Asmakizun bat da hau. Erantzuna asmatzea oso erraza da. Idatzi, ez izan lotsati!
Nor bizi da etxola honetan?
2
Kixmi boxeolari
“Le Monde” egunkarian agertu zen goiko irudia joan zen larunbatean. Poizat ilustratzailearen lana da, neokreazionismoaren inguruko artikulu bat ilustratzeko.
Jainkoa, tximinoa, gizona… ironiaz hartzen ditu. Izan ere ironiaz baino ezin da hartu Diseinu Adimentsuaren gaia. Ameriketako Estatu Batuetako Bibliaren Gerrikoa deituriko zonalde ultrakristauaren sakontasun abisaletatik, mendebalde sinesgabe materialista osoa konkistatzera dator teoria zahar-berria. Eta litekeena da aurki Euskal Herrira heltzea Eliza Katolikoaren iherarkiaren eskutik.
Jainkoak unibertsoa duela sei bat mila urte inguru sortu zuela uste dute kreazionistek. Orain jantzi berriekin agertu dira AEBetan, eta Diseinu Adimentsua jarri diote izena mozorroari. Teoriaren arabera, organismo konplexuak ezin dira zoriz sortutakoak izan, baizik eta «diseinatzaile adimentsu» batek sortutakoak. Bizidunak ingurumenaren erronkei erantzun eta aldatu egiten direla onartzen du Bill Harris medikuntza irakasle eta Diseinu Adimentsuaren bultzatzaileak. Edonola ere, «gizakia istripua» dela ukatzen du. «Bizidun forma guztiak arbaso komun batetik datozela eta prozesu natural baten ondorio direla ezin da esan, zientzian oinarrituta», esan zuen.
Kreazionismoaren mozorroa
1987an kreazionismoa eskoletan irakastea galarazi zuen AEBetako Auzitegi Nagusiak «sasizientzia» dela iritzita. Diseinu Inteligentearen bultzatzaileak beste bide bat bilatu nahi dute, kreazionismoa ikasgeletan sartzeko. Agnostikotzat jotzen dute euren teoria, eta darwinismoarekin batera irakastea proposatzen dute. Azken finean, komunitate zientifikoak eztabaidatzen ez duen eboluzionismoa «beste teoria bat» besterik ez dela eman nahi dute aditzera eskoletan.
Txiste zahar bat ekartzen dit gogora teoria bitxi honek.
- Tipo batek prakak hartzera eraman ditu jostunarengana. Handik astebetera deitzen dio jostunak prakak jasotzera pasa dadin. “Astebete prakak hartzeko?”, esaten dio haserre jostunari, “Denbora horretan Jainkoak mundu osoa sortu zuen!”. Jostunak serio begiratzen du eta honela erantzuten dio:”Bai jauna, Jainkoak zazpi egunetan sortu zuen mundua, baina begiratu zure prakak, eta begiratu mundua”.
Hedabide gutxitan agertu bada ere, ezkutuan, ateak itxita, bilera berezia egin zuten joan zen astean Vatikanoko buruek, Joseph Ratzinger Eliza Katolikoko Aita Santua buru. “Ez gaude hemen eboluzioaren zentzurik gabeko istripu batengatik”, entzun diogu lehen ere Ratzingerri. Filosofoak, zientzialariak eta teologoak bildu ditu Benedikto XVI. delakoak, Eliza Katolikoa diseinu adimentsuarengana biltzeko bidea prestatzeko, ziurrenera.
Poizaten marrazkia ezin egokiagoa da.
Kixmi boxeolariak eskularruak jantzi ditu. Lehen “round”-a hastear dago, eta kanpaiak ez gaitu salbatuko.
Jane Goodall, elkarrizketa
- Arpilaketa geratu ezean, gizateria osoa hondoratuko da tximinoekin batera
Hala esan dit txinpantzeak ikertzen oihanean 45 urte pasatu dituen zientzialariak.
Jane Goodall (Londres, 1934) Bakearen Mezulari izendatu zuen Nazio Batuen Erakundeak 2002an, baina Tanzaniako Gombe natur parkeko txipantzeekin eginiko lanarengatik da ezaguna. Oihanean pasatu zituen 45 urte, tximinoak aztertzen. Txinpantzeek tresnak erabiltzen dituztela deskubritu zuen 1960. urtean. Lehen aldia zen halakorik frogatzen zela, eta gizakiaren definizioa aldatu behar izan zuten zientzialariek, hori tximinoengandik bereizten jarraitzeko. Jane Goodall institutua sortu zuen txinpantzeak eta haien bizilekuak babesteko. Azken urteotan, urte ia osoa bidaiatzen ematen du, bizidun ororekiko errespetu mezua zabaltzen.Tximinotaz eta kristautasunaz mintzatu gara, besteak beste.
