUtarrek aho batez onartzen dituzte Lakarraren baieztapen borobilak. Guk begiradatxo bat bota diogu OEHri, eta zera aurkitu dugu, esaterako: «Lakar: Áspero, basto, duro. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos a partir de finales del s. XIX”. Hitz hori ez ote da zaharragoa, auskalo noizkoa, Lakarra jauna? Toponimian ere badu presentzia, Nafarroa Behereko Lakarra herria, esaterako.

6. Sinetsi eta onartu egin behar da irakurketa berria?

EZ, inola ere. Hemen ezarri dudan ilustrazioak nahikoa esaten duelakoan nago.

Bi egile ezberdin ibili ote diren iradokitzen da txostenetan, eta marrak egin zituena zela jakituna eta puntuatzailea ezjakina. Dena den, lehen bertsioan guztiz bestela jokatu zuten filologoek: «Gure edizioan desberdintasunen bat ikusi dugunean, puntuek adierazitakoa lehenetsi dugu.» (Aiestaran 2022: 62). Egia esan ez du logikarik lehendabizi jakitunak marrak egitea eta gero ezjakinak lana borobiltzea puntuak ezarriz, Ferrer i Janek eta beste batzuk iradokitzen duten moduan. Zentzunak diosku (guri behintzat) pertsona bera izan zela idazkuna egin zuena, lehenik zeinuak trazatu zituela gida gisa eta gero puntuatu egin zuela gainean, marratzeko orduan geratutako hutsuneak betez. Bertsio marratuan osatu gabe utziko zituen zeinu banaka batzuk, gero puntuatzerakoan burutu zituenak.

Bertsio marratua lehenetsita ere asko bortxatu behar da irakurketa ke ikusteko. Bigarren lerrokoa oraindik eta nabarmenagoa da. 2023ko udan berriz garbitu zuten pieza eta konturatu omen ziren kuneker’e jartzen zuela d/tenekebe beharrean. Argazkiak zehatz arakatu ditugu, eta iruditzen zaigu ez dela egia, ezta bertsio marratua hobetsita ere. Bistak huts egiten die, nonbait, hor ez baitu diotena jartzen. Begiratu ilustrazioari. Nire txosten luzean xehetasun gehiago.

7. Etsipenaren eta itxaropenaren artean

Lehenik eta behin aitortu behar da interpretazio zailekoa dela Eskua, ziurtasunak gutxi direla eta hipotesien eta espekulazioen munduan gabiltzala denok. Aurkikuntza berriak beharko dira garai hartako aitzineuskara zuzen samar interpretatu ahal izateko. Bigarrenik, ez zaigula batere harritu gertatutakoa. Oso antzeko zerbait jazo zen Iruña-Veleian. Gorrochateguik lehendabizi arre, gero iso; eta Lakarra eta beretarrak hitz bakoitza beren berreraiketaren iragazi estu bezain absurdutik pasatzen. Irizpide horiekin Donemiliagako Glosek ere hainbat arazo izango lukete. Contra facta non valent argumenta.

Agian gertaturikoak begiak irekitzen lagunduko dio zenbait pertsona eta erakunderi

Etsigarria. Nolanahi ere, Fontes-eko dosierrekoak ez dira txosten bakarrak izan. Interneteko leku ezberdinetan hainbat ikerle saiatu da idazkuna interpretatzen. Juan Inazio Hartsuaga, Bizkaiko Hizkuntzalariak, Josu Lavin, eta abar eta abar. Nire blogean eskegi dut nire txosten luzea (pdf-a jaitsi daiteke) eta han sakonago jorratzen dira proposamen desberdinak.

Esanak esan, esperantzari leihoa zabalik utziko diogu. Agian gertaturikoak begiak irekitzen lagunduko dio zenbait pertsona eta erakunderi.

Gaur jakin da Larunben (Itza), Arriaundi mendiko aztarnategian, LARAHE jartzen duen aldare bat agertu dela,  LARA edo LARRA izeneko dibinitateari Valeria Vitellak eskainia, hain zuzen. Erromatar garaikoa. 2022an aurkitu zuen Aranzadik, horren berri gaur jakin den arren.

Hona hemen notizian Berrian eta Aranzadi Elkarteak eginiko bideoa

LAR(R)AHE, -I eskainitako beste hiru aldare ezagunak ziren aspalditxotik Nafarroan. Horregatik, iruditzen zait sentsazionalismo apur bat egon dela  notizia emateko orduan, nahiz eta gero datu hori ere ematen den letra txikian. Hona hemen Larunbekoa:

LARAHE (dat.).// Val(eria)·V[i]-tel·la/ m(erito?)·La·r-/a·he·vo(tum)/ l(ibens)·s(solvit).

Aranzadi-Berria (2024-06-16)

 Jainko-jainkosaren izena LARRA zen ziurrenik (‘larrea’ jainkotuta), gauza ezaguna baita -he (edo -hi) datiboko marka dela; zein jainko-jainkosari dedikatua, hain zuzen.

Euskarazko izenak erromatar garaiko aldare eta hilarrietan izeneko lan luze bat egina dut, eta laster argitaratu nahi nuke. Handik atera dut hurrengoa:

7.- LARRAHI (dat.)// Manili/us Mar/tialis votu(m) re/tulit/ Larrahi(?). Andelo (Mendigorria). EDCS-06100375

8.- LARAHE (dat.)// Deo/ Larahe/ Felix/ v(otum) s(olvit) l(ibens) m(erito). Iruxo. EDCS-11800904. (Ez dago argazkirik).

9.- LARAHI (dat.). Argitaratu gabea. Ez da testuaren berri eman. Luis Mari Zalduak aipatzen du Riezu-Errezun agertutako aldare hau, eta argazkia ere badakar (2022: 53-54).

Zaldua 2022: 54

Bukaerako hiztegikoa:

LARRA. Larre, larra ‘alha, zelaia’. Jainko honi eskainitako hiru aldare Nafarroan. Azalpenak, Zaldua 2022: 51-54. Larrahi (j, Na7, Andelo), Larahe (Na8 Iruxo), Larahi (Riezu). Zalduak ematen du oraindik argitaratu gabe dagoen azken aldare honen berri (2022: 53-54). Deigarriak r/rr zein datibo markako duda-mudak. LARRASO. Larrasoni (j, Ak158, 159, Moux-Carcasona, Narbona aldea). ΛΑΡΡΑΣΣΩΠΙ (‘Larrasoni’) (Ak160, Narbona). Alfabeto greziarrez idatzirikoa azkena. Larraso-ri eskainitako hiru aldareak Akitaniatik at agertu dira (ez oso urrun), Narbona aldean. Zera dio Carmen Castillok: “Más bien diría yo que es la versión indígena de Silvanus, un dios que es el que más ampliamente se documenta en territorio pirenaico” (1992:123).

(Hemen ere aipatu beharko dut aurkikuntza berria, gaur jakin dena)

Duela 18 urteko ekainean Iruña-Veleiako grafitoen berri izaten hasi ginen. Berri pozgarria euskaldunontzat.

Gaur egungo egoera ez da hain pozgarria, ordea. Alde batetik, Arabako Foru Aldundia (AFA) grafito guztiak faltsuak direla esanez eta bestela pentsatzen dutenak ‘konspiranoiko’tzat joz. Bestetik, duela lau urte argitaratutako Epai Judiziala. Eta hirugarren alde bat, grafitoen benetakotasuna edo faltsutasuna Zientziak erabaki behar duela aldarrikatuz: azterketa filologikoekin batera, froga fisiko-kimikoak, datazioa, termoluminiszentzia, C14a… egitea eskatuz, Irulegiko Eskuarekin bezala.

Epaiketak grafitoen auzia argituko zuen ustea ustela gertatu zen. Eliseo Gil zigortzeko balio izan zuen, baina soilik 36 grafito ‘faltsutzeagatik’ -beste gauza bat da faltsutze horren frogak sinesgarriak diren, pertsona bakarraren ikerketan oinarrituta baitaude. Beste 17 ikertzaile ez ziren ondorio horretara iritsi. Eliseo Gilek helegitea jarria dauka Epaiaren aurka.

Gainera, Epaiaren hainbat baieztapenek zalantzan jartzen dute AFAren erabateko ziurtasuna eta oraindik grafitoen inguruan zeregin handia dagoela adierazten dute: 39 grafito bakarrik analizatu zirela IPCEn eta horietako bat benetakoa eta 36 faltsuak direla; gainerakoei -291taz ari da Epaia- ez zaiela analisirik egin. Eta bat berari ere ez dataziorik.

Bien bitartean, Zientziaren aldeko apustua egin dutenak beren ahaleginean ari dira, korrontearren aurka, hitzaldiak eta hileroko bisita gidatuak antolatuz, artikulu eta eskutitzak idatziz, AFAri grafitoak 3 laborategitan aztertzea eskatuz, blogak eta sareak erabiliz, bideoak grabatuz, aztarnategian egiten ari diren txikizioa salatuz…, azkenean Iruña-Veleia argituko den itxaropen osoarekin.

Tomas Elortza Ugarte

IRUÑA-VELEIA. Hace 18 años…

En junio de hace 18 años empezamos a conocer los grafitos de Iruña-Veleia. Una buena noticia.
En estos momentos la situación no es tan buena, con tres factores que giran en torno a los grafitos. Por un lado, la Diputación Foral de Álava (DFA) asegurando que todos los grafitos son falsos y tachando de ‘conspiranoicos’ a quienes piensan de otra manera. Por otro, la Sentencia Judicial publicada hace cuatro años. Y un tercer factor, proclamando que la autenticidad o la falsedad de los grafitos debe ser decidida por la Ciencia: pidiendo que junto a los análisis filológicos, se realicen pruebas físico-químicas, pruebas de datación, de termoluminiscencia, de C14…, como con la Mano de Irulegi.
La creencia de que el juicio aclararía la cuestión de los grafitos resultó fallida. Sirvió para castigar a Eliseo Gil, por “falsificar” 36 grafitos -otra cosa es si las pruebas de esa falsificación son fiables, ya que están basadas en la investigación de una sola persona. Otros 17 investigadores no llegaron a la misma conclusión. Eliseo Gil tiene recurrida la Sentencia.
Varias afirmaciones de la Sentencia ponen en duda la certeza absoluta de la DFA y dan a entender que todavía hay una gran labor por hacer en torno a los grafitos: dice que sólo se analizaron 39 grafitos en el IPCE y que uno de ellos es real y 36 son falsos; que el resto – la Sentencia habla de 291 – no se le ha analizado, y ninguno de ellos ha sido datado.
Mientras tanto, los que han apostado por la Ciencia siguen en su empeño, a contracorriente, organizando conferencias y visitas guiadas mensuales, escribiendo artículos y cartas, pidiendo a la DFA el estudio de los grafitos en 3 laboratorios, grabando vídeos, utilizando blogs y redes, denunciando el destrozo que se está haciendo en el yacimiento…, con la seguridad de que Iruña-Veleia se esclarecerá.

Tomas Elortza Ugarte

Beste artikulu interesgarri bat Independentea agerkari digitalean. Hasiera kopiatzen dugu:

“Historia, badakigu, irabazleek egiten dute, gehiengoek, ahaltsuek egindako guztia justifikatuz, justifika ezina izanda ere. Irabazleak ez du arrazoia izaten ezinbestez, indarra baizik. Iruña-Veleiako kasuan goi instituzioek narrazio bat onartu dute eta horren alternatiba zokoratu, mespretxatu eta baliogabetu. Gure goi instituzioek Batzorde baten bidez iruzurra frogatuta dagoela zabaldu dute gizartean.

