Tximinoak ez omen dira mintzo, baina haien aurpegiek dena kontatzen dute. Argazkiak ez dira mintzo, baina James Mollisonen erretratuak ez dira isiltzen. Bi metroko irudiak zintzilikatu ditu argazkilariak Liverpooleko (Erresuma Batua) World Museum -ean, James and other apes (James eta beste tximino) izenburua duen erakusketan. Afrikan, Asian, Europan eta Amerikan tximinoei eginiko 30 erretratu dira.

• Begiratu iezadazu aurpegira, begietara, eta esadazu ni ez naizela zu bezalakoa, nik ez dudala sufritzen

Goiko irudikoa Gregoire da, Congoko Errepublikan jaiotako tximpantze arra. Chimek, Bonnyk, Tatangok, Pumbuk eta besteek galdera isil bera egiten diete ikusleei. Bizipen gogorretaz mintzo zaizkigu aurpegiok. Irudietako tximu gehienak umezurtz utzi zituzten gaztetik, eta animalientzako kartzeletan sartu, saldu, barrea eragiteko erabili… Askok buruko gaitzak dituzte, bizipenok eragindakoak. Ikusi nahi duenak horiek guztiak ikusiko ditu aurpegiotan.

Inork gutxik, ordea, utziko du erakusketa aretoa edo itxiko du Mollisonen liburua gauza batetaz ziur egon gabe: argazkiok pertsonen erretratuak dira.

James da goikoa, erakusketako eta liburuko izenburuan aipaturiko txinpantze arra. Martxoaren 26ra arte egongo da irekita erakusketa. Nik ez daukat Liverpoolera joaterik, baina Mollison elkarrizketatu dut eta bere hitzak transkribatu aurretik animazio txiki bat prestatu diot nire buruari.

—————————————————————–

“Ikusleari erronka botatzeko egin ditut erretratuok”

James Mollison Kenyan (Afrika) jaio zen 1973. urtean. Erresuma Batuan ikasi zuen artea, diseinua eta argazkilaritza dokumentala. 1998. urtetik Venezian (Italia) bizi da. Izan ere, publizitate kanpaina probokatzaileengatik ezaguna den Benetton arropa etxearen argazkilari ofiziala da. Lau urtez, simio handien munduko azken erretserbak bisitatu zituen, Jane Goodall adituaren laguntzarekin. Tximino bakoitzaren nortasuna eta “gizatasuna” erakustea bilatu du, naturaren dokumentalistaren ohiko teleobjektiboa baztertu eta hurbiletik eginiko lehen planoen bitartez.

Langile etorkinen erretratuak egin dituzu Italian, Kosovoko errefuxiatuenak Balkanetan eta gosearen aurpegiarenak Afrikan. Zergatik ekin zenion tximino handiak erretratatzeari? Loturarik al dago aurretik jorraturiko gaiekin?

BBCk primateen inguruan eginiko saio bat ikusten ari nintzela izan nuen ideia. Izan ere, harritu egin ninduen haien aurpegiaren egiturak eta gizakiarenak duen antzarekin. Pasaporterako argazkiak egitea interesgarria izango litzatekeela iruditu zitzaidan. Erretratuek historiak kontatzeko duten balioa interesatzen zait, horrek lotzen du hau iraganean eginiko beste lanekin.

Espezieen arteko enbaxadoretzat duzu zure burua?

Ez, handinahikeria litzateke hori. Baina itxaropena badut, liburuko eta erakusketako tximinoek jendea espezieen arteko harremanetaz pentsatzera gonbidatuko dutela.

Zer ikusten duzu tximuon aurpegietan, eta zer espero duzu jendeak haietan ikustea?

Hiru gai ikutzen dituzte irudiok: Lehena Eboluzioa da. Bistan da gizakiak eta beste animaliak ezberdinak direla, batez ere zizareak eta barraskiloak bezalako animaliekin parekatuta. Simioak, ordea, gizakien eta animalien arteko gune grisa dira. Nire argazkietan gure aurpegiak ikusten ditugu islaturik. Eboluzioaren teoria frogatzen dute, era batean. Interesgarria da ohartaraztea AEBetako lizentziatuen ia laurdenek ez dutela Darwinen teorian sinesten. Bigarren gaia Estintzioa da. Bi kenduta, tximino guztiak umezurtz geratu ziren gurasoak haragiarengatik hil zizkietenean. Denek ikusi zuten euren amak sarraskitzen beraien aurrean. Haien bizileku naturalak suntsitzen ari dira izugarri azkar. Gorilak eta bonoboak datozen hamarkadetan galtzeko arriskua benetakoa da. Hirugarren gaia Nortasuna da. Animaliak genero gisa ikusteko joera izaten dugu, ez banako gisa. Argazkiok bidea ematen dute animaliok zehaztasunez behatzeko. Aurpegi ezberdinak ikusten ditugu, banakoen nortasuna eta izaera ikusten ditugu.