Bartzelonan zegoela harrapatu dut, telefonoz. Irakurtzea baino nahiago baduzu elkarrizketa entzun, hemen duzu podkasta (ingelesez dago, Goodallen partea behintzat). Azpian, elkarrizketaren euskarazko bertsioa. Badakizue, laburragoa da, gauza batzuk kanpoan geratu dira,trikimailu txikiak egin behar izan ditut nire galderek horren txatxu eman ez dezaten, tradutore traditore, eta abar… beti bezala.
Txinpantzeen eta gizakien genoma dekodetuta, argi geratu da bi espezieak hurbileko ahaideak direla, eta azken ikerketa genetikoek iradoki dute gizakion eta txinpantzeon arbasoek elkarrekin izan zituztela haurrak lau milioi urtez. Garaia da txinpantzeak berriz homo familian onartzeko?
Ezetzean nago ni, egia esan. Desberdintasun asko daude oraindik bi espezieon artean. Gainera, txinpantzeak homo familian sartzeak jende piloa haserrearaziko du, eta, hortaz, uste dut ez diela txinpantzeei batere lagunduko. Hala uste dut nik, behintzat. Txinpantzeak harrigarriak dira, zoragarriak, uste baino antz handiagoa dute gurekin, genetika aldetik izugarri hurbil gaude. Portaera ereduak partekatzen ditugu, nortasuna dute, gogamena, sentimenduak… Baina ez dira gizakiak, eta hori ez da gauza txarra, gizakiok portaera zoroa eta ergela dugulako egun. Planeta suntsitzen ari gara.
Txinpantzeak gure familiako kideak izatea ez dugula merezi esaten ari zara?
(Barrez) Agian, horixe pentsatzen dut, bai. Gizakia tximino handi gisa deskriba daitekeela? Bai horixe, tximino handiak gara. Nik 45 urte pasatu ditut haiekin, eta badakit antzekotasun harrigarriez gain desberdintasunak ere baditugula. Edonola ere, tximino handiei hainbat eskubide emateak –bizitzeko eskubidea edo torturatuak ez izateko eskubidea, esaterako– ez du kalterik egingo.
Tximino Handia Egitasmoaz ari zara, hau da, txinpantzeei, bonoboei, gorilei eta orangutanei oinarrizko eskubideak emateko kanpainaz. Bat zatoz horrekin?
Ni neu ez nabil hortik tximinoen eskubideen alde mintzatzen, asko falta zaigulako oraindik gizaki guztiok eskubide horiek izateko. Munduko leku gehienetan giza eskubideen bortxaketa izugarriak gertatzen dira. Beraz, ez dut uste tximinoen eskubideak hobetuko direnik. Urteak beharko dira horretarako. Ni gizakien erantzukizunaz mintzatzen naiz. Saiatzen naiz jendeari ulertarazten animalien erreinuko kideak garela eta ez gaudela hortik aparte. Saiatzen naiz ulertarazten ez dagoela muga zorrotzik haien eta gure artean. Horrek laguntzen digu hobeto ulertzen naturan dugun lekua. Halako adimena, halako garuna dugunez geroztik, ideiak eztabaidatu ditzakegunez eta jakintza parteka dezakegunez geroztik, onartu behar dugu planeta honen etorkizunaren erantzuleak garela. Ez dugu erantzukizun hori onartuko egoera hobeto ulertu arte. Hori da nire lana: jendeari kontzientzia piztea, munduan gaizki doana ikusten laguntzea. Horregatik ari naiz halako ahalegina egiten gazteak hezteko egitasmoan.
- Txinpantzeak homo familian sartzeak jende asko haserrearaziko du eta ez du mesederik egingo
Eliza katolikoak oso gogor jo tximinoen eskubideen aldeko kanpainaren aurka…
Saihestezina zen hori, eta txinpantzeak homo familiakoak direla esango bazenu, are okerragoa izango litzateke. Nire ustez, ordea, Elizak hori gaitzestea gaizki ulertze baten ondorioa da: uste dute tximino handiei giza eskubideak emateaz ari garela. Ez dugu halakorik esan, ordea. Gