Belamendi

1937ko abuztuaren 24an sinatu zen Santoñan (Cantabria) espainiar Errepublikaren aldekoekin borrokatzen ziharduen Euzko Gudarostearen errendizioa adosten zuen akordioa. 

Kronikek diotenez, “Santoñako Ituna” deituriko hura Francoren alde ari ziren italiar faxisten eta EAJko politikarien artean sinatu zen.

Francok, halere, ez zuen ontzat hartu akordioa eta, hitzarturik zegoena gaitzetsita, italiarren eskuetan zeuden gudari guztiak harrapatu zituen irailaren 4an.

Ondoren, espainiar jeneral kolpe-emaileak gerra-kontseiluak antolatu zituen Euzko Gudarosteko ofizialen aurka. Hiru hilabete eskas besterik ez zuen behar izan guztiak fusilarazteko. Gainerako gudariak eta kapilau militarrak espetxe eta kontzentrazio-esparruetan sartu zituen.

Etsaien eskuetan erori ziren gudari debagoiendarren artean bazen Arrasaten jaiotako aramaioar bat ere, honako belamenditar honek aski ongi ezagutu zuena eta, hori dela medio, hona ekarri nahiko lukeena orduan erori eta hil zirenen omenez. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Francisco de Paula ponte-izenez, gure aita “Pako” hipokoristikoaren bitartez izan zen inguruan ezagunago. Alabaina, oso gazte ekin zion euskarazko izena erabiltzeari, Pantzeska lehendabizi eta Patxi beranduago. Azken honekin militatu zuen gero bere alderdi politikoan eta huraxe ezpainetan zendu zen 2010eko uztailaren 28an, 94 urte zituela.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Madrilen komertzio-ikasketak egiten igarotako hiru ikasturteetan, txikitatik adiskide min zeukan Joxemari Azkarraga, Lurgorri, izan zuen bidaide abentura abertzalean, batez ere adiskidea Euzko Ikasle Batzan lehendakari izan zen bitartean.

Handik gutxira, faxisten aurkako gerrak ekarriko zien Euskal Herriaren defentsarako irakaspen praktiko bortitza.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Gure aita 1937ko otsailean estreinatu zen gerra gorian. Hogei urte zituen une haietan eta denbora eskasa izan zuen fusila zer zen ikasteko. Asturiaseko frontean bertan ikasi behar izan zuen, beraz, Amaiur batailoiak Kandido Sasetaren agindupeko Brigadaren parte egin zuenean. 

Amaiur batailoian arrasatearrek Jose Gorroñogoitia taldeburu izanik osatzen zuten lehen  konpainiak –Arrasate izenekoa, jakina– Mundaka izan zuen Asturiasera abiatzeko pausalekua eta “ondasunak” –arropa, dirua, kuttunak eta beste– gordeta izateko lekua. Gure aitari hango Ormaetxea familia egokitu zitzaion hartarako, gaur egun guztiz aramaioartua den Markel Ormaetxearen gurasoen etxea. Gure aitak inoiz ez zituen ahaztuko familia hartako kideak eta jaso zuen abegi txeratsua eta maitagarria. Azken unera arte egon zen eskerturik seme gisa eman zioten tratuagatik. Esan bezala, haiena bezalako etxe xamurretan uzten zituzten gudariek beren ondasuntxoak eta, maizegi, azken giza-emozio eta afektuak. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Besteri buruz bai, baina Asturiaseko frontean ia hiru eguneko iraupena izandako infernu-irakasgai hartaz inoiz ez zigun aitak anekdota hutsalen bat edo beste baizik kontatu seme-alaboi, nahiz eta Amaiurrek berak jasan zituen, bai orduan eta bai zutik iraun bitartean, hildako (tartean, Saseta komandantea bera) eta zauritutako gehienak. Latzegi zeritzon han gertatutako sarraskiari.

Martxoaren amaieran Bilbora itzuli eta, jarraian, ongi ezagutzen zituen inguruetara abiatzea egokitu zitzaien (Oleta eta Urkiola). Gero etorri ziren Sollube, Bizkargi, Artxanda eta beste, harik eta Santanderren harrapatu zituzten arte.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Santanderren –Laredo, Castro, Santoña– hasi zitzaien zorabioa eta engainatuak izatearen amorrua. Geroxeago etorri ziren izua eta zigorrak, Francok hasieratik ekin baitzion etenik gabeko errepresioa hedatzeari.

Beste askorena bezalakoxea izan zen gure aitaren gurutze-bidea ere: Miranda de Ebro (kontzentrazio-esparrua), S. Pedro de Cardeña (kontzentrazio-esparrua), Gallur (“soldadu langileen batailoia” izenekoan), Haro, tartean, gaixotasunak medio, Tutera eta Zaragozako ospitaleak bisitatu behar izan zituelarik. Gerra amaitzean laurehun mila inguru ziren soldadu kartzelatuak.

Eta 1939an haietako batzuk etxera –ustez, betiko– bidali bazituzten ere, handik gutxira bigarren errepresio-txanda bete behar zutela jakinarazi zieten. Gure aitaren ibilbide berria Mirandatik Galiziaraino hedatu zen, bidean batez ere Madril (“Miguel de Unamuno” izeneko kontzentrazio-esparrua) eta Lavacolla (Santiago de Compostela-ko aireportua egiteko “soldadu langileen batailoia”) dastatu zituelarik.

∞∞∞∞∞∞∞∞

San Pedro de Cardeñan preso euskaldun eta asturiarrak ziren nagusi eta, oro har, ez zuten bertan hilabete eta erdi baino gehiago egiten. Halere, gure aitak ongi gogoratzen zuen han izan zuela krisi moralik handiena. Gosea, hotza, erabateko higiene-gabezia eta etengabe jasan behar izan zuten umiliazioa gutxi bailiran, gorputzeko azal guztia haragi bizian utziko zion hazteriak harrapatu zuen, jasanezinezko hazkura latza eta oinazea sortuz. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Gerrara boluntario gisa joan zenez, gure aita ez zen frankisten sailkapen ideologikoan “berreskuragarri” gisa agertu, “desafecto al Glorioso Movimiento Nacional” moduan sailkatu baitzuten hasieratik, horrek ekarriko zizkion ondorio guztiekin. 

Jasangaitzenetako bat Galiziako langile-batailoian zenean gertatu zitzaion. Jakinaren gainean zen bere aita Jose guztiz gaixorik etxeratua zela Iparraldean eta Frantzian barrena aterpetuta egotetik. Handik gutxira hil zen Aramaion. Gure Patxi Salaberri Urtzelai gudariari ez zioten biderik utzi ez aitaren hilzorian eta ez hildakoan etxeratzeko eta azken agurra eskaini ahal izateko. 

Elduainen 1842an jaioa, Tolosan egin omen zituen Manuel Santa Kruz Loidik lehen ikasketak osaba apaiz baten laguntzarekin. Gero, adin egokira iritsita, apaizgorako formakuntza-ikasketei heldu zien Gasteizen. Eta amaitu ere –nabarmendu beharrekoa da datu hau–, oso curriculum distiratsuarekin amaitu zuen karrera osoa. Ez zen, beraz, maiz asko irudikatu nahi izan den prestakuntza intelektualik gabeko gizon oiesa.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Garatutako ideologia politiko-erlijiosoa medio (“la creencia de que el triunfo de las armas carlistas era también el triunfo de la religión”, aitortuko zuen berak zahartzaroan), Hernialden abade zegoela ekin zion Santa Kruzek liberalen aurka borrokatzeari. Alabaina, han-hemen karlistentzako armak gordetzen zituela susmatzen bazuten ere, pulpitutik egiten zuen propaganda gordina ei zen agintariak hasieratik kezkatu zituena. Horren guztiaren ondorioz, Iparraldera egin behar izan zuen ihes 1870eko urrian. 

1872an, Bigarren Karlistaldia ofizialki hastear zela itzuli zen Hegoaldera, armak hartzeko gertu. Baina era aski berezian ulertzen zuen liberalen aurkako borroka eta, hartaz gainera, euskal jendea eta lurraldeak ezagutzen ez zituzten agintari militar karlistez mesfidatuz ibili zen hasiera-hasieratik. Ildo horretan, izugarrizko iskanbilak sorrarazi zizkioten bere nortasunak eta guda ulertzeko era pertsonalak agintari karlista gorenekin ere. Une batean, adibidez, hura atxilotzeko eta fusilatzeko agindua luzatu zuen Antonio Lizarraga jeneral karlistak, eta, areago, Santa Kruzen gerrillari-ibilaldia bera ere Karlos errege-nahiak errebeldetzat hartzeko mehatxu-agindua luzatu zuenean amaitu zen. 

Guztiarekin ere, Santa Kruzek gerrillari gisa egin zuen urtebete eskasean (nagusiki 1872ko uda-hasieratik 1873ko uztailera bitartean), Aramaioko gertakaria izan zen haren irudia entzutetsu bilakatu zuena. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Esan bezala, liberalen jazarpenak bultzatuta aterpetu zen Iparraldean 1870ean. Urte eta erdi beranduago, 1872ko apirilean, Rekondo komandante jeneralaren taldeko kaperau modura (“Capellán de los Batallones de Guipúzcoa”) aritu zen Hegoaldean. Ibilaldi haietan ia ez zuten geografia ezagutu besterik egin, batik bat Gipuzkoako mendiak, Nafarroako iparraldekoak eta balio estrategikoa izan zezaketen herriak, hala nola Leiza, Doneztebe, Ataun, Oñati, Segura eta beste.

Rekondo komandantea Zornotzako Itunera (1872.05.24) makurtu zenean (aurretik, Lehen Karlistaldian, Bergarako Besarkadaren mende geratua zen), Santa Kruz apaizak ez zuen hura onetsi eta Iparraldean aterpetu zen berriz.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Aterpetu bai, baina bera bezala Iparraldean zeuden ofizial eta soldadu karlisten artean ikusten zuen egoerak biziki kezkatuta zeukan Santa Kruz, inguru hartan ez baitzuen nabaritzen ezinbesteko zeritzon gerrari seriotan heltzeko asmorik. 

1916ko uztailaren 16an idatzi zuen gutun autobiografikoan argi azaldu zuen egoera: 

Aquí [Iparraldean] fue donde yo me di cuenta exacta de la situación de las cosas. Comparaba lo que tenía delante de los ojos con lo que sucedió en la primera guerra, y veía que lo uno no era más que una repetición de lo otro.

[…] los mozos vagaban por las calles medio muertos de hambre, y sin que nadie se preocupara de ellos; los oficiales, por el contrario, vivían en los cafés, muy bien tratados y echando planes al por mayor; y entre los que tenían la alta dirección, no todos estaban dotados de aquella energía y talentos que son necesarios para tan altos puestos. En una palabra; se procuraba cubrir las apariencias; pero en realidad, la traición estaba tramada. 

Y aquí me pregunto yo: ¿Con que título podían licenciar las tropas carlistas? Cuando los mozos se alistan en cumplimiento de alguna ley, tienen obligación de retirarse cuando el Gobierno lo ordene; pero los carlistas no tomaban las armas obligados por ninguna ley, sino voluntariamente y movidos solamente por la excelencia y la justicia de la causa que defendían, y por la confianza que abrigaban de conseguir su fin. Y así, mientras subsistiesen estas dos razones, nadie podía obligarles a desistir de su intento. Y ¿Quién puede decir que, al tiempo del convenio de Vergara o de la entrega de Amorebieta, faltaran gentes o medios de continuar la guerra con probabilidades de buen éxito? ¿No acudían en tropel los mozos, cuando veían aparecer en el campo algún hombre, que estuviese animado de sanas intenciones y de voluntad de vencer? ¿No sucedió esto con el cura Sierra? ¿Qué no hubiera conseguido éste, si, desoyendo órdenes inicuas, hubiera continuado en la lucha? ¿Qué hubiera sido de los liberales, si se hubieran puesto al frente de los carlistas muchos hombres de este temple?

He aquí, expuestas brevemente, las ideas que a mí me impulsaron a lanzarme por fin al campo. 
Reuní, pues, mis muchachos; y lo primero que exigí de ellos fue un compromiso serio de no abandonar las filas a su capricho, como sucedía con lamentable frecuencia; lo segundo, una conducta ejemplar, la que convenía a los intereses sagrados que defendían.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Hori horrela, Hegoaldera itzuli zen liberalen aurka jokatzeko gertu zeuden beste hogeita bost bat gazterekin.

Ekintzak ekintza, 1872ko abuztuaren 9an burutu zuen ospetsuenetako bat, arma mordoxka zeraman Segorbe Batailoiko konpainia-sekzio bati egin baitzion eraso Bergarako Elorregi aldean (San Prudentzio auzoan). Gogoratzekoa da batailoi hura izan zela Santa Kruz Hernialden apaiz zenean bila joan eta ihes eginarazi zion berbera. 

Sekzio hura alferez baten menpe zeuden hogeitaka soldadu profesionalez eta mikeletez osatua bazen ere, apaizaren kuadrillak ez omen zuen eragozpen handirik izan berrogeita bat fusil, balak eta bestelakoak kentzeko. 

Hartan zeudela, taldekide bat zauriturik gertatu zen eskuan eta Santa Kruzi toki egokiren batean artatzera eramatea otu zitzaion. Behin zauritua esku onetan utzita, bera bakarrik itzultzen ari zela harrapatu omen zuen ejerzito liberaleko soldadu-talde batek apaiza. Nabarmentzekoa da patua aldekoa izan zuela atxilotze hartan ere, zeren eta mikelete gipuzkoarrek bertan akabatu nahi baitzuten, justiziaren ebazpenaren zain egon gabe. 

Nolanahi ere, Aramaioko Udaletxera eraman zuten jarraian atxilotuta, tokirik hurbilena eta ziurrena zeritzotelako nonbait. 

Azkar asko zabaldu zen herrian albistea eta baita ere fusilatua izango zelako susmoa. Santa Kruzek ere bazekien zer zetorkion gainera eta ihes egitea erabaki zuen; eta baita lortu ere. 

Abuztuaren 12ko gauean, gaixo-itxurak eginez, eta komunera joateko premia aitzakiatzat, lehen solairuko balkoira ateratzeko baimena eman zitzaion. Handik egin zuen jauzi errekara denbora lar galdu gabe. Ziztu bizian, Nardeagako errekatik gora egin eta, soldadu liberalez betetzen hasia zen bainuetxearen ondo-ondotik igarota, Errotabarriraino iritsi zen. Hango zubipean pasatu ei zuen gau guztia, gorputza urpean zuela. 

Herria tropa liberalez gainezka zegoen arren, inork ez zuen ikusi nola lagundu zion Juan Antonio Unzueta izeneko baserritarrak hurrengo gauean Gantzagara iristen eta, gero, Urdingio baserriko Balentin Larrañagak haitzetako leize-zulo ezezagun batera eramaten. Hiru egun egin zituen sarrera ezkutuko eta aho zabaleko leize hartan gordeta, baserriko artzain gazteak eramaten zizkion elikagaiak jaten eta haranean zehar bere bila ari ziren tropa liberalen joan-etorri antzuak ikusten.

Etsaiak etsitzen eta egoera lasaitzen hastean, Iparralderantz jo zuen oinez, mendirik mendi. Hogeita lau ordu behar izan omen zituen hogei legoa –ehun bat kilometro– egiteko. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Ez zen, horratik, aterpean besoak gurutzaturik begira egotekoa gure gizona, eta behin eta berriz itzuli zen Hegoaldeko burrundaretara, une batzuetan bostehun mutil baino gehiago zituela menpean. Azken itzuleran, baina, biziki areagotu zitzaizkion Santa Kruzi buruhausteak, borrokarako erakusten zituen jokamolde eta pertsonalismoek karlistekin ere zalapartaka ibiltzera eraman baitzuten. Azkenean, hierarkia militar karlistak eta errege-nahi Karlos VII.ak berak ere gogorki gaitzetsi zutenez, gerra-erantzukizunetatik alboratzea erabaki zuen eta, ondorioz, betiko erbesteratzea. 

Iparraldean zen 1873ko abenduaren amaieran, Lillen eta Londresen beranduago, eta, azkenik, behin Eliza erromatarraren barkazioa jasota, Jamaikan aurrenik eta Kolonbian geroago misiolari… eta baita, inoizka, gerra-aholkulari ere. Baina beste istorio bat da hori.

1926ko abuztuaren 10ean hil zen Kolonbiako Pasto herrian. Duela laurogeita hamazazpi urte, hain justu.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Anekdotariorako geratu dira, bestalde, Santa Kruzen taldeak erabilitako estandartea eta bandera. Azken hau garai hartako espainiar hori-gorria ei zen. Estandartea, aldiz, beldurgarri gertatzea bilatzen zuenez, burezurra bi izterrezur gurutzatuekin brodatu zuten Elorrioko mojek oihal beltzean, eta lelo hauek zeramatzan gaztelaniaz idatzirik: “Gerra errukirik gabe” aurkian eta “Garaipena ala hil!” ifrentzuan.

∞∞∞∞∞∞∞∞

∞∞∞∞∞∞∞∞

Adineko belamenditarren oroimenean argi samar dago oraindik zein izan ziren joan den mendearen bigarren erdialdean Arrasate eta Gasteizerako autobus-lineaz arduratu ziren aramaioarrak. Horretan hizpidera datozen lehenak Jauregitarrak –aita eta semea– ohi dira. Zailagoa da, aldiz, aurrekoen berri izatea. Nolanahi ere, bada duela ehun bat urte izandako garraio-ekimen baten albistetxorik historiaren haria ehuntzen joateko. Hontax

∞∞∞∞∞∞∞∞

1925eko abuztuaren 12an “Sociedad del automóvil de Aramayona marca Chevrolet” sortu zuten hamasei aramaioar gaztek. 

Elkartearen asmoa Chevrolet markako autobus bat erostea zen eta Aramaio eta Arrasate autobusez lotzea, gero eta gehiago ziren-eta egunero hara eta hona ibiltzen ziren langileak eta bidaiariak. 

Diru-kontuak zirela eta, ez dirudi guztiz berria nahi zutenik eskuratzera zihoazen autobusa, baina tamalez ohar-sortatxo bat besterik ez bide dugu ekimen hartaz.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Abuztuaren 12an sortu zen, bada, elkartea:

∞∞∞∞∞∞∞∞

Elkartea sortzearekin batera, bakoitzak bere ekarpen ekonomikoa egin zuen: 250 pezeta. Guztira, beraz, 4.000 pezetarekin abiatu ziren erronkari aurre egitera.

Autobusaren erosketa ahalbidetu zuen Francisco Alarcón izeneko gasteiztarrari 3.007,50 pezetako letra ordaindu zitzaion egun hartan bertan.

Irailean 1.750 pzta. ordaindu zioten Gasteizko Sabino Anduezari elkartekideek hilaren hasieran jarritako diru-ekarpen berriarekin (125na pezetakoa). 

Anduezak kotxeak konpontzeko eta saltzeko lantegia zuen Gasteizen (Frantzia kalea, 23) eta, antza denez, handik atera zen autobusa Aramaiorantz. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Gastuak ikusita, lehen hilabetean erregai nahikoa erabili zuten autobusarekin: 130 bat litro. Aurreneko gasolina-tankea Anduezari berari erosi zioten (25 pzta.), Legution 14,50 pzta. gastatu zuten geroago eta Arrasateko Zerrajeran 68 pzta. (85 litro). 

Gasolina-litroa, agerikoa denez, 0,80 pezetan zegoen une hartan.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Bidaiarien garraioan lortutako diru-sarrera 415 pezetako izan omen zen irailean eta 100 pezetakoa urriaren lehen astean.

Hasieran autobus-gidaria kanpotarra omen zen eta Eleixosten izan zuen ostatua hainbat egunez elkartearen kontura (77 pzta. guztira). Txofer izan behar zutenei gidatzen erakutsi bitartean, akaso.

Gaztetan Deustuko unibertsitatean liburu-kontularitza ikasketak egiten aritu zelako edo, Jose Salaberriren ardurapean geratu zen kontabilitate-lana. Eta bizitza nolakoa den! Abentura labur haren amaieran, kobratzaile gisa aritu zen gure Jose bolada batez hamasei aramaioar gazte haiek ustiatzeko asmoa zuten ibilbide bera egiten hasiak ziren Atxa konpainiaren autobusetan.

Aurreko batean azaldu legez, 1868ko irailean garrantzi handiko matxinada gertatu zen estatu espainiarrean. “Behera Borboiak!” aldarrikatzen zuen Iraultza Loriotsua izeneko hark Donostian harrapatu zuen Isabel II.a erregina borboia uda-garaiaz gozatzen eta Iparralderantz alde egitea beste irtenbiderik ez zuen izan.

Seiurteko Iraultzailea deitua izango zen garai hasiberri hari erronka politiko desberdinak sortu zitzaizkion segidan, besteak beste, gobernu-formaren hautuarena eta konstituzio berria erredaktatzearena. 

Luzeak bezain latzak suertatu ziren haien inguruko eztabaidak eta erabakiak, baina hausketa sozial eta politiko larriena ekarri zutenak kultu-askatasunaren aldeko erabakiak, ezkontza zibilaren legeztatzea eta jesuiten ordenaren deuseztatzea izan ziren oro har. 

Eliza erromatarraren jarraibide eta aginduak tarteko, estatuko katoliko gehienek –batik bat, elizgizonek eta nekazariek– gogor egin zuten neurri haien aurka. Eta, euskaldun asko barne, karlismoaren lerroetan aurkitu uste zuten sistema liberalaren kontrako borroka-bidea, zeharo sinetsita baitzeuden Karlos VII.ak –Borboia hura ere!– “dinastia lejitimo”-az gainera, erlijio katolikoa eta Foru zaharrak ere aldarrikatzen zituela.

Lau urtez luzatuko zen Bigarren Karlistaldiari (1872-1876) ekiteko arrazoiak eta aitzakiak harilkatu ziren une haietan.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Inguruabar haren fruitu nabarmena izan zen Elduaingo Manuel Santa Kruz Loidi apaiz gerrillariak Aramaion 1872ko abuztuaren hasieran, Bigarren Karlistaldiaren atarian, sorrarazitako pasadizo ospetsua. 

Jakina denez, Bergarako Elorregin harrapatua izan ondoren, Aramaioko udaletxeko ziegan sartu zuten liberalek, baina fusilatua izan baino ordu batzuk lehenago lortu zuen ihes egitea.

Ez dirudi Santa Kruzek Aramaioko bainuetxea ikusteko gogo eta adore gehiegirik izango zuenik egun haietan. Baina, itxura duenez, abuztuaren 12ko gauean Udaletxeko balkoitik errekara jauzi egin eta Errotabarrirantz jo zuenean, bainuetxearen ondo-ondoko erreka-zulotik igaro behar izan zuen itzalgaizka eta hotsik atera gabe, bila zebilzkion soldadu liberalek berriro atxilotu ez zezaten.

Erreka-zolatik nekez ikus zezakeen kanpoko aldeko ezer, eta entzun ere, berak beranduago aitortu zuenez, zaldien trostak eta soldaduen oihuak eta uluak baino ez zituen entzun. Alabaina, argi da gau hartako ibilaldian Santa Kruz ekintzailearen ihesaldiaren lekuko mutu suertatu zela bainuetxea oharkabean.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Aurreko sasoietan bezala, Lorenzo Cordido Garzak berriz hartu zuen Aramaioko bainuetxeko mediku-lana 1872an. Oraingoan, uztailaren 21etik irailaren amaierara arte. Egoitza, halere, herrian bertan zeukan urtean zehar: “Mi residencia fuera de la temporada oficial es el mismo valle de Aramana (sic)”.

Urriaren 2an sinatutako Memoria edo Oroitidazki ezin laburragoan adierazitakoaren arabera, 50 bainuzale besterik ez zen izan urte hartan bainuetxean (18 aramaioar [klase altu edo ertaineko 15, klase txiroko 2 eta militar bat], 22 gasteiztar [haietako bat, txiroa], Briviescako 2 eta Zornotza, Bilbo, Arrasate, Zaragoza, Madril, Alcala Henares, Toledo, Valladolid hiri/herriguneetako bana).

Sendagileak birritan nabarmendu zuenez, 1872ko bainu-sasoia “empezó el 21 de Julio, en que tomó posesión el Director (medikuak berak, alegia), y no permitirlo antes la insurrección carlista que existía en el valle”.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Sendagile huraxe izan zen lau urte lehenago, erakarri nahi zituen bainuzale berriak ikusmiran zituela-eta, errealitate politikotik kanpoko paradisu bat irudikatu nahi izan balu bezala mintzatu zena aramaioarrez. 

Halaxe zioen erdaraz idatzitako Aramaioko bainuetxeko Oroitidazkian 1868ko urrian:“Kristau-erlijiosotasun bikainaz gordetzen dituzte aramaioarrek Elizaren aginduak eta horrek eragin onuragarria sorrarazten du auzitegi-barruti osoko estatistika kriminalean”. 

Hori esatea gutxi iruditurik edo, honako hau erantsi zuen jarraian: “aramaioarren ohiturak oso dira egokiak eta lasaiak”, eta are gehiago, politikoki ere “obedienteak eta esanekoak dira agintari eta legeekiko eta adorez defendatzen dituzte beren eskubideak”.

Ezin asma daiteke, tamalez, barne-ontasunetik isuri ote zitzaion irudikatze hura Cordido Garza medikuari ala hilabete lehenago Estatua hankaz gora utzia zuen Iraultzak eragindako interes politikoengatik.

Ezin jakin dezakegu, ezta ere, beranduago Aramaion Santa Kruz apaizarekin gertatua ikusita –ziurra baita bertatik ezagutu zuela atxiloketaren eta hura fusilatzeko asmoaren berria–, berdin mintzatuko zatekeen 1872ko abuztuaz geroztik aramaioarrez eta, batik bat, gerrillariari ihes egiten lagundu zioten herritar karlista ausartez. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Dena den, 1866an Alakanteko Salinetas de Novelda bainuetxean behin-behineko zuzendari izandako sendagile hark ondo baino hobeto zekien non zebilen lanean eta zer zegoen irakiten inguruan (“la insurrección carlista en que se halla este país”), zerbaitegatik baitzen, mediku-zirujauaz gainera, “segundo ayudante médico honorario del cuerpo de Sanidad Militar, condecorado con la Cruz de Caballero de la Real Orden Americana de Isabel la Católica, con la Medalla de África, benemérito de la Patria”, etab. 

Ez zituen, horratik, meritu horiek 1868ko Oroitidazkian zerrendatu; ezta ere, noski –nekez izan baitzitekeen geroago gertatuko zenaren igarle–, 1872an Amadeo I.a errege espainiartuak emango zion “la Encomienda de Isabel la Católica” entzutetsuarena. 

Nolanahi ere den, agerikoa zen monarkiaren aldeko zerbitzuez mintzo zela azken domina hura ere; domina, bidenabar esateko, aski debaluatua, errege izan bitartean –hogeita bost hilabetez baino ez– 4.202 gurutze eta enkomienda banatu baitzituen eskuzabalki monarka saboiar hark. Hau da, urteko bi mila. Batez beste, sei bat domina eguneko. Egungo Guiness Liburuan agertzeko moduko errekorra, alegia.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Ageri denez, bi nortasun eta bi bizitza-proiektu zeharo ezberdinak Elduaingo gerrillari euskaldunarena eta estatu espainiarreko gobernuek ohoratutako medikuarena. Biak hautu, xede eta norabide arras kontrajarrikoak eta bi-biak, gau batez behintzat, Aramaion, bainuetxearen itzalpean, oharkabez tril eginikoak.