Belamendi

Aurreko batean azaldu legez, 1868ko irailean garrantzi handiko matxinada gertatu zen estatu espainiarrean. “Behera Borboiak!” aldarrikatzen zuen Iraultza Loriotsua izeneko hark Donostian harrapatu zuen Isabel II.a erregina borboia uda-garaiaz gozatzen eta Iparralderantz alde egitea beste irtenbiderik ez zuen izan.

Seiurteko Iraultzailea deitua izango zen garai hasiberri hari erronka politiko desberdinak sortu zitzaizkion segidan, besteak beste, gobernu-formaren hautuarena eta konstituzio berria erredaktatzearena. 

Luzeak bezain latzak suertatu ziren haien inguruko eztabaidak eta erabakiak, baina hausketa sozial eta politiko larriena ekarri zutenak kultu-askatasunaren aldeko erabakiak, ezkontza zibilaren legeztatzea eta jesuiten ordenaren deuseztatzea izan ziren oro har. 

Eliza erromatarraren jarraibide eta aginduak tarteko, estatuko katoliko gehienek –batik bat, elizgizonek eta nekazariek– gogor egin zuten neurri haien aurka. Eta, euskaldun asko barne, karlismoaren lerroetan aurkitu uste zuten sistema liberalaren kontrako borroka-bidea, zeharo sinetsita baitzeuden Karlos VII.ak –Borboia hura ere!– “dinastia lejitimo”-az gainera, erlijio katolikoa eta Foru zaharrak ere aldarrikatzen zituela.

Lau urtez luzatuko zen Bigarren Karlistaldiari (1872-1876) ekiteko arrazoiak eta aitzakiak harilkatu ziren une haietan.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Inguruabar haren fruitu nabarmena izan zen Elduaingo Manuel Santa Kruz Loidi apaiz gerrillariak Aramaion 1872ko abuztuaren hasieran, Bigarren Karlistaldiaren atarian, sorrarazitako pasadizo ospetsua. 

Jakina denez, Bergarako Elorregin harrapatua izan ondoren, Aramaioko udaletxeko ziegan sartu zuten liberalek, baina fusilatua izan baino ordu batzuk lehenago lortu zuen ihes egitea.

Ez dirudi Santa Kruzek Aramaioko bainuetxea ikusteko gogo eta adore gehiegirik izango zuenik egun haietan. Baina, itxura duenez, abuztuaren 12ko gauean Udaletxeko balkoitik errekara jauzi egin eta Errotabarrirantz jo zuenean, bainuetxearen ondo-ondoko erreka-zulotik igaro behar izan zuen itzalgaizka eta hotsik atera gabe, bila zebilzkion soldadu liberalek berriro atxilotu ez zezaten.

Erreka-zolatik nekez ikus zezakeen kanpoko aldeko ezer, eta entzun ere, berak beranduago aitortu zuenez, zaldien trostak eta soldaduen oihuak eta uluak baino ez zituen entzun. Alabaina, argi da gau hartako ibilaldian Santa Kruz ekintzailearen ihesaldiaren lekuko mutu suertatu zela bainuetxea oharkabean.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Aurreko sasoietan bezala, Lorenzo Cordido Garzak berriz hartu zuen Aramaioko bainuetxeko mediku-lana 1872an. Oraingoan, uztailaren 21etik irailaren amaierara arte. Egoitza, halere, herrian bertan zeukan urtean zehar: “Mi residencia fuera de la temporada oficial es el mismo valle de Aramana (sic)”.

Urriaren 2an sinatutako Memoria edo Oroitidazki ezin laburragoan adierazitakoaren arabera, 50 bainuzale besterik ez zen izan urte hartan bainuetxean (18 aramaioar [klase altu edo ertaineko 15, klase txiroko 2 eta militar bat], 22 gasteiztar [haietako bat, txiroa], Briviescako 2 eta Zornotza, Bilbo, Arrasate, Zaragoza, Madril, Alcala Henares, Toledo, Valladolid hiri/herriguneetako bana).

Sendagileak birritan nabarmendu zuenez, 1872ko bainu-sasoia “empezó el 21 de Julio, en que tomó posesión el Director (medikuak berak, alegia), y no permitirlo antes la insurrección carlista que existía en el valle”.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Sendagile huraxe izan zen lau urte lehenago, erakarri nahi zituen bainuzale berriak ikusmiran zituela-eta, errealitate politikotik kanpoko paradisu bat irudikatu nahi izan balu bezala mintzatu zena aramaioarrez. 

Halaxe zioen erdaraz idatzitako Aramaioko bainuetxeko Oroitidazkian 1868ko urrian:“Kristau-erlijiosotasun bikainaz gordetzen dituzte aramaioarrek Elizaren aginduak eta horrek eragin onuragarria sorrarazten du auzitegi-barruti osoko estatistika kriminalean”. 

Hori esatea gutxi iruditurik edo, honako hau erantsi zuen jarraian: “aramaioarren ohiturak oso dira egokiak eta lasaiak”, eta are gehiago, politikoki ere “obedienteak eta esanekoak dira agintari eta legeekiko eta adorez defendatzen dituzte beren eskubideak”.

Ezin asma daiteke, tamalez, barne-ontasunetik isuri ote zitzaion irudikatze hura Cordido Garza medikuari ala hilabete lehenago Estatua hankaz gora utzia zuen Iraultzak eragindako interes politikoengatik.

Ezin jakin dezakegu, ezta ere, beranduago Aramaion Santa Kruz apaizarekin gertatua ikusita –ziurra baita bertatik ezagutu zuela atxiloketaren eta hura fusilatzeko asmoaren berria–, berdin mintzatuko zatekeen 1872ko abuztuaz geroztik aramaioarrez eta, batik bat, gerrillariari ihes egiten lagundu zioten herritar karlista ausartez. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Dena den, 1866an Alakanteko Salinetas de Novelda bainuetxean behin-behineko zuzendari izandako sendagile hark ondo baino hobeto zekien non zebilen lanean eta zer zegoen irakiten inguruan (“la insurrección carlista en que se halla este país”), zerbaitegatik baitzen, mediku-zirujauaz gainera, “segundo ayudante médico honorario del cuerpo de Sanidad Militar, condecorado con la Cruz de Caballero de la Real Orden Americana de Isabel la Católica, con la Medalla de África, benemérito de la Patria”, etab. 

Ez zituen, horratik, meritu horiek 1868ko Oroitidazkian zerrendatu; ezta ere, noski –nekez izan baitzitekeen geroago gertatuko zenaren igarle–, 1872an Amadeo I.a errege espainiartuak emango zion “la Encomienda de Isabel la Católica” entzutetsuarena. 

Nolanahi ere den, agerikoa zen monarkiaren aldeko zerbitzuez mintzo zela azken domina hura ere; domina, bidenabar esateko, aski debaluatua, errege izan bitartean –hogeita bost hilabetez baino ez– 4.202 gurutze eta enkomienda banatu baitzituen eskuzabalki monarka saboiar hark. Hau da, urteko bi mila. Batez beste, sei bat domina eguneko. Egungo Guiness Liburuan agertzeko moduko errekorra, alegia.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Ageri denez, bi nortasun eta bi bizitza-proiektu zeharo ezberdinak Elduaingo gerrillari euskaldunarena eta estatu espainiarreko gobernuek ohoratutako medikuarena. Biak hautu, xede eta norabide arras kontrajarrikoak eta bi-biak, gau batez behintzat, Aramaion, bainuetxearen itzalpean, oharkabez tril eginikoak.

Arabako ekonomia guztia abeltzaintzan eta nekazaritzan oinarrituta egotean, bertako Aldundiak haiexek sustatzen segitzeko politikari ekin zion krisiari aurre egin ahal izateko. Ez kasualitatez, bada, hasi ziren alor haietako erakusketa-lehiaketak han eta hemen antolatzen, besteak beste, Gasteizen bertan 1911ko irailaren 7an eta 14an.

Hiru hilabete lehenago, halere, Aramaiori egokitu zitzaion abere-lehiaketaz gozatzea. Azken Karlistaldiaren aurretik ez zen Arabako Aldundiko arduradunik bertaratzen eta, nonbait, nahitaezko jo zuten arabar agintariek gerran karlista izandako lurralde hauetara albait lasterren etortzea.

1911ko ekainaren 11n, beraz, jai handia antolatu zen Aramaion. Duela 112 urte, hain zuzen.

GOIZEZ

Igandea zen eta, orduko egunkariek jaso zutenez, goizeko sei eta erdietan abiatu ziren Gasteiztik kotxe batean Arabako Aldundiko lehendakaria zen Federico Baraibar, Gabriel Martínez de Aragón Sustapenerako errege-komisarioa (1931n Errepublika espainoleko Fiskal Nagusia izatera iritsiko zen berbera), Arabako Nekazari-Sindikatuko lehendakaria zen Tomas Salazar eta Benito Guinea diputatua.

Bi kotxe handitan abiatu ziren, bestalde, Jauregi, Atauri eta Etxabe-Sustateta diputatuak, Zumarraga idazkaria, Guinea interbentorea, Suso letratua, Matauko miñoiburua, miñoiak, laguntzaileak eta beste.

Atzetik, orduko egunkariek ziotenez, hainbat eta hainbat txirrindulari izan zituzten lagun errepide konpondu berriaz gozatzen.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Hiru ordu luze behar izan zituzten Aramaiora iristeko. 

Bezperan ikaragarrizko euri-zaparrada izan bazen ere, eguraldia hobetzeko itxaropena ez zen itzali eta bisitariak musika, suziri eta kanpai-soinuen artean sartu ziren herrian.

Remigio Garro alkatea, Pablo Lasaga alkateordea, Lorenzo Eriz, Ziriako Pujana, Marin Etxebarria, Domingo Hormaetxea eta Jose Luis Uribarren zinegotziak, Simon Landa idazkaria eta Ladislao Gorostiza udaltzaina izan ziren Santana baselizaren inguruan harrera ofiziala egin zieten aramaioarrak. Ondoren, udaletxerainoko ibilaldia egin zuten herrian barrena.

Nikasio Uribarren sindikoa izan zen segizio-buru, eskuetan herriko bandera zeramala. Ikurrak Jesusen Bihotz Sakratua eta ohiko “Reinaré en España” leloa zeuzkan brodatuta.

Ordurako, erantsi beharrik ez dago, behin Aramaiora etortzean Suitza ikusi omen zuen errege kirten haren erresumako banderez eta girlandez hornituta zeuden herriko etxeak eta kaleak.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Bidaian erabilitako arropak aldatu eta gero, bisitariek Xerez ardoa eta pastak izan zituzten udaletxean indarrak berpizteko. 

Jarraian, prozesioa “al estilo foral” San Martin-en irudiarekin elizaraino, herriko apaizak buru.

Rafael Eriz (parrokiako koadjutorea), Leontzio Uribarren (Untzillako ekonomoa) eta Felix Altube abadeek bideratu zuten meza nagusia. Gantzagako abade ekonomoa zen Eustakio Agirre Urretari egokitu zitzaion sermoia garatzea. Euskara hutsez aritu zen, hasieran bertan garbi utzita entzule izango zituen agintari gehienek euskaraz ez jakiteak sorrarazten zion nahigabea eta tristura. Orduko albisteen diotenez, ahobatezkoa izan zen predikua entzun zuten euskaldun guztien oniritzia.

Bizente Goikoetxearen Meza kantatu zen Arrasateko Benigno Altube dultzaina-jotzailearen zuzendaritzapean, abesbatza honako hauek osatu zutelarik: German Arenaza, Migel San Pedro, Jose Salaberri, Mario Irure, Bizente Barrutia, Kruz Aginagalde, Nemesio Ozio, Frantzisko Imaz, Bernardino Muñoa eta Pedro Maria Elgoibar. Roke Amilburuk jo zuen organoa.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Meza bukatutakoan, segizioan hurbildu ziren herriko plazara, betiere Arrasateko gaiteroen musika-laguntzarekin.

Bertan zeuden, besteren artean, lehiaketan epaile gisa arituko ziren gasteiztarrak eta Nekazaritza Eskolako zuzendari Bitoriano Odriozola, eta baita ere Antonio Ortueta eta Atanasio Untzueta albaitari aramaioarrak abere-lehiaketa ordenatzen, ikaragarri handia izan baitzen aurkeztutakoen kopurua.

Abereak atal desberdinetan banatuta zeudenez, bederatzi eta erdietan puntuan hasi zen epaileen ikuskatze ofiziala eta saridunen izenak erabakitzeko lana. Jakinarazpenak eta sari-banaketa, ordea, bazkalondorako utzi ziren.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Ordu batean abiatu ziren agintariak bazkaltzera. 

Jantokia udaletxeko areto nagusian atondu zen, mahaiak erdian jarrita. Bazkaria, Udalak ordainduta, Ildefontso Imaz-en ostatuari enkargatu zitzaion. Jantoki-buru Rosario Imaz izan zen eta zerbitzari-lanetan Maria Maskariano, Raimunda Beitia eta Feliziana eta Felipa Iriondo aritu ziren.

Prestatutako menua, esan beharrik ez da, goi mailakoa izan zen: 

• Zizka-mizkak (gurina, olibak, saltxitxoia, Panplona txorizoa eta mihia eskarlata eran)
• Kontsomea italiar eran 
• Askotariko frijitukiak
• Menestra
• Zainzuriak maionesarekin
• Legatza olio-ozpin saltsan
• Azpizuna tartariar eran
• Urdaiazpiko goxoa
• Azkenburukoak: izozkia, tarta, frutak, gazta 
• Kafea
• Puro habanoak, Caruncho markakoak
• Ardoak: Bodegas Bilbainas 
• Xerez ardoa: Fuentez Parrilla
• Likoreak: anisa (Marie Brizard), koñaka (Domecq), belar-likorea (Chartreuse)

Bazkalostean, Aldundiko buruak hitza hartu zuen. Federiko Baraibarren orduko hura izan omen zen Arabako historian presidente batek euskaraz egiten zuen lehen hitzaldia.

Dena den, aitortu behar da eskertze hutsa besterik ez zela izan euskaraz egin zuena. Honatx erdarazko hitzaldia amaitzeko erantsi zuen ataltxoa:

Quisiera haber dicho todo esto y más en la lengua euskera que aquí se habla. Admiro y venero ese idioma multicentenario; halaga mis oídos el ritmo, la música de su fonética cuya influencia sobre el fonetismo castellano es para mí evidente, y me pasmo ante su verbo maravilloso y en el cual, como dice Campión, aletea la oda. Conozco algo gramaticalmente el euskera pero no sé manejarlo. Con todo, haciendo un esfuerzo, y rindiendo homenaje al habla del país he condensado mi sentimiento en breves frases. Oídlas con benevolencia y trasmitirlas a vuestros convecinos.

Aramayotarr maiteak. Arabako Diputaziñoaren izenean, gure izkuntza zarr-zarrean agurtzen zaituet, eta egin doskuzuen abegi maitekorragatik eskarrak emoten adutzuedaz. Gure asaben izkuntza egiten dozuben bezela, aberriyaren batasunaren kaltezkoa ez dan ezkero, asaben ekandu zarrak iraunerazo egizubez. Zintsubak eta languilleak izan zaitezte, zeuen lurrok landu egizubez; aberiak, be obetu, beyak eta beorrak batezbe, ta Jainkoak eman begizuez osasuna, poza, aberastasuna ta pakea. Aramayonan, 1911ko Bagillaren 11.an. Diputaziñoaren Nagusia. Federico Baráibar.

Bada, baiki, handik bost urtera Baraibarrek Aramaion Bizente Goikoetxea musikariaren heriotzaren ondoko omenaldian (1916) egin zuen hitzaldia ere nabarmendu duenik. Alabaina, harrigarriro, diskurtso hartan hitz bat bera ere ez zuen euskaraz egin.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Jarraian, agintariak eta epaimahaikideak udaletxearen aurrean jarritako kioskoaren gainean zeudela, sari-banaketari ekin zitzaion. Txalo-zaparrada itzelak entzun ziren abere sariztatuak plaza erdian ikusi eta jabeei diru-sariak eta diplomak banatu zizkieten bitartean. 

Honako zerrenda honetan ikusten den bezala, askotxo izan ziren sariztatuak:

LEHEN ATALA

Zekorrak (bertako arrazakoak eta bat edo bi urtekoak; aurkeztutakoak: 8)

• Eusebio Urizar (Ibarra): 80 pzta.
• Jose Ormaetxea (Gantzaga): 40 pzta.
• Emeterio Arana (Ibarra): 15 pzta.

Zezenak (bertako arrazakoak eta bi urtetik aurrerakoak; aurkeztuak: 4)

• Jose Nikolas Irasuegi (Ibarra): 100 pzta.
• Antonio Axpe (Azkoaga): 75 pzta.
• Gregorio Zilaurren (Untzilla): 50 pzta.
• Juana Kortabarria (Ibarra): 25 pzta.

Ardi-abereak (sei ardiz eta ahari batez osatutako taldeak; aurkeztuak: 8)

• Antonio Mentxaka (Uribarri): 50 pzta.
• Saturnino Etxebarria (Ibarra): 30 pzta.
• Hermenegildo Arexola (Azkoaga): 20 pzta.

BIGARREN ATALA

Bigantxak (bertako arrazakoak, bat eta hiru urte bitartekoak; aurkeztuak: 20)

• Kalixto Etxebarria (Barajuen): 70 pzta.
• Simon Mondragon (Uribarri): 40 pzta.
• Kalixto Elortza (Azkoaga): 25 pzta.
• Zelestina Ibabe (Uribarri): 20 pzta.

Behiak (bertako arrazakoak, hiru urtetik aurrerakoak; aurkeztutakoak: 25)

• Eusebio Ibabe Kortabarria (Uribarri): 80 pzta.
• Frantzisko Garaizabal (Barajuen): 60 pzta.
• Joakin Irasuegi (Ibarra): 40 pzta.

HIRUGARREN ATALA

Moxalak eta behokak (bertako arrazakoak eta bat edo bi urtekoak; aurkeztuak: 7)

• Mariano Maturana (Arroiabe): 50 pzta.
• (Bigarren saria –25 pzta.–: hutsik)

Hazitarako zaldiak (bertako arrazakoak, hiru urte baino gehiagokoak; aurkeztuak: 4)

• Maximino Arana (Jungitu): 80 pzta.
• Inazio Azurmendi (Landa): 50 pzta.

Hazkuntzarako behorrak (bertako arrazakoak, ernalaraziak edo kumedunak; aurkeztuak: 6)

• (Lehen saria –70 pzta.–: hutsik)
• Domingo Olarte (Arriaga – Gasteiz): 40 pzta.

Atal honetako sariek guztiz agerian utzi zuten garai hartan ez zegoela zaldirik edo taxuzko behorrik Aramaio guztian.

LAUGARREN ATALA

Idi pareak (edozein arrazatakoak, hiru eta zazpi urte bitartekoak; aurkeztuak: 8)

• Raimundo Goikoetxea (Ibarra): 70 pzta.
• Esteban Bengoa (Arexola): 30 pzta.

Idi pareak (bertako arrazakoak, hiru eta zazpi urte bitartekoak; aurkeztuak: 4)

• Kalixto Etxebarria (Barajuen): 60 pzta.
• Fermin Gorostiza (Barajuen): 30 pzta.

Azienda nahastekatua (zezenak eta behiak; aurkeztuak: 9)

• Jose Lopez de Bergara (Ibarra): 40 pzta.
• Kaietano Bengoa (Arexola): 20 pzta.
• Juana Kortabarria (Ibarra): 15 pzta.
• Lorentzo Eriz (Barajuen): 15 pzta.
• Domingo Etxebarria (Ibarra): 15 pzta.

Banatutako diplomek, ohi bezala, erdara hutsean zabaldu zituzten lehiaketaren mezu nagusiak euskaldun elebakar huts ziren baserritar haien artean: “Asociaos y haréis maravillas”, “La mejora del ganado depende de su alimentación”, “La selección es la base de vuestra riqueza”. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Arratsaldeko bostak eta erdiak iritsita, Gasteizerako bidea hartu zuten bisitariek, oraingoan Gipuzkoa alderantz abiatuta, hau da, Arrasate zeharkatuz eta Gatzagako mendatetik barrena.

Lehenago, halere, aurreskua dantzatu zieten aramaioarrek ohorezko agur gisara. Txistularia Roke Amilburu izan zen. Dantzari nagusiak bikote bi: aurreskua dantzatu zutenak Krisanto Etxebarria eta Maria Zubizarreta eta atzeskuari heldu ziotenak Jose Salaberri eta Kattalina Urzelai. 

Bikaina izan omen zen dantzaldia. Gainera, bada dioenik, eta badirudi egia dioela, atzeskua dantzatu zuen bikoteak orduan eman ziola ofizialtasuna familia osatzeko ezinbestekoa zen ezkongaialdiari. Belamenditar honek ziurta dezakeen gauza bakarra da aitteitte eta amama izan zituela bi-biak. Tamalez, aitteitte Jose ezagutzeko aukerarik ez zitzaion egokitu, bera jaio baino hamabost bat urte lehenago hil baitzen 1936ko gerratik bueltan, amama Kattalin alargun eta bederatzi seme-alaba umezurtz utzita.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Tamainako egunari behar bezalako amaiera emateko, leku gutxitan ikusia zuten ekitaldi berezia antolatu ei zen ilunkeran herrian: zinematografo-saio bat. 

Lumière anaiek hamabost urte lehenago asmatua, zinematografoaren esperientzia zirraragarria gertatu bide zen aramaioarrentzat eta herriko ostatuetan geratuak ziren kanpotarrentzat.

Bi sarrera-mota egon omen zen (sarrera osoa, erreal baten truke, eta sarrera erdia, hamar zentimo) eta honako hauek izan ziren gaztelaniaz proiektatutako filmen izenburuak: Max boxeolaria, Zezenketa, Toribiok jauzika ibili nahi du eta Albako dukea. 

Beste behin ere, teknologia, ideologia patriotikoa eta hizkuntza hegemonikoa nagusi eta progresoaren eredu…, non eta, bere kulturari eta hizkuntzari atxikirik segitzeko gero eta zailtasun gehiago zeukan arabar herri euskaldun bakarrean.

Arrautza ustelen usaineko uratsa (uretza, aramaioarron hizkeran), horixe zen bainulariek Aramaioko bainuetxean bilatzen zutena, besteren artean, azaleko gaixotasunak eta digeritze-sistemakoak osatzen ei zituelako. 

Ur sulfuroso-kaltziko hura, gorabehera ñimiñoren batekin, 12,5ºko tenperaturan azaleratzen zen iturburuan eta 15 bat litroko jarioa zuen minutuko. Urte guztian zehar berdintsu.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Aitortu behar da, Karlistaldien ondoko garaiak hobeak izan zitezkeelakoan edo, lehen baino gehiago saiatu zirela bainuetxeko jabeak ur minero-medizinalen kalitatea bermatzen eta, garrantzi gehiagokoa zena, baita estatu mailako homologazio-aitortza ofizialen bat ere eskuratzen, hartan antzematen zuten-eta kanporako proiekzioaren eta arrakastaren gako nagusia. 

Hori zela eta, 1882an Madrilen burututako Farmazi Erakusketara abiatu ziren behar zutenaren bila. Domina-zaparrada baten erdian, Julian Lukok ere jaso zuen Aramaioko bainuetxea elikatzen zuten «Santana» eta «Saneduardo» izeneko iturburuetako urei luzatutako domina:

∞∞∞∞∞∞∞∞

Azpiegitura berriztatuak eta uraren kalitate onak erakarrita hasi ziren, beraz, jatorri desberdinetako apaiz, militar, politikari, dendari, lantegi-ugazaba… eta jende xehea bainuetxera hurreratzen, inguru hurbilekoak nagusi zirelarik. 

Ikusia dugu jadanik 142 izan zirela 1865ean bainuzaleak. Eta datuak oso urriak ez badira ere, nabarmena da ez zela haien artean falta senar-emazterik, apaizik –bakarrik edo arrebekin joandakoak– edota inoren lagun gisa joandako koinata, adiskide edota ilobarik ere. Ez guztiak, itxura duenez, bene-benetakoak. 

Bitxikerien artean, familia-multzo bezala identifikatutako Güell neba-arrebak eta, haiekin batera, “el ñiño, la nena y la criada” genituzke. 1886an hamalau egun eta erdi egin zituzten bainuetxean, eta erregimen desberdinen kontratazioak medio –ez zuten berdin balio haurrenek eta neskemeenek–, 1.247 erreal ordaindu zituzten egoitza osoagatik (ondoko datu gehienak ere gure Etxezar agiri-bildumatik jasoak).

∞∞∞∞∞∞∞∞

Egonaldiak iraun bitartean, jende hura ez zen egoitzatik atera gabe egotekoa, ez baitzen aukera askoko aisialdia bainuetxeak eskain zezakeena. Hortaz, herrian gora eta behera paseatzen aritzeaz gainera, omnibusak baliatuz, Gesalibar, Aretxabaleta edota Eskoriatzako bainuetxeetaraino ere gerturatzen ziren arratsalde askotan, han zeuden ezagunak agurtzera eta, bainuetxe ospetsuagoak eta handiagoak izanik, giroaz gozatzera. 

Oinez, zaldiz zein gurditan, haranean barrena ere ibili ohi ziren udatiar haiek, eskuarki baserrietara joanez, bertakoekin egonez eta esnea hartuz, horixe zen-eta bainuetxeko arduradunek, denborapasa gisa, aholkatzen zizkieten jardueretako exotikoena. Uste izatekoa da jauntxoen mundukotzat hartzen zituztela baserritarrek hizkuntza aloktonoan, atzerrikoan, hitz eginarazten zieten kanpotar haiek guztiak. Eta aldi berean, turismoak betidanik eragin duen efektua ere nabarituko zutela euren baitan: klase oporzalearen bizimoduaren lilura.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Iiluragarritasun hura areagotu zezakeen izen ezagunik ere ez zen falta bainularien artean. Jadanik aipatua dugu, adibidez, Bizkaiko 50 pertsona aberatsenen artean zegoen Ramon Salazar Mazarredo militar liberalak 1888ko uda osoa pasatu zuela Aramaioko bainuetxean. Bizkaiko senadorea, berdin gobernadore militarra zein gobernadore zibila Bizkaian, Burgosen edo Badajozen, karlisten kontrako gerretan izandako “meritu”-engatik hamaika dominaz betetako militar hari bainuetxeak ezin konpondu zizkion osasun-arazoek ekarri zioten heriotza handik bi urtera Oñatin. 

Orobat, Gasteizko kartagilea zen Heraclio Fournier ere 1886ko uztailaren 11tik 20ra bitartean egon zen Aramaioko bainuetxean eta 238 erreal ordaindu zituen egoitza eta tratamenduengatik. Anselma Novia de Salcedo, Manuel Berastegiren alarguna, alabarekin bainuetxeratu zen uztailaren 5ean eta hamar egun egin zituen bertan, 532 erreal ordainduta. Bizente Sarralde, armadako jenerala, bi umerekin iritsi zen abuztuaren 13an eta 22ra arte geratu zen, astebeteko egonaldia eginez. Ramon Rubalcaba koronelak ere 13 egun igaro zituen bainuetxean. Ruperto Gimenez de Oca, Gasteizko Institutuko katedraduna eta Ateneoko kidea, urte bereko uztailaren 29ko arratsaldean sartu zen, baina, giroak gogaituta agian, 31ko goizean egin zuen alde, 42 erreal ordainduta. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Baten bat, berriz, bainuetxea probatu eta itzuli egin zen beranduago, politikari ospetsu bilakatuko zen Antonio Ibarra gaztearen kasuan bezala, uztaileko 22tik 24ra eta 25etik 26ra bitartean egon ondoren, abuztuaren 11n itzuli eta 21era arte geratu baitzen, tartean, adiskide bati afaria eta gaua ere ordaindu zizkiola. Ezin jakin politika-munduko jendea ezagutzera joan ote zen gaztea, inoizka politikari ospetsuak ere biltzen ziren-eta bainuetxean. 1886ko abuztuaren 12an, esate baterako, aipatutako Antonio Ibarra bertan zela, 200 errealeko faktura ordaindu zen arabar “diputatuen bazkariagatik” (txanpan botilak aparte).

Horrelakoetan, pianoa izateaz gainera, piano-jotzailea ere behar izaten zen. Antza denez, haietako batek 40 erreal jaso zituen “gau eta egun” jotzeagatik, hain zuzen ere inguruko jendea edaten ari zen frantses txanpan-botila bakoitzaren prezioa adinako ordaina (Bordeleko ardoa 8 errealean zegoen).

Argi asko erakusten du horrek guztiak Aramaioko bainuetxearen hiruhilabeteko sasoien “sasoia”. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Arrakastak, baina, amaierarik ere izan dezake, eta hartara, Euskal Herriko beste hainbat eta hainbat bainuetxerekin gertatu legez (Aretxabaleta, Eskoriatza, Legutio…), Aramaioko bainuetxea ere diru-galerak metatzen hasi zen mendearen amaieran. Orduko jabe ziren Patrizio Altube, Lino Unzueta Labeaga eta Ildefontso Imaz bazkideek nekez eutsi zioten porrotari. 1910ean itxi zen bainuetxea. 

Bolada batez aprobetxatu gabe egon ondoren, 1939tik aurrera ezarritako diktadurak baliatu zuen eraikuntza bere jarduera ideologikoa eta errepresiboa aterpetzeko. Bestela esanda, hegoaldeko hegalean guardia zibilen kuartela eta haien etxebizitzak ezarri ziren eta iparraldekoan, erdara hutsez jardungo zuen “eskola nazionala”. 

1971n, gainerako guztia eraitsita, kuartelari zegokion hegala besterik ez zen zutik utzi. Halabeharrez, nonbait. Baina ez denbora luzez.

1868 garrantzizko urtea izan zen Aramaion. Besteren artean, bertako udaletxearen eraberritze-lanak bukatu zirelako (kontzejupeko harlauza batek zenbaki handiz zizelkatua du data) eta, harekin batera, teilatu gaineko erloju ordu-emaile algaratsua ere jarri zelako. Jakina denez, handik aurrera arautuago geratu zen aramaioarren bizimodua, ordu osoak ez ezik, erdiak ere jotzen baitzituen, kanpaikada bat lehenengo eta, etena eginez, orduari zegokion kanpaikada-kopurua handik segundo batzuetara.

Baina izan zen nabarmentzeko beste gertakaririk ere herrian.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Une hartan, eta zegoen tokian egonik, aski garatua zen Aramaio, eta bada horren berri ematen duen albisterik.

Bainuetxeko mediku arduraduna zen Lorenzo Cordido Garzak urte hartako urrian Oroitidazki edo Memorian idatzita utzi zuenez, 422 auzoko –ez biztanle– ziren udalerrian, honela banatuta: Ibarra edo kalea: 180 auzoko, 163 etxetan banatuak; Oleta: 82; Azkoaga: 41; Untzila: 32; Uribarri: 28; Barajuen: 20; Etxaguen: 16; 12 Gantzaga: 12; Arexola: 11. 

Batez beste, auzoko bakoitzeko lau bat biztanle kalkulatuz gero, 1.600 biztanletik gora zituen Aramaiok une haietan. Albisteek diotenez, biztanle gehienak euskaldun elebakarrak.

Ibarrak, antza, galtzadarriz estaliak zituen ordurako kaleak; zerbitzuak ere ugari zituen: udaletxea, ospitalea, neska eta mutikoentzako eskola bana, bainuetxea, eliza, hiru ermita, medikua, zirujaua (bizargina ere izaten zena), botikaria (eta botika), albaitaria, burdineria-sutegia, zaldi-burdindegia (denda), kasinoa, irina egiteko bolu edo errota bi, harategia, dendak… Eta osagarri gisara, bi txistulari eta “haraneko mutikoen orkestra adoretsua”. 

Aipatu medikuaren esanetan, bestalde, sanoak eta kalitate handikoak ziren Aramaion jaten ziren elikagaiak: behi-okela, txahala, aharia, txerria, ehiza, etxeko hegaztiak, gazta, garia, artoa, gaztainak, lekariak, barazkiak, frutak…, eta ia guztiak bertakoak. Ez zitzaion, beraz, harritzekoa iruditu sendagileari orduko aramaioarren bizitza-iraupena 80-90 urte bitartekoa izatea.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Ez zirudien kanpoko jendea erakartzen hasteko arrazoi gehiago behar zirenik. 

Beraz, horrek guztiak eta Gasteizko errepide berriak aski lagundu zuten Arabako Batzar Nagusiek Aramaio hauta zezaten biltzeko. Arrazoi politiko-administratiboez gainera, esan nahi baita.

Anekdoten ikuspuntutik ere bitxia suertatu zen ekitaldia, urte hartako irailean bertan “Behera Borboiak!” aldarrikatuko zuen Iraultza Loriotsuaren aurretik burututako azken Batzar Nagusiak izan baitziren Aramaiokoak.

Ezaguna denez, Donostian harrapatu zuen Iraultza hark Isabel II.a erregina espainola uda-garaiaz gozatzen eta, beste ihesbiderik ez zuela, Iparralderako trena hartzera jo zuen presaka eta beldurrez, paradoxikoki hainbat karlista zituela lagun, gidari eta berme.

Gogoan izatekoa da 1868ko irail hartan irekiko zen aro politiko berri eta itxaropentsu hura izango zela 1876ko uztailaren 21ean, bigarren Karlistaldiaren amaieran, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko Foruak zeharo deuseztatuko zituena.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Duela 155 urte, 1868ko maiatzaren 4tik 7ra bitartean burutu ziren Batzar Nagusiak Aramaion. 

Hartara, zabaldu egin ziren herrian normalean ekainaren 15era arte itxita egon ohi ziren bainuetxeko zerbitzuak, ostatuak (Bizente Goikoetxea musikariaren aitarena barne), etxe partikularretako gelak eta bestelakoak… herriaz “jabetu” ziren hirurogeita hamarretik gora agintari, parlamentari, prokuradore, idazkari, militar eta miñoiri egoitza eskaini ahal izateko. 

Udarokoa baino askoz intentsitate sozioekonomiko handiagoko mugimendua izan zen lau egun haietakoa. Udalak 10.000 errealetan kalkulatu zituen xahupenak eta halaxe jakinarazi zien Batzar Nagusiei konpentsazio ekonomikoa eskatzeko orduan. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Ez zen hain onuragarria suertatu, zoritxarrez, Batzar Nagusi haiek biztanleen eguneroko harreman-hizkuntzan izan zuten inpaktua. Gaztelania izan zen aramaioarrek eurrez entzun eta etorritakoekin erabili behar izan zuten mintzaira. 

Beste behin ere, hizkuntza hegemoniko arrotzean burututako jarduera soziopolitikoek tokiko hizkuntza gutxituen egoeran eta prestigioan izaten duten eragin lausoaren adibide argia, hortaz, Arabako Batzar Nagusi haiena. 

Izan ere, lehen begiratuan kaltegarri ez dirudien eragin horrek ondorio gaitzak izan ohi ditu epe laburrean, egoera zeharo desorekatu horietan aski arrunta baita hizkuntza gutxituko hiztunak bere burua erdeinatua eta gutxietsia atzematea. Errudun-konplexua nabaritzen hastea hurrengo urratsa besterik ez da izaten. 

Horiexek, bada, norberak berehalakoan suma ditzakeen aurreneko efektu praktikoak. Erdeinuzko egoera hartara kondenatu uste duen hizkuntza propioaren pixkanakako bazterketa eta mintzaira nagusian murgilduta egoteko irrika, ondokoak. Hizkuntza propioa abandonatzea eta kultura eta hizkuntza hegemonikoek asimilatua izatea, azkenengo eta behin betiko efektuak. 

Baina hori guztia periferiako herri bateko jende xumearen arazoa zen eta urruti, oso urruti, geratzen zitzaien 1868ko Batzar Nagusietako partaideei beren ostertz politiko eta ideologikotik.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Ia mende oso bat beranduagora arte ez ziren berriro Arabako Batzar Nagusiak Aramaion bildu. Dena den, hori beste kontu bat da.