Funtsik gabeko jarrera horren muturra Justiziaren azken erabakietan islatzen da, metodo arkeologiko bezala hondeamakina erabili izana salatu denean. Fiskaltzak ez du neurri prebentibo txikirik ere jarri nahi izan, zentzu komunak (eta jurisprudentziak) zerbait egin behar dela esaten badu ere. Zigor daiteke pertsona bat baliorik gabeko zeramika puska batean txantxa bat idatzi izanagatik, baina zilegi da, ordea, ehunka item arkeologiko baztertzea hondeamakina baten bidez, geruza arkeologikoetatik zuzenean hartu eta zabortegira jaurtitzea. (Jarraitzen du).

Jakin dugunez, 2023ko Ikerkuntza Euskadi Saria eman diote Joaquin Gorrochateguiri. SOS Iruña-Veleiak bere desadostasuna eta haserrea adierazi nahi ditu agiri honen bidez. Gure ustez, Iruña-Veleia auzian katedratikoak jokatu duen paper negargarriak indargabetuta uzten ditu beste gai batzuetan izan ditzakeen merituak. Azken batean bera izan da, beste filologo batekin batera, euskararentzat eta gure herriarentzat  hain inportanteak diren aurkikuntzak zakarretara bota dituena.

Bera izan zen lehena aurkikuntzak ontzat ematen: “Y nuestro objetivo principal era hoy precisamente asegurar a esa comunidad científica que es verdad, que no es un fraude, que han aparecido unas leyendas escritas en alfabeto latino sobre material cerámico básicamente, aunque también hay vidrio y hay huesos, con leyendas en vasco antiguo”. (2006-06-15, aurkezpen eguneko hitzak, Radio Euskadik jasoak). Handik lau egunera, zera zioen gutuna entregatu zion Arkeologia Museoko zuzendariari: “Tras conceder dos entrevistas a los periodistas durante la mañana del viernes y enviarle a Eliseo mi texto de la comparecencia para que lo colgara en la web de la excavación, me voy a los Pirineos. Y la conclusión de lo pensado durante estos dos últimos días, teniendo en cuenta los datos que guardaba en mi memoria, es que no se sostiene en absoluto que los grafitos en euskera sean antiguos”. Hau da, atzo zuria zena gaur beltza da.

Nekez ahaztuko dugu Gorrochateguik gai honetan harrezkero jokatu duen papera. Lehenik, aurkikuntzen eta Lurmeneko arkeologoen aurkako kanpaina mediatikoa lideratu zuen Interneten, ezizenen atzean ezkutatuz, beti ere. Gero, “Las armas de la filología” artikulu luzea argitaratu zuen, eta bertan filologiaren nagusigoa aldarrikatu zuen beste diziplinen aurrean. Lurmenek eta auzia argitzearen aldeko elkarteek hasieratik eskatzen dituzten laborategiko froga fisiko-kimikoen aurka egin du beti, auzia erabakitzeko hizkuntzalaritza aski dela argudiatuz.  Epaiketaren garaian, faltsutasunaren aldeko ia inork aurpegirik eman nahi ez zuenean, sarri ikusi genuen hedabideetan bere tesiak handikiro azaltzen, une hartan akusatuen aulkian esertzen zen Eliseo Gilenganako enpatia eta errespetu minimorik agertu gabe.

Esandakoagatik eta beste gauza askogatik, guk garbi dugu Gorrochategui ez dela duina horrelako sari bat jasotzeko, eta iruditzen zaigu hanka-sartze handia egin duela erabaki hori hartu duen epaimahaiak.

SOS Iruña-Veleia (2024-05-25)

Orain dela egun batzuk argitaratu zuen Independentea.eus agerkari digitalak Miguel Thomsonen artikulua. Irakurrienen artean lehen lekuan dago azken egunetan.

1. irudia. 15656 pieza lurretik jaso aurretik (ezker.), marraz inguratuta dago grafitoa duen zatia; eskuinean, garbitu ondoren.

Hitzordua: 11:00, Iruña-Veleiako aparkalekuan

Komeni da aurrez jakinaraztea tlf. honetan: 696296767

Informazio gehiago hemen