Bi metroko argazkiak dira. Zergatik halako formatu handia?

Aurrez aurre dagoenean, ikusleari erronka bota diezaioten.

Erakusten dituzun simio handiak esplotazio ekonomikoaren biktima izan dira. Zuk multinazional handi batentzat ari zara lanean, publizitatean. Ez al duzu kontraesanik ikusten zure lana eta artearen artean?

Ez. Benettonek simioen inguruko kanpaina egin zuenean 150.000 euro eman zituen, eta gehiena Jane Goodall Institute -ra zein nik bisitaturiko lau babesguneetara joan zen. Benettonek ez zuen horren inguruko berririk zabaldu, kanpainak komunikaziorako duten balioarengatik egiten dituelako. Niretzat garrantzitsua da dirua behar den tokira itzultzea konpainia komertzial bat tartean denean, eta argazkilari bezala primeran iruditzen zait halako dirutza nire argazkien subjektuak laguntzera joatea.

Hominidoen eboluzioan ez da dena sexua eta indarkeria. Ordenagailuen bidez eginiko azken simulazioek erakusten dute elkarlanak gizaki modernoaren arbasoen arrakastan izan zuen garrantzia. Izan ere, hominidoak ehiztari nagusi baino gehiago harrapakinak ziren mundu arriskutsuan. Elkarlanaren garrantzia argi uzten du Australopithecus eta Paranthropus familien parabolak.

Indianako Notre Dame unibertsitateko (AEB) zientzialari talde batek egin du ikerketa. Duela milioi bat urte baino gehiago Australopithecus (goiko irudi kitsch horretan. Marrazkilaria, Giovanni Caselli) eta Paranthropus familietako hominidoak bizi ziren lurrean. Paranthropus-ak (azpian) galdu egin ziren, Australopithecus-ak ez, ordea, eta gizaki modernoa bihurtu arte eboluzionatzen jarraitu zuten. Zergatik, ordea, halako aldea?

Kreazioaren nagusitzat hartuta, gizakia beste animalien ehiztari trebea zela irudikatzeko joera izan du zientziak aspalditik. Azken urteotan, ordea, lehen hominidoen ingurumenari buruzko erretratu sinesgarriagoak plazaratu dituzte zientzialariek. Gizakien arbasoak eta senideak aski txikiak, ahulak eta babesgabeak ziren felido handiz eta hegazti harrapariz beteriko inguru batean. Gizakia harrapakina zen, ezer baino gehiago.

Gizakia, harrapakina

Indianako zientzialariek iradoki dutenez, Paranthropus-ak ehiza horren biktima izan ziren, galdu arte. Australopithecusek eta beste hominidoek, ordea, elkar laguntzen ikasi zuten jan ez zitzaten.Elkarlanak zenbateko abantaila emango zien irudikatzeko programa bat sortu dute zientzialariek, ekologiaren eredu klasikoetan oinarrituta. Ikusi dutenez, elkarlan pixka batek ere izugarrizko abantaila eman ziezaiekeen Australopithecusei, eta ustez elkar laguntzen ez zuten Paranthropusen galtzea eragingo zuen horrek. Harrizko tresnak erabiltzeak frogatzen du, zientzialarion arabera, lehen hominidoek elkar laguntzen zutela. Izan ere, tresnetarako harri egokia aurkitzea ez zen erraza izango, norbaitek taldeari harrobien berri eman ezean. Horren bidez, ingurumena aldatzea lortu zuten gizakiaren arbasoek. Harrapakina izatetik harraparia izatera pasatu zen.

—————————————————————–

«Elkarlana izan zen gizateriaren lehen arrakasta»

Agustin Fuentes (1966, Santa Barbara, Kalifornia, Ameriketako Estatu Batuak) antropologia irakaslea da Indianako (AEB) Notre Dame unibertsitatean. Berak zuzendu du hominidoen elkarkidetzari buruzko ikerketa.

Elkarlanak eragin zuen Australopitecusen arrakasta; zerk eraman zaitu ondorio horretara?

Hiru froga ildok: lehena, fosilak. Lehen hominidoek harraparien biktima zirela erakusten dute. Duela milioi bat urte eta erdi, ordea, gure arbasoak hobeto moldatzen hasi ziren, asko hedatzen eta euren ingurumena gehiago manipulatzen. Bigarrena, tximinoen artean elkarlanak duen garrantzia. Hirugarrena, zoko ekologikoen teoria. Horrek ematen du lehen bi ildoen sintesia. Eboluzioari begiratzeko modu berria da. Horren arabera, organismoak ez dabiltza soilik ingurumenak ezarritako erronkei erantzuten, baizik eta beraiek ere ingurumena eraldatzen. Organismoek eta ingurumena elkarrekin eboluzionatzen dute. Hiru ildo hauek elkartuta, ikusten dugu gure arbasoek ingurumena aldatzea lortu zutela, harrapakin egoera gainditzeko. Horrek eman zien zabaltzeko bidea.

Zergatik erabaki zuten hominido batzuk elkarlanean aritzea?

Paranthropus Bosei hominidoa gure arbasoak bezalakoa zen. Burmuina apur bat txikiagoa zuen, baina eskuak gureak bezalakoak zituen eta gu bezala mugitzen zen. Baina galdu egin zen duela milioi bat urte. Zergatik? Nire ustez, gure arbasoek mehatxuei aurre egiteko aurkitu zuten bide etako bat informazioaren trukatzea izan zen, taldearen barruan eta, behar bada, taldeen artean. Eredu ekologiko sinple bat eraiki dugu honako galderari erantzuteko: talde batek lortzen badu bere zoko ekologikoaren mugak zabaltzea, denborak aurrera joan ahala nola eragingo dio horrek taldeari, eta taldeak ingurumena beste batzuekin partekatzen badu, nola eragingo die horrek besteei? Eredua abiatu dugunean zera ikusi dugu: elkarlana apur bat igotzeak izugarri hobetzen du egoera taldearentzat, eta beste taldeak galbidera eramaten ditu.

Elkarlana horren ona zela ikusita, zergatik ez zuten beste hominidoek gauza bera egin?

Talde batean burmuinaren tamainan hazkuntza txiki bat egon zela uste dugu, eta horrek handitu zuela informazioaren trukaketa. Ez da mintzamena oraindik, baizik eta mintzamenaren aitzindaria. Bidea eman zien horrek gure arbasoei elkar laguntzeko, beste hominidoek edo tximinoek izan ez zuten moduan. Horrek abantaila eman zien beste taldeen aurrean.

Bi eredu egon dira tradizionalki hominidoen eboluzioa azaltzeko: “faxista” eta “hippy”-a, nolabait deitzearren. Lehenaren arabera, hominido batzuek arrakasta izan zuten erasokorragoak zirelako edo arma hobeak asmatu zituztelako. Txinpantzeak dira horren eredua, indarrean oinarrituriko talde iherarkikoak osatzen dituztela diotelako etologoek. Bigarrenaren eredua bonoboak dira, talde barneko auziak sexu harremanen bidez leuntzen dituztenak. Erreferentzia hauek ikusita, non jarri beharko genuke zure teoria?

Bi mutur horiek okerrak direla uste dugu. Sinpleegiak dira. Lehia oso garrantzitsua izan zen baina elkarlana, hobeto lehiatzeko elkarlana ere, izan zen oreka ekologikoa gure arbasoen alde jarri zuena. Mezua ez da, beraz, “egin amodioa eta ez gerra”, edo “egin gerra eta ez amodioa”, baizik eta elkarrekin lan egin ingurumenaren erronkei aurre egiteko.

Zein da, beraz, zuen ikuspegi antropologikoaren irakurketa politikoa, gizakiei begira?

Mezu positiboa da. Eboluzioaren historian zehar arrakasta handiagoa ekarri digu elkar laguntzeak elkar borrokatzeak baino. Gizateriaren lehen arrakasta elkarlanean aritzea izan zen. Izan dadila horrela geroan ere.

Giza eskubideen aldarrikapena zabaldu beharko al da, txinpantzeak ere sartzeko?

Lehengusu iletsuen kausaren defendatzaileek beste argudio bat dute orain. Ameriketako Estatu Batuetako Georgiako Teknologia Institutuko ikertzaileen azterketa genetikoen arabera, txinpantzeak gizakietatik gertuago daude, beste primateengandik baino. Ez da soilik DNA, gizakien zein txinpantzeen erloju biologikoa hurbileko beste espeziena baino askoz geldoagoa dela aurkitu dute. Soojin Yi Ikerketa zuzendu duen zientzialariak iradoki duenez, txinpantzeak homo generoan sailkatu beharko lirateke aurrerantzean.

Soojin elkarrizketatzea otu zait.

Txinpantzearen genoma deskodetu zutela iragarri zuten zientzialariek 2005eko irailaren 1ean. Gizakien genomarekin alderatu zuten orduan, eta biak %96an berdina direla ondorioztatu zuten. Ikertzaileen arabera, «antz handia» dute gizakiek eta txinpantzeek, arratoiek eta saguek beren artean dutena baino hamar aldiz handiagoa. Halere, «desberdintasun genetiko handiak» ere badirela gaineratu zuten.

Beste antzekotasun bat topatu dute orain Georgiako ikertzaileek. DNA aztertu dute espezien erloju genetikoa alderatzeko. Aldaketa genetikoak zein azkar gertatzen diren zehazten du erloju horrek, hau da, espezie baten kode genetikoaren eboluzioaren abiadura. Izan ere, bi espezie bereizten diren puntutik aurrera, aldaketa genetikoak gertatzen dira, baina ez hori bakarrik, bien erloju biologikoek ere abiada desberdina hartzen dute.

«Aurkitu dugunez, txinpantzeen erlojua gizakienetik askoz hurbilago dago, beste tximinoenetik baino», dio Navin Elango ikertzaileak. Izan ere, gizakiak eta txinpantzeak antzeko abiadan eboluzionatu dute, eta gorilak zein orangutanak baino askoz geldoago. Polikien garatu direnak gizakiak dira; edonola ere, txinpantzeak baino %3 polikiago. Txinpantzeen eta gorilen arteko aldea, ordea, %11koa da. Bistan denez, geldotasun horrek belaunaldi berriak sortzeko erritmoarekin du zerikusia, eta burmuinaren tamainarekin, agian. Gero eta burmuin handiago, orduan eta denbora gehiago behar du espezie bateko umeak heltzeko eta hurrengo belaunaldiaren guraso bihurtzeko. Horren ondorioz, denbora epe berean, askoz mutazio genetiko gutxiago dituzte polikiago ugaltzen diren espezieek.

Georgiako zientzialariek aurkitu dutenez, gizakia gizaki egiten duten aldaketa genetikoak aski berriak dira. Duela milioi bat urte baino ez ziren hasi, nahiz eta gizakien eta txinpantzeen arteko banaketa duela 5-7 milioi urte hasi, biologo gehienek uste dutenez.Txinpantzeak (Pan troglodytes) eta bonoboak (pan paniscus) eboluzioaren zuhaitzean non kokatu zalantzan egon da 1775. urtetik, espezieok lehen aldiz sailkatzeko saioa egin zutenean. Gizakiekin zuten antza ikusita, Homo generoan sartu zituzten tximinook, gizakiekin batera. 1816. urterako, ordea, genero bat (Pan) propio asmatu zuten tximuok Homo generotik ateratzeko. Sailkapena arbitrarioa da, azken finean.

Zeelanda Berriko zientzialariek txinpantzeei «eskubideak» ematea eskatu zuten 1999. urtean. Erantzun zietenez, eskubideak emanez gero, kartzela zigorra ere ezarri beharko litzaieke tximino kriminalei. Homo espeziean berriz onartzea tarteko konponbidetzat iradoki dute beste batzuek. Azken finean, familia barneko erabaki politikoak dira.

———————————————————–

“Gizakia eta txinpantzea ez balira, genero berean jarriko lituzkete bi espezieak”

Soojin Yi Georgiako (AEB) Teknologia Institutuko biologia irakaslea da. Txinpantzeen eta gizakien eboluzioaren abiadaren inguruko ikerketa zuzendu du.

Txinpantzeak eta bonoboak Homo generoan sartu beharko lituzkete berriz, gizakiekin batera, ala gizakiak Pan generora pasa?

(Barre) Datu asko dauden daude esateko gizakiak eta txinpantzeak oso gertukoak direla. Beste espezie batzuei buruz ariko bagina, genero berean egongo lirateke, ez bi generotan banandurik.

Zergatik aztertu duzue bereziki tximinoen erloju biologikoa?

Luze bizi den espezie bat denbora gutxi bizi den beste batekin parekatzen baduzu, diferentzia handiak aurkitzen dituzu haien erloju molekularretan. Gizakiak beste tximinoak halako bi bizi daitezke, eta denbora gehiago behar dute sexu heldutasunera heltzeko. Beraz, diferentzia handia egon beharko luke haien erlojuen artean. Hori hala ote den ikusi nahi genuen. Gure ikerketak erakutsi duenez, ez da hala gertatzen. Oso alde txikia dago erlojuetan. Horrek zera esan nahi du: denbora luzez tximinoek bezalako bizitza denborak genituen, eta soilik berriki hasi gara umeak askoz beranduago egiten, esaterako. Egun 20 urte inguru da, batez bestekoa, gizakiena, eta tximinoena 15 urte ingurukoa da. Gizakien eta tximinoen arteko diferentziaren gakoa erloju honen abiadan egongo dela uste dut, oso ondo azaltzen duelako gizakien eta txinpantzeen arteko aldea.

Zenbatekoa da aldea, belaunaldi berria sortzeko denboran?

Egun 20 urte ingurukoa da, batez bestean, gizakien belaunaldi-epea, baina duela 100 urte askoz goizago izaten genituen haurrak. Tximinoena 15 urte ingurukoa da. Egia esateko, zoologikoetako informazioa baino ez dugu, eta ez dakigu ondo oihanean zer gertatzen den. Gure ikerketa zabaldu baino lehen tximino guztiak antzeko belaunaldi-epeak zituztela uste zen. Baina guk erakutsi dugu, txinpantzeek orangutanek eta gorilek baino epe luzeagoa dutela. Oraindik ez dakigu zerk eragiten du erloju molekularraren abiada, baina nik uste dut belaunaldi-epe hau izan daitekeela eragile nagusia, oso ondo azaltzen duelako gizakien eta txinpantzeen arteko aldea.

Zelako eragina du belaunaldi-epe desberdina izateak DNAn?

Belaunaldi batetik bestera mutazioak gertatzen dira DNAn. Espezie batek haurrak gazteago baditu, belaunaldi gehiago gertatzen dira epe berean, eta ondorioz, mutazio gehiago. Zenbat mutazio dauden ikusita, espeziearen belaunaldi-epea nolakoa izan den ondoriozta dezakezu. Hori egin dugu guk. Gizakiok mutazio gutxiago dugu, belaunaldi-epe luzeagoa izan dugulako.

Gizakien eta txinpantzeen eboluzioa geldoagoa bada, zergatik uste dute batzuk orduan beste primateak baino “garatuago” daudela?

DNAn funtziorik gabeko mutazioak aztertu ditugu guk, soilik abiada ikusteko; hau da, denbora batean zenbat mutazio gertatu diren. Mintzamenaren DNA aztertuta, ordea, ziur naiz mutazio eraginkor gehiago egongo direla gizakienean.

Belaunaldi-epe luzeagoa dugu burmuin handiak ditugulako, ala kontrakoa da?

Ez dut uste belaunaldi-epeak burmuin handiagoak izatea eragin zuela, edo halakorik. Bi gauzak lotuta daude edonola ere, baina beste gauza batzuk eragin dituzte aldaketok.

Txinpantzeen eta gizakien arteko ahaidetasuna ikusita, eskubide bereziak aitortu beharko zitzaizkiela uste duzu?

(Barre) Giza eskubideak gizaki guztiei ematea erabaki aurretik eztabaida luzeak egon ziren horren inguruan. Nortasuna edo pertsonalitatea izatea soilik gizakien kontua zela uste izan da denbora luzean. Baina azken ikerketek erakutsi dute animaliek ere badutela nortasuna edo horren baliokideren bat.