‘Euskararen mende magikoak’ lana argitaratu du Elexpuruk, Elkar argitaletxearekin. Kristo ondorengo V. eta IX. mendeen artean euskarak izandako aldaketen inguruko hainbat teoria aletu ditu liburuan.
Juan Martin Elexpuru, Donostiako Elkar liburu dendan, aurkezpenaren egunean. JON URBE / FOKU
Azken urteetan euskararen inguruko azterketak plazaratzen ari da Juan Martin Elexpuru idazle eta Euskal Filologiako doktorea. Hark plazaratutako ikerlanak dira, besteak beste, Iruña-Veleiako euskarazko grafitoak (Arabera, 2004), Euskararen aztarnak Sardinian? (Pamiela, 2017), Euskararen ustezko kidetasunak Italian eta Korsikan (Pamiela, 2021) eta Euskarazko izenak erromatar garaiko aldare eta hilerrietan (Nabarralde, 2024). Azken horren jarraipen gisa aurkeztu du Elexpuruk bere lan berria: Euskararen mende magikoak. Elkar argitaletxeko Xabier Mendiguren editorearekin batera aurkeztu du.
Goi Erdi Aroan, kristo ondorengo V. mendetik hasi eta IX. mendera euskarak izan zituen hainbat aldaketari heldu die idazleak, eta horien inguruko teoriak zalantzan jarri ditu. Haren esanetan, Erromatar Inperioa erori berritan zegoen garai hartan, ordura arte zeuden hiri gehienak desagertu ziren, eta jendea baserri mundura itzuli zen berriro: «Historia halako tunel ilun batean sartu zen». Orduko oso dokumentazio gutxi daude —«eta euskarazko berbak zituztenak gutxiago»— , baina, hala ere, euskarari «gauza harrigarriak» gertatu zitzaizkiola kontatu du Elexpuruk. Lau ataletan banatu du azterlana, aldaketa horietako bakoitza landuz: euskalduntze berantiarra, -a artikulua, euskara batu zaharra, eta euskalkien sorrera.
Euskalduntze berantiarrarena da, batez ere, filologoen artean, «gairik eztabaidatuenetako bat». Elexpuruk azaldu duenez, teoria klasikoaren arabera, Euskal Herriko mendebaldean ez zen euskaraz hitz egiten, bertan bizi zirenak zeltak ziren eta. Zelten inperioa erortzean, baskoiak Euskal Herriko mendebaldera jo, eta eremu hori euskaldundu zuten. 2010ean teoria «berritzaile» bat gailendu zitzaion horri: baskoiek ez zekitela euskaraz, baina akitaniarrek, ordea, bai; beraz, haiek izan ziren euskara mendebaldera eramatearen arduradunak. Filologoa ez dago ados teoria horrekin: «hondarraren gainean eraikita» dagoela uste du, eta, argudioen bidez, hori demostratzen saiatu da: «Batez ere datu linguistikoak erabili ditut, nahiz eta historian eta arkeologian ere sartu naizen».
Filologiaz harago
Idazleak esan du -a artikuluarena ere «oinarri ahulen» gainean eraikitako teorietako bat dela. Euskararen mende magikoak-en, garai hartako toponimia eta pertsona izenak aztertu ditu, beste hainbat arloren artean. Antzinako testu horietan -a artikulurik ba ote zen ikusi nahi izan du. 2006an Iruña-Veleian topatutako euskarazko testuen faltsutasuna -a hori zeramaten hitzengatik frogatu zutela kontatu du Elexpuruk. Izan ere, sua eta polita bezalako hitzak ageri ziren horietan, eta hainbat teorien arabera, garai hartan —Kristo ondorengo III. mendekoak zirela zioten— hitzek ez zuten artikulu hori eramaten. «Horrek frogatzen du nik kapitulu honetan aipatutakoak ez direla filologoen eztabaidak bakarrik».
«Teoria klasikoaren arabera, neurri batean tribuen jarraipena dira euskalkiak: autrigoiena, karistiarrena, barduliarrena eta baskoiena, esaterako» JUAN MARTIN ELEXPURU Idazlea eta filologian doktorea
1981. urtean Koldo Mitxelenak, Goi Erdi Aroko garaiaz ari, «mende ilun horietan» euskara batua bazegoela adierazi zuen Hizkuntza komuna eta euskal dialektoak testuan. Euskara batu horri euskara batu zaharra esaten diote, eta egilea Mitxelenak idatzitako horren testuingurua azaltzen saiatu da hirugarren atalean. Euskara batu zaharraren ondoren sortu ziren euskalkiak, eta horren ingurukoak bildu eta zalantzan jarri ditu laugarren kapituluan. Elexpuru: «Teoria klasikoaren arabera, neurri batean tribuen jarraipena dira euskalkiak: autrigoiena, karistiarrena, barduliarrena eta baskoiena, esaterako».
Egileak badaki filologiaren munduko hainbatek agian ez dituztela gustuko izango jorratu dituen gaiak eta horiek zalantzan jartzeko moduak, eta horretaz aritu da liburuaren epilogoan: «Ulergarria da haserrea; zuk bizitza guztian gauza bat sinetsi eta erakutsi baduzu, eta gero sasiletradu bat etortzen bazaizu esanez gauzak ez direla horrela, ez da harritzekoa barruak asaldatzea». Hala ere, honela amaitu du epilogoko testua Elexpuruk: «Gaiztakeria bat egin duen mutikoa sentitzen naiz. Eta ez nintzateke sentitu behar».
«Zintzotasuna»
Mendigurenek idazleari galdegin dio ea Euskararen mende magikoak zer motatako irakurleentzat ikusten duen egoki. Lehenik, «filologoen kontuak» aipatzen direnez, mundu horretan dabilen jendearentzako dela azaldu du. Baina, hala ere, gehitu du publiko euskaltzale orokorrarentzat ere egokia izan daitekeela.
Bestalde, Elexpuruk egindako «ariketa zintzoa» azpimarratu du editoreak: «Zintzoki azaldu ditu teoria bakoitzaren atzean dauden elementuak, argumentuak manipulatu gabe». «Beti saiatu naiz horretan», erantzun dio egileak. Teorien inguruan esan dena, horien testuingurua, eta beste batzuen argudioak azaltzen saiatu dela aipatu du, inongo «nahas-mahasik egin gabe».
“Lokalizatuta dauden epigrafeak leku batean biltzeko ahaleginik ez da egin”
Iragan udazkenekoa dugu liburua: Euskarazko izenak erromatar garaiko aldare eta hilarrietan (Nabarralde, 2024). Historiara jo du berriz Juan Martin Elexpuru idazle eta filologoak, eta argira ekarri euskarak epigrafian egina duen bidea, utzia duen aztarna, orain artean inork egin ez bezala.
Liburuari sarrera eginez diozunez, hutsune bat betetzeko asmoz burutu duzu lan hau. Bai. Izan ere, erromatar garaiko euskal izenen gaia lehen lerroan egon da beti, euskararen historiaz arduratu direnen artean, gutxienez behintzat. Asko idatzi da horretaz, baina orain arte, nik dakidala, ez da argitaratu esku-liburu ganorazkorik, hau da, epigrafe ia guztiak transkribatuta eta argazkiak dituenik; bila daitezkeen neurrian, jakina. Liburu honetan, berriz, orain arte batzuek eta besteek esandakoaz aparte, epigrafeen testuingurua eta izen bakoitzaren balizko esanahia aztertzen saiatu naiz.
Epigrafiaz ari zara, material gogorretan egindako idazkunak aztertzen dituen zientziaz, alegia. Zer jakinarazten digu epigrafiak euskaldunoi? Antzina, pergaminoan edo papiroan idazten zen gehienbat, baina material galkorrak izaki, orduko idatzi asko eta asko ez zaizkigu gure egunetara heldu. Material gogorretan grabatutakoak, berriz, iraun egiten du eta eskerrak horri informazio ugari jaso dugu antzinateaz. Euskararen kasuan idazle erromatar klasikoen testuetatik baino askoz gehiago heldu zaigu epigrafiatik, batez ere hilarri eta aldareetatik. Eta horiek biltzera jo dut nik liburu honetan.
Askotariko epigrafeak ditugu, txanponak, miliarioak, oroitarriak, ostrakak… zuk, hala ere, oraintxe aipatu dituzunak ekarri dizkiguzu liburura, aldare eta hilarrietakoak. Zer dela-eta? Ugarienak direlako, askogatik. Eta bestelakoetan euskarazko izen oso gutxi agertzen delako. Hazparneko Harria, esaterako, bestelakoa da. Novempopulania-ren sorrera ospatzeko eraikitako harritzarraz ari naiz, inskripzio luze bat duena. Historia aldetik oso inportantea, baina euskarazko izenik ez duena. Herauscorritse jartzen duen Atharratzeko aldareak, berriz, euskal dibinitate baten izena dakar, eta interpretatzeko bidea ematen du hizkuntza aldetik zein beste ikuspegi batzuetatik.
“Negargarria da altxor [epigrafeak] horiekiko dagoen, dugun ardura falta”
Segurtamenez bezainbat zalantzaz ari gara idazkunen aurrean… Non ditugu epigrafeak zuzen-edo interpretatzeko zailtasunak? Izen batzuk oso gardenak dira, Andere, Astoilun, Belsco, Bihotz edo Sesenco ikustean badakigu zeren aurrean gauden. Beste batzuekin zalantzak sortzen dira, handiak edo txikiak; Aherbelste jainkoa, ziur asko, egungo Akerbeltz da, eta Erditse jainkosa erditzera doazen emakumeen babeslea. Baina ziurtasun osoz ezin esan, hala ere. Bestalde, hainbat izen agertzen da, ziurrenik euskarazkoak izango direnak, ez baitira izendegi latindar, iberiar edo zeltetan agertzen, baina zer esan nahi duten ez dakigu. Esaterako, zer dira Acan, Ageio, Bambits, Toliandots, Xuban… eta beste hainbat izen? Ez dakigu.
Zer du Joakin Gorrotxategi filologoak aztertutako Akitaniak, beste zenbait eskualdek ez duenik? Akitania oso handia da, eta Akitaniako parte batean, Goi Garonan, agertu da epigrafe gehien. Zaila da jakitea zergatik Convenatarren lurretan, Lugdunum Convenarum –egun, Saint-Bertrand-de-Comminges–, hiriburuaren inguruan agertzen diren ia euskal epigrafe guztiak, eta zergatik Landetan, Biarnon edota Ipar Euskal Herrian agertzen diren hain gutxi.
“Bitxia da Irulegiko eskuarena. Izugarrizko boom mediatikoa izan zen, eta orain inork ez du hartaz gogoratu nahi”. Argazkia: Zaldi Ero / ARGIA CC BY-SA.
Euskarazko epigrafeen banaketa irregularraz ari zara, alegia. Zertan da banaketa hori? Non daude gorderik? Liburuaren hasierako mapa batean azaldu dut banaketa irregular hori. Goi Garona eta ondoko Goi Aturri ibarretan 205 euskal epigrafe agertu dira, eta gainontzeko guztian –hau da, Gironda, Landak, Biarno eta Ipar Euskal Herria–, bost besterik ez. Eta suposatzen da eskualde horiek ere euskaldunak zirela. Hegoalde osoan 60 bat dira, Burgos, Soria eta Aragoi barne hartuta. Non dauden gorderik? Inon ere ez. Batzuk in situ daude, elizetako edo etxe partikularretako hormetan edo iturrietan ezarrita. Esku partikularretan epigrafe gutxi ere ez! Banaka batzuk Euskal Herriko museoetan ikus daitezke, baina oso gutxi.
Liburuan kontatzen duzunez, haiek ikustera urrutiko museoetara joan, eta batere ez dagoela ohartu zara… Hori ere gertatu zaigu, bai. 2024ko udan Akitaniako museoak bisitatu genituen argazkiak ateratzeko asmoz, eta emaitza penagarria izan zen. Luchongo Sacaze museoan 25 bat pieza egon behar zuten, Eduardo Orduñak 2014an emandako datuen arabera, baina… museo hori itxita dago 2017az geroztik. Pentsatzen dugu han jarraituko dutela. Okzitaniako Tolosan ez genuen bakar bat ere aurkitu, nahiz eta teorian han mordoxka bat eduki behar zituzten. Eta Saint-Bertranden, berriz, hogei pieza egon behar zuten lekuan, bi bakarrik zeuzkaten. Negargarria da altxor horiekiko dagoen, dugun ardura falta.
Aspaldi ari dira ikerleak euskarazko epigrafeak lantzen, beren interpretazio bitxi eta guzti, esaten duzunez. Zein ditugu egile eta iturri fidagarrienak? Gure lagun batek esaten du euskaldunak honi heldu ziotenerako, gaia oso zaharra zela. Bladé eta Dumège izan ziren XIX. mendearen erdi aldera “izen bitxi batzuk” aurkitu zituztenak, baina oraindik ez zituzten euskararekin lotzen. Handik laster, XIX. mendearen bukaeran, Sacaze eta Luchaire okzitaniarrak izan ziren epigrafeetan euskara ikusten lehenak. Hegoaldeari dagokionez, hortxe dugu Fidel Fita katalana. Koldo Mitxelenak garrantzi handia eman zien epigrafeei, eta gure denboran Joakin Gorrotxategi da autoritate nagusia. Euskararen Historia liburuko Euskara antzinatean kapitulua oso gomendagarria da. Aipatzea merezi duten beste batzuk, Koldo Larrañaga azkoitiarra, Eduardo Orduña aragoiarra, Eduardo Alfaro arkeologo soriarra, Eduardo Aznar ikerle fiteroarra, Luis Mari Zaldua gipuzkoarra –honek, adibidez, bederatzi euskal dibinitateri buruzko liburua egin du–, eta beste hainbat. Gaiaz arduratu direnen zerrenda oso luzea da.
“Gure historiako testigantza inportanteak eta langile profesional jator batzuk zakarretara bota dira”
Zer dela-eta egin diozu tarte berezia Irulegiko eskuari? Zorioneko gara, ala ez? Askok badakite Iruña-Veleia auzian murgilduta ibili naizela eta nabilela, eta erreta ez, kiskalita nagoela. Gure historiako testigantza inportanteak eta langile profesional jator batzuk zakarretara bota dira. Eta Irulegikoan ere gauza berdintsua gertatzen ari zela sumatzen nuen, arbitroa berdina delako bi kasuetan. Aurkezpen egunean denak ziren zorioneku, baina handik urtebetera Fontes-en [Fontes Linguae Vasconum] bederatzi artikulu agertu ziren, aurrez esandakoa errotik aldatzen zutenak. Testua zaila da, onartu beharra dago, interpretazio desberdinak egon daitezke, eta ezer gutxi ulertzen dela esatea ere zilegi da, eta norbaitek zalantzan jartzen badu euskaraz dagoela, ba tira, esan dezala. Horra arte ondo. Baina ezin da egin tranparik irakurketan. Liburuan uste dut garbi frogatua geratzen dela sorioneku jartzen duela, hasieran irakurri zuten bezala, eta ez sorioneke, handik urtebetera aho batez aldarrikatu zuten bezala. Eta ez dira “irakurketa-akats” bakarrak. Gaiari buruzko status questionis moduko bat egin nahi izan dut. Bitxia da Irulegiko eskuarena. Izugarrizko boom mediatikoa izan zen, eta orain inork ez du hartaz gogoratu nahi.
“Oso narrasak izan gara gure ondarearekin, eta arlo honetan [epigrafia] are narrasagoak”, idatzi duzunez. Horretarainokoa dugu zabarkeria? Pieza asko galduta dago. Antzinako argazki edo transkripzioren bat, agian, gorde da, baina piezaren arrastorik ez. Beste asko, esan dut, partikularren eskuetan daude. Baina lokalizatuta dauden epigrafeak museo edo leku batean biltzeko inolako ahaleginik ez da egin, ezta probintzia mailan ere. Euroeskualdea aldarrikatzeko elkartzen dira gure politikari eta kulturgile gorenak, baina sakabanatuta dauden piezak museo batean biltzea eta “balioan jartzea” ez zaie burutik pasatu ere egiten. Eta hara non Soriak erakusten digun bidea: Eduardo Alfaro urte honen bukaeran museo dotore bat inauguratzekotan da Santa Cruz de Yanguasen (Soria, Espainia), Tierras Altas eskualdean agertutako estelekin. Europatik lortu duen diru-laguntza baliatuko du horretarako. Museo horretan, besteak beste, euskarazko izenak dituzten dozena bat hilarri egongo dira. Eta piezen artean bada bat euskarazko esaldi osoa duena.
Han eta hemen barreiatuta dagoen materiala biltzea izan duzu asmoa, gorago esan dugunez. Haatik, sailkapenak egiten, izenen esanahia ere argitzen saiatu zara… jakinik irrist ere egingo zenuela. Zer diozu horretaz? Euskararekin edo orduko Euskal Herriarekin zerikusia duen guztia biltzen saiatu naiz. 350 bat lekukotza daude liburuan. Extremaduran eta Sardinian agertutako epigrafeak ere badatoz. Eta baita erromatarren legioetan ibilitako euskal kohorteei buruzkoak ere: Cohors Vasconum, Cohors Vardulorum, Cohors Aquitanorum… Hori egin eta gero, izen zerrendak, abere eta zuhaitz jainkotuak, panteoi erromatarretako euskal interpretazioak eta abar jorratzen saiatu naiz. Eta, azkenik, hiztegia paratu dut: izenen esanahia, etimologia bilatzen ahalegindu naiz, jakinda behin baino gehiagotan irrist egingo nuela. Ahalegintzen naiz nire ziurtasunak, zalantzak eta ezinak non dauden jakinarazten.
Euskararen mugen barruan agertutako latinezko epigrafiatik ez da segitzen orduko jendea erromatarra zela… Euskaradunak zirela defenditzen duzu, oker ez banaiz. Bai. Beste lurralde batzuetan ere berdina gertatzen zen. Erromatar berbak Erromakoa esan nahi du, eta argi dago II. edo III. mendeetan Erroman edo Italian jaioak oso gutxi izango zirela. Inbaditzaileekin etorritako soldaduek eta kolonoek bost edo sei belaunaldi zeramatzaten hemen, bertakotuta egongo ziren eta gehienek bertako hizkuntza egingo zuten, hau da, euskara; zer esanik ez, betidaniko biztanleria autoktonoak. Hau ez da nire uztakoa, hau ikerle guztiek esaten dute. Baina bada datu bat ahaztu ezin duguna: Europa mendebaldeko hizkuntza guztiak galdu ziren latinaren eraginez, euskara izan ezik. Eta kontuan hartu behar dugu, hala ere, iberiarrek, zeltek eta etruskoek-eta, hiztun gehiago eta gizarte ustez aurreratuagoa zituztela.
“Gaurko gizartea gero eta akritikoagoa eta ezjakinagoa da, eta telebistan edo sare sozialetan agertzen denari begira dago ia soilik”
Beste gai bat, oso zeurea, liburu honetara ekarri duzuna: Iruña-Veleia. Zertan da auzia, zertan behar luke? Oso bazterretik ukitzen dut gaia liburu honetan. Horretaz baditut bi liburu idatziak, eta blog bat. Nik uste mende honetan euskal kulturan gertatu den eskandalu handiena dela Iruña-Veleiakoa. Aurkikuntza zoragarri batzuk faltsutzat jo eta profesional jator batzuk deabrutu eta kondenatu dituzte. Eta neurri handi batean, euskara agertzen delako grafito batzuetan, eta gauzatxo batzuk ez datozelako bat zenbaitek orduko euskarari buruz duten ustearekin. Euskalduntze berantiarraren gaiak ere izan du bere pisua. Unibertsitateko filologo batzuek eraman dute batuta, baina langintza horretan alderdi politiko guztien eta gure elite kulturalaren babesa izan dute. Euskaltzainak, unibertsitate-irakasleak, kazetariak, idazleak… batzuek modu aktiboan eta beste batzuek beren isiltasunaz. Eta aztarnategia izorratzen ari dira hondeamakinaz. Salaketak jarri ditugu, baina alferrik. Honen aurrean ere jende handia mutu. Badakit hau esanda ez dudala lagun berririk egingo (barrez), baina nik horrela ikusten dut.
Oihartzun handirik ez du izan zure liburuak. Zer gogoeta eragiten dizu horrek? Narraskerian segitzen ote dugu? Argitaletxe “ez komertzial”-ak ateratzeak ikusterik ba ote du? Argitaletxea “ez komertziala” izateak ez du eraginik izan, nire ustez. Elkarrizketa hauxe izango da prentsa idatziak liburuaz ematen duen lehen berria, lehen aipamena, eta hauxe ere ez saiatu barik (barrez). Eta badira sei hilabete liburua argitaratu zela. Nik ez dakit narraskeria den, edo egileak zenbait erredakziotan duen ospe txarra, edo horrelako gaiak ez zaizkion inori interesatzen, edo denetik pixkat. Zenbat euskal filologo irten da gure unibertsitateetatik azken berrogei urtean? Zientoka, edo milaka, agian. Pentsa, filologoei ez bazaizkie horrelakoak interesatzen… Dena dela, nik uste hau gaitz handiago baten sintoma dela. Gaurko gizartea gero eta akritikoagoa eta ezjakinagoa da, eta telebistan edo sare sozialetan agertzen denari begira dago ia soilik. Gu eta gu bezalakoak “frikiak” gara. Garai batean. hemengo jende gehienak ez zuen bertsio ofizialik sinesten. Orain, berriz, egia ofizialak onartzen ez badituzu negazionista eta konspiranoikoa zara!
Bidea
“Lan hau nik aurretik egindakoekin lotuta dago. Bada konexioa. Beti gustatu izan zait historia, eta zer esanik ez euskararen historia. Iruña-Veleiako grafitoak eta liburu honetako euskal epigrafeak garai berekoak dira gutxi gorabehera. Euskarazko grafitoei buruz liburua argitaratu nuen lehenik (Iruña-Veleiako euskarazko grafitoak, Arabera, 2009), eta auzi orokorrari buruz beste bat hurrena (¿Qué esta pasando con Iruña-Veleia? Pamiela, 2018). Honetan murgilduta nenbilela, paleosardoari buruzko ikerketan ziharduen Blasco Ferrer filologo katalanarekin konektatu nuen, eta Euskararen aztarnak Sardinian? (Pamiela, 2017) liburua argitaratu. Hari berari tiratuz, Euskararen ustezko kidetasunak Italian eta Korsikan (Pamiela, 2021). Ekainean, berriz, hurrengo liburua argitaratuko dit Elkar argitaletxeak: Euskararen mende magikoak (V-IX K.o.). Neurri batean honen jarraipena da. Baina horiekikoak gerorako utziko ditugu”.
Hemen Naiz-en kronika, kronika bakarra, bestalde, nahiz eta hedabide guztietara bidali zen aurkezpen-testua eta bertaratu ere bai batzuk. Milesker Naiz-i eta haren kazetari Amalur Artolari. Azpian prentsari banatu zitzaion testua:
EUSKARAREN MENDE MAGIKOAK (V-IX K.o.) Aurkezpena, Elkar, Donostia 2025-06-05
Egunon guztioi: Lehenengo eta behin eskerrak eman etorri zareten guztioi. Eta nola ez liburu hau argitaratu didan Elkar argitaletxeari, eta bereziki Xabier Mendiguren editore eta aspaldiko lagunari. Gaur egun gero eta zailagoa da liburuak argitaratzea, eta batez ere gaia ez bada oso komertziala. Eta hau seguru asko ez dela. Baina egileok beti pentsatzen dugu esku artean dugun azkena oso inportantea dela, eta ni ere sinistua nago horrekin, bestela ez nuen hartuko hau egiteko lana.
Eta sarreratxo honen ondoren, harira joango gara. Agertu ditu Xabierrek lanaren nondik norako batzuk. Ez naiz xehetasun handietan sartuko. Liburuak irakurtzeko dira, aurkezpenetan ez dago haien laburpena egin beharrik. Baina zeozer esan behar da.
Euskararen mende magikoak, zergatik? galdetuko du norbaitek. Goi Erdi Aroan gaude. Erromatar inperioa erori da, hiri gehienak desagertu dira, jendartea baserritartu egin da, halako tunel baten sartzen da historia, ilunpe batean. Mende horietako dokumentazio oso gutxi dago gure eremuan, eta dagoen apurrean ez dago euskarari buruzko ia erreferentziarik, eta euskarazko berbak eta leku-izenak ere oso gutxi dira.
Baina hala ere, badakigu gauza oso inportanteak, harrigarriak esango nuke, gertatu zirela mende horietan. Hain eztabaidatua den Euskalduntze berantiarra; -a artikulua ere orduan sortu omen zen, etxea ez omen zen esaten, Euskara Batu Zaharra (EBZ) ere izan genuen orduan, hau da, euskarak halako batasun bat lortu omen zuen garai hartan. Eta ondoren sortu omen ziren euskarazko dialektoak, euskalkiak. Hau erakusten da gure unibertsitateetan. Euskalduntze berantiarraren puntuan ez dago kontsentsurik, aldekoak eta kontrakoak daude, baina beste hiruretan esan daiteke bestela pentsatzen dutenak gutxi direla. Edo bestela pentsatu arren, gehienak isildu egiten dira.
Lehenengo puntuan, Euskalduntze berantiarra, labur esplikaturik, teoria klasikoak esaten zuen EH mendebaldean ez zela euskararik egiten, zeltak ginela, eta erromatar inperioa erori ondoren baskoiak mendebalderantz jo zutela eta euskaldundu zutela. Baina 2010 inguruan, teoriak halako iraultza bat izan zuen, eta baskoiak ere ez ziren euskaldunak; akitaniarrak bai, eta sasoi hartan hegoaldera jo eta euskaldundu zuten, lehenik Nafarroa eta gero beste guztia. Hori dena mende ilunetan.
Bueno, pentsatuko duzuenez, ez naiz ados; eta beste asko ere ez, noski, eta argudioak eta batez ere datuak bilatzen saiatu naiz teoria horri aurre egiteko. Batez ere datu linguistikoak, historia eta oso aztertuta baitaude. Eta uste dut garbi geratzen dela liburuan teoria hori hondarraren gainean eraikia dagoela, edo kearen gainean, nahiago bada.
Gero -a artikuluarena dator. Hau ere, oso oinarri ahulen gainean eraikia. Konparatu ahal daiteke erdaretako artikulua eta euskarazko -a? Nola konponduko ziren hori gabe? Ba al dago –a-rik antzinako testigantzetan? Badakizue Iruña-Veleiako aurkikuntzak neurri batean horregatik jo zituztela faltsutzat, araina, sua, polita… agertzen direlako. Eliseo Gil zuzendariari zazpi urteko kartzela eta ia 300.00 euroko isuna sartu nahi izan zioten. Beraz, hauek ez dira soilik filologoen arteko eztabaida bizantinoak. Euskalduntze berantiarraren gaiak ere inplikazio politiko handiak ditu.
EBZ, hirugarren puntua. Euskara batu omen zen mende ilun horietan. Hori idatzi zuen Mitxelenak 1981ean, eta haren ondorengoek aho batez onartu dute. Baina zer datu edo zantzu dago teoria horri eusteko. Nire ustez ez du oinarri sendorik teoriak. Liburuan argudiaketa.
Eta laugarrena, EBZren ondoren sortu omen ziren dialektoak, euskalkiak. Hau erakusten da gure unibertsitateetan. Eta erruki zalantzan jartzen baduzu. Ba pentsatuko duzuenez, zalantzan jartzen dut. Liburuan garatua dago gaia. Ez da xehetasunetan sartzeko momentua.
Lau hauek dira gai nagusiak. Liburuak baditu bi eranskin, goiko gai hauekin lotura dutenak. Ea antzinako euskara ulertuko genukeen, bata, eta Mitxelenaren esaldi famatua, euskararen benetako enigma ez dela bere jatorria baizik eta iraupena, bestea.
Bibliografia zabala erabili dut. Beti saiatu naiz aldeko eta kontrako datuak eta argudioak erabiltzen eta kontrastatzen, nahiz eta gero balantza alde batera makurtzen den.
Eta liburuaren epilogoko, bukaerako berbak ekarriko dut aurkezpen honi amaiera emateko:
“Esku arteko liburura etorrita, baliteke ofizioko gehienak haserretzea irakurtzen dutenean, nahiz eta balitekeen asko ez izatea irakurleak. Baliteke gehientsuak ados egotea lehen atalean esaten denarekin, euskalduntze berantiarraren ipuina irensteko eztarri zabala behar baita, eta gainera Mitxelena ez zegoen alde. Baina baliteke beste atalekin gehientsuak sutan jartzea, Goi Erdi Aroko artikulua, Euskara Batu Zaharra eta ondorengo euskalkien teoria zalantzan jartzea bekatu mortala baita. Zer egingo diogu ba, honezkero ez dugu ikasiko isilik egoteak zenbat balio duen. Dena dela, norbaitek esan beharko dio erregeari biluzik dagoela. Ulergarria da haserrea; zuk bizitza guztian gauza bat sinetsi eta erakutsi baduzu, eta gero sasiletrau bat etortzen bazaizu esaten gauzak ez direla horrela, ez da harritzekoa barruak asaldatzea.
Badakit honekin (ere) ez dudala lagun berri asko egingo. Baina… Amicus est Plato, sed amicer veritas. (“Laguna dut Platón, baina lagunago egia”).Bakoitzak bere egia defendatu behar du, bakoitzak egia dela pentsatzen duena, alegia, ni ez bainaiz egiaren jabea, eta beste inor ere ez.
Dagoeneko irakurleak badaki ‘CESAR’ eta ‘NERON bi zeramika puska direla izen hauekin. Arabako Foru Aldundiak (AFA) eta Eusko Jaurlaritzak (E J) prentsa-ohar bat atera zuten martxoaren 25ean, esanez haietan manipulazio zantzuak aurkitu zituztela eta Ertzaintzara bidali.
Martxoaren 25, 26 eta 27an hainbat bidetatik -EITB, paperezko nahiz digitalezko hedabideak, agentziak, web orriak, sare sozialak…- lau haizeetara zabaldu zen prentsa-oharra. Hona, interneten aurkitu ditudanetako batzuk, ordena alfabetikoan:
ABC – agenciadenoticias.es — albisteak.eus — Berria – BizkaiaGaur –Cadena SER —capitalvitoria.com — Diario de Noticias de Alava — EFE Noticias – EITB – elDiario.es — Euskadi.eus (E J) — El Correo — El Debate – El Diario Vasco ––Facebook (BizkaiaGaur – GipuzkoaGaur – La bitácora de Jenri – Menéame) – GasteizBerri – GasteizHoy – GipuzkoaGaur –– Infobae.com — Irekia ataria (E J) – Norte Exprés/Noticias de Vitoria-Gasteiz y Álava — noticiasceramica.com – Onda Cero –– Sergipeconectado (DV) – X.com GipuzkoaGaur – zuk.eus
‘Iruña-Veleia Argitu, ez Suntsitu Plataforma’ren agiriaren berri ‘Independentea’k eta ‘Gara/Naiz’ek soilik eman zuten.
Maiatzaren 11n, www.amaata.com-ek Miguel Thomson Okatsu-ren artikulu mamitsu bat argitaratu zuen du izenburu honekin: “César, Nerón y otras mentiras del montón”. Egilearen ustez, AFAren eta E Jren prentsa-oharra “gezurretan, doako edo iruzurrezko baieztapenetan eta omisio deigarrietan oinarritzen da”.
Nik hausnarketatxo batzuk egin nahi nituzke prentsa-oharrari eta hura lau haizetara zabaldu zutenei begira.
(CESAR eta NERON) Ertzaintzara eraman dituzte. Eta zergatik ez laborategietara, Irulegiko Eskua bezala? Edo Unibertsitateera, azterketa osoa egin diezaieten? 2012an ere Iruña-Veleiako grafitoak Ertzainzara eraman zituzten eta… Tampoco la Ertzaintza puede datar las ostracas más polémicas de Iruña Veleia (N.A., 13-01-2012. El Diario Vasco). Oraingoan bai? Ea, bada.
2020ko epaia: betiko topikoak. Bai prentsa-oharrak, bai hura zintzoki zabaldu dutenek, betiko topikoak errepikatzen dituzte, 2020ko <Sentencia Iruña Veleia.pdf> beren komenentzien arabera irakurriz: faltsuketarena, kondenarena… Inoiz ez dituzte aipatzen Sententziako beste baieztapen batzuk, hala nola: grafitoak datatu gabe daudela; kereilako 476 grafito faltsuetatik 39 bakarrik analizatu dituztela (%7,56: beraz, gainontzeko %92,44a analizatzeke dago); grafito bat benetakoa dela (hau tabua da AFArentzat eta Ertzaintzarentzat); halako faltsutze ikaragarriagatik 72 euroko zigorra jarri zitzaiola Eliseori (36 grafito faltsu bider bina euro, kereilan 290.000€ eskatzen bazizkioten ere, 476 x 600€); Sententzia errekurrituta dagoela… Badirudi agintariek eta kazetari gehienek ez dutela Sententzia arretaz irakurri. Agintariak tematuta baitaude grafitoen balizko faltsutasunean eta ez haien analisian.
Zorrotz, garden eta azkar. CESAR eta NERON idatzita daramaten zeramika piezatan faltsutasun zantzuak antzeman onduko, agintariek “zorrotz, garden eta azkar” jokatu omen zuten: martxoaren 19an antzeman eta 24an Ertzaintzara bidali, 5 egun. Baina dagoeneko, bi hilabetetik gora goaz. Noiz izango dugu analisien berri? Ez daitezela 19 urte pasa, Iruña-Veleiako grafitoekin bezala!
EITB eta egiazkotasuna. Bilbon ‘Input nazioarteko konferentzia’ burutu berri da irrati eta telebista publikoekin. Bertan, EITBk parte hartu zuen eta zuzendari nagusiak hitzaldi bat eman: “ETB, munduko profesionalen aurrean” (BERRIA, 2025-05-07, 28.or). Andoni Lekuonak, EITBko nuzendari nagusia, hitzaldian esandako hitz batzuk ekarriko ditut: “Zerbitzu publikoko taldeok elkarrekin lan egin behar dugu, egiazkotasunaren alde”. Bada, Andoni jauna, CESAR – NERONen kasuan EITB-k aldebakarreko bertsioa baino ez du eman, bere nagusiarena. Ez du aipatu ere egin ‘Iruña-Veleia Argitu, ez Suntsitu Plataformaren’ agiria. Miguelek bere artikuluan salatzen dituen “gezurrak, doako edo iruzurrezko baieztapenak eta omisio deigarriak” hedatu ditu lau haizetara, euskaraz eta erdaraz. Non daude egiazkotasuna, objektibitatea…?,
Negazionismoa, terraplanismoa, konspirazioa. Gezurrekin batera, irainak. Hona www.capitalvitoria.com-ek dioena: <<El negacionismo sigue vivo. A pesar de las pruebas periciales, las condenas judiciales y los informes científicos, aún existe un pequeño grupo de defensores de Eliseo Gil y de los hallazgos fraudulentos de Iruña-Veleia. De hecho, antes de conocerse la existencia de “César” y “Nerón”, ya había convocada una manifestación en apoyo a la “verdad” del yacimiento. Desde la Diputación reconocen con resignación que “no se puede hacer frente al terraplanismo alavés”>>. Testualki. AFAren jarrera ez da berria: orain 2 urte beste hauek bota zituen: “Grupúsculos y asociaciones que defienden la autenticidad de los grafitos falsos de Iruña-Veleia” eta “La Diputación ha insistido en que estos colectivos defienden «teorías falsas y conspiranoicas”.
“A pesar de las pruebas periciales, las condenas judiciales y los informes científicos…” Pruebas periciales: Eliseok eskatutako froga periziala -ikusAlbisu Mikel– gutxietsi egin zuen epaileak eta faltsutasunaren aldeko IPCE-koa lehenetsi; Condenas judiciales: Eliseok errekurrituta dauka Sententzia. Informes científicos: ez dago txosten zientifiko orokorrik, Irulegiko Eskuak duen bezala, baina bai grafitoen benetakotasunaren alde idatzitako 18 txosten, bertako eta nazioarteko autoreek burutuak, hala nola C. Edward Harris arkeologo eta ‘Harris Matrix Metodoa’aren sortzaileak; Eliseo Gil eta Idoia Filloy arkeologo eta Historian Lizentziadunek; Roslyn Frank, Antonio R. Colmenero, Jean-Baptiste Orpustan, Ulrike Fritz katedratiko edota unibertsitateko irakasleek; J. M. Elexpuru, Héctor Iglesias, Alicia Satué filologoek… Ikus Bibliografia 2006-2024, 1. zatia,
Josetxo Mendiak gidatu zuen eta Arkaitz Estiballes eta Mikel Alzuart bertsolariek jarri zioten gatza eta berakatza. Utzi Pakean-eko Aitor Lasagabasterrek egin du bideo eder hau.
Beste sarrera batean jakinarazi genuenez, Eusko Jaurlaritzak, Arabako Foru Aldundiarekin bat eginda, prentsa-ohar surrealista bat atera zuen joan den martxoan, egitear zen manifestazioa eta Lurmen eta Eliseo Gil kakazteko helburu bakarrarekin. Hona hemen Miguel Thomsonen erantzuna. Oso luzea denez, erantzunaren lehen partea soilik jarriko dugu.
La nota abunda en mentiras, afirmaciones gratuitas o engañosas y llamativas omisiones:
1. Es mentira que “los responsables de Lurmen SL” o que la empresa Lurmen SL fueran condenados por falsedad documental. De Lurmen solo fue condenado judicialmente Eliseo Gil [3]. La otra persona responsable de Lurmen, Idoia Filloy, ni siquiera fue imputada. Y el otro condenado por falsedad documental, Rubén Cerdán, no pertenecía a Lurmen.
2. Es mentira que “Este material se encontraba en el momento de su judicialización en manos del grupo de investigación de Lurmen en las instalaciones de Iruña-Veleia”. Primero, porque el material hallado en Las Ermitas no fue nunca judicializado, ya que el caso judicial solo afectaba a los hallazgos de Iruña-Veleia, y, segundo, porque la judicialización del caso Iruña-Veleia se produjo varios meses después de que el material que se encontraba en las instalaciones del yacimiento fuera requisado a Lurmen.
3. Es mentira que en Álava haya 3.000 yacimientos arqueológicos. En la página web que el propio GV tiene sobre el patrimonio arqueológico, aparecen 1.537 sitios arqueológicos en Álava, pero la inmensa mayoría no son yacimientos, sino «zonas de presunción arqueológica» [4].
4. Es engañoso afirmar que en latín se escribiera CAESAR y NERO, porque es una verdad a medias, y “las medias verdades son las mayores mentiras”. Caesar y Nero son las formas del nominativo en latín clásico. Pero en otros casos Nero lleva una –n-: Neronem, Neronis, Neroni, Nerone. Y en latín vulgar el diptongo ae se monoptonguizó a e, hallándose testimonios epigráficos de esta monoptonguización ya desde Pompeya (s. I d.C.): egrotes (=aegrotes), eris (=aeris), Emilio (=Aemilio), etc. [5]. Y también quedó reflejada en Caesar, escrito Cesar en 21 inscripciones antiguas documentadas en Epigraphik Datenbank Clauss-Slaby (EDCS) [6] (Fig. 2) (111 si contamos las declinaciones: Cesarem, Cesaris, Cesari, Cesare). Otro fenómeno lingüístico conocido en el latín tardío es el desplazamiento del nominativo por el acusativo [5,7], reflejo del cual (más la pérdida de –m en el latín vulgar y la apócope de la vocal final resultante [5], que quedó plasmada en los romances occidentales, p. ej., rationem>razón, raison; nationem>nación, nation; panem>pan, pain, etc.) podría ser la –n del Neron de Las Ermitas, grafía que tiene paralelos idénticos en 11 inscripciones antiguas documentadas en EDCS (Fig. 3), en 3 de ellas como abreviatura de Neronianus o Neroneon. Aparte de estas consideraciones, ¿quiénes son el GV o la DFA para enseñar ortografía latina a los ciudadanos vascos? En la nota no dicen que hayan consultado a ningún filólogo de lengua latina ni a ningún epigrafista. Pero no hace falta consultar a ningún experto, bastando el sentido común, para darse cuenta de que 1) la presencia de faltas ortográficas no es prueba ni indicio de falsedad de ningún documento escrito; y 2) en la Antigüedad no existía ninguna Academia de la Lengua Latina que dictase las normas ortográficas del latín.
Bisita goizeko 11etan hasiko da aztarnategiko aparkalekuan. Oraingo honetan Fredi Paia eta Mikel Alzuart izango ditugu bidelagun. Geldialdietan bertsotan egingo digute, toki bakoitzaren eta azaldutako grafitoen ezaugarriak gaitzat hartuta.
Eguerdian bazkaria Mendozako jatetxean, babarrun-jana, hain zuzen. Eta ondoren bertso-saioa herriko bolatokian.
Bazkaria: 20 €
Izena emateko azken eguna: maiatzak 5, washap bat bidaliz: 696296767
Xabier Gorrotxategi. Doctor en Geografía e Historia, miembro de la Sociedad de Estudios Vascos, de la Sociedad Aranzadi y de Harribaltzaga Kultur Elkartea. Naiz, 2025-04-09
Los ciudadanos pensamos con manifiesta ingenuidad que elegimos democráticamente a nuestros representantes políticos y que estos son una muestra de las personas de una cierta capacidad para resolver nuestros problemas colectivos. Es decir, que van a emplear el sentido común y sus capacidades para resolver problemas que nos afectan. O quizá que van a emplear los medios más razonables para empezar a solucionarlos, por mandato o intermediación de las estructuras civiles públicas y privadas. Veamos lo que ha ocurrido en el caso que exponemos.
Ningún partido político vasco ha establecido como un punto programático para negociar con otros partidos políticos la solución del affaire de la falsedad o veracidad de los óstraca romanos de la ciudad de Iruña-Veleia. Y eso a pesar de que esos objetos son una parte relevante de nuestra memoria colectiva como comunidad histórica, la prueba del uso de nuestra lengua en la escritura durante la Antigüedad. Y símbolos de primer orden de nuestra colectividad histórica. Ningún grupo humano a escala planetaria con un mínimo poder renunciaría a su Historia, como hacen los vascos por medio de sus indolentes representantes.
Todo esto en el contexto de la idea inculcada por la secular dominación de la intelligentsia española de que el idioma vasco es un idioma de segunda categoría (o de cuarta) por ser incapaz de expresarse por escrito y desde luego, más modernamente, por su inutilidad para expresar la ciencia. No negaría que nuestros científicos y académicos de diversas áreas del conocimiento no publican en castellano para superar el aldeanismo de nuestra lengua, ante la indiferencia total del mundo anglosajón. Que les aproveche.
Recordemos que esa falta de categoría de nuestro idioma se manifestaba en la prohibición de escribirlo desde la Baja Edad Media en documentos elaborados por los escribanos públicos. Eso sí, solución enmascarada con justificaciones de índole práctico cultural, como que es mejor que en el Imperio todos los súbditos hablen un solo idioma. En consecuencia, ¿no deberíamos todos hablar chino en este nuestro planeta Tierra? La postergación de la lengua incluía su prohibición en las tumbas, la de enseñarla, o incluso emplearla en los nombres propios (mi caso), como durante la no tan lejana dictadura genocida militar de cuarenta años del siglo XX.
Esta vieja idea españolista, de rancio nacionalismo español redivivo periódicamente, tiene su reflejo en la negación de la comunidad vasca como originaria de la Península Ibérica, que se manifiesta en artículos de algún afamado investigador alemán y de españoles inflados por su mítica procedencia indoeuropea (es decir, «aria»), e incluso de algunos patéticos investigadores vascos (? no sé si el apelativo está bien empleado, se pueden sentir insultados), desde el eco que proporcionan nuestras mismas instituciones conducidas por ineptos y renegados. Y también en las obras históricas de síntesis y de divulgación en las que asistimos a la recurrente idea de los iberos y celtas como etnias primigenias de la nación (española), como los galorromanos (sic, el palabro es un engendro patriotero) eran antecesores de los franceses y de los argelinos (que se enseñaba en las escuelas).
Pero hay que decirlo a los cuatro vientos: el affaire sigue vivo, a pesar de que moleste a ciertos círculos beneficiados precisamente con la solución parcial del mismo en la sentencia judicial de 2020. Recordémosla. La jueza expone que no hay pruebas de la culpabilidad del arqueólogo pero, partiendo de un informe de peritaje que la defensa rebatió, establece que existe una falsificación de una serie de óstraca, pero no de todos. Al arqueólogo se le declara culpable por ser el supuesto autor «intelectual» de unos hechos falsificatorios que carecen de autores y, por lo tanto, con los que no tiene ninguna relación. Tan exquisitos son los jueces españoles para exculpar a personas de alta condición porque no se puede demostrar con datos concretos su participación en los supuestos hechos delictivos (aunque sean sus beneficiarios directos) y en este caso bastan unos llamados «indicios probatorios» que se reducen a un informe de peritaje que carece de valor científico y que ha sido cabalmente contestado por múltiples investigadores. Y no siendo capaz la acusación de demostrar ningún beneficio para el inculpado procedente de tal falsificación, A esa sentencia inaudita se le llama condenar sin pruebas a un inocente.
Y esta condena se refiere solamente al 10% de los óstraca, quedando el 90% restante en la total indefinición. ¿Esta situación no merece que se resuelva el estatus del 90% de los óstraca? ¿No es un mandato que deben afrontar las administraciones públicas, es decir, la Diputación Foral de Álava y el Gobierno Vasco mediante sus departamentos correspondientes? Eso sí, deben realizarlo sin tener en cuenta la valoración previa que puedan hacer esos servicios técnicos, que no son quiénes para decidir previamente sobre la falsedad o veracidad de los óstraca, sino simples medios para poner en práctica un verdadero proceso de autentificación mediante investigadores imparciales.
Los óstraca de Iruña-Veleia representan la memoria colectiva de los vascos. Son el reflejo de un periodo en el que múltiples idiomas nativos alrededor del Mar Mediterráneo se escribieron por influencia del fenicio, griego y latín, como todos los que rodeaban al vasco primitivo, es decir, el ibero, el celtíbero y el galo. De ese ambiente es también el epígrafe de Irulegi. Fue natural que en ese caldo de cultivo se escribiera primero en vasco primitivo (Irulegi) y luego en vasco latinizado (Iruña-Veleia).
Los políticos que se niegan a realizar estudios científicos y aplicarlos a los óstraca y que boicotean todos los esfuerzos para encontrar una salida al affaire por la vía del uso de la ciencia incumplen el mandato de los ciudadanos que los han elegido. También los que no han hecho ninguna acción práctica, mirando para otro lado en una indiferencia culpable, en una larga lista deplorable e injustificable. Todos son responsables de dejar en la ignorancia a sus conciudadanos y por eso serán conocidos y repudiados durante generaciones.
Todos ellos siguen además planteamientos perfectamente reconocibles cono pertenecientes al ámbito de los paranoicos y terraplanistas, aunque sean defendidos también por catedráticos de universidad. Es decir, negación del que piensa diferente (que se oculta, así como sus planteamientos), rechazo de una discusión pública (y por lo tanto del establecimiento de un procedimiento científico) y repudio de la aplicación de otras disciplinas científicas (basta con la filología). También se puede añadir el uso de la mentira y del insulto contra los que defendemos la veracidad de los óstraca, recurso tan de actualidad gracias a su uso generalizado por fuerzas reaccionarias variopintas. No se puede negar que están al día.
Hay que reconocer que la postura de esos académicos es expresión de la asunción de que era imposible escribir en vasco primitivo en época prerromana y romana. Esta es la única idea que articula el diagnóstico de falsedad, así de simple, una mera e infame interpretación pueril subjetiva. Todo lo demás, los miserables informes de la Comisión, es parafernalia barata de altos académicos, aunque sea la expresión de una supuesta Comisión cuya funcionamiento arbitrario ha sido denunciado por diversos investigadores. No se puede negar el éxito de lo irracional, vehiculado por una prensa cautiva incapaz de establecer una elemental visión crítica. Pero no de aprovechar las circunstancias para actuar contra el euskara, trasfondo evidente de esa actuación despreciable.
¿Estos defensores de la falsedad se atreverían a defender públicamente que su ciencia social particular, el supuesto mensaje anacrónico escrito, tiene más valor que estudios científicos que muestren que las capas carbonáticas están por encima de los trazos grabados y que, por lo tanto, los mensajes son antiguos? Porque hay una serie de restos materiales antiguos que modifican, rompen o cubren los mensajes grabados y que son prueba de la antigüedad de los epígrafes. Y que los difusores de la falsedad no quieren ver ni que los desvelemos ante la opinión pública.
Reclamo que la intelligentsia española defienda el euskara como patrimonio del estado español. Una lengua que ha dejado testimonios toponímicos en las comunidades de Cantabria, Rioja, Castilla y León y Aragón y que forma parte también de su memoria histórica, aunque renieguen de ello. No son muy originales, también los vascos lo hacen en este affaire.
Reclamo que las instituciones vascas realicen acciones proactivas para determinar la entidad del 90% de los óstraca exhumados por los investigadores de LURMEN, que siguen en el limbo cultural. Esto supone el encargo a empresas extranjeras tanto en la aplicación de estudios arqueométricos sobre esos óstraca como en la realización de excavaciones de arqueología forense en los ámbitos de la ciudad romana en los que se han exhumado con anterioridad óstraca con mensajes en vasco antiguo.
Reclamo que se anule un juicio injusto y que se exonere a una persona inocente, el arqueólogo investigador.
Reclamo que los estudios de autentificación del 90% de los óstraca los realice una institución que no sea ni española ni vasca, es decir, no viciada por ninguna ideología exclusivista.
Reclamo que nuestros políticos con su inacción dejen de promover la desesperación de sus conciudadanos.
Reclamo que nuestros políticos cumplan el mandato para el que han sido elegidos y cultiven el estudio y la difusión de nuestra memoria histórica. Que cumplan las leyes y que las hagan cumplir.
Reclamo que se resuelva el affaire de manera neutral, sin exclusiones ni diagnósticos previos.
Reclamo que lo hagan de una vez por todas y cuanto antes.
IRULEGIKO ESKUAren inguruan sorturiko nahasteari begira
Iruña-Veleia, gezurra ala egia?
Batzorde Zientifikoak eta Arabako Foru Aldundiak faltsutzat jo ditu Iruña-Veleia-ko ostraka "ezohikoak". Euskarazkoak aztertu ditut, eta nire ustez benetakoak dira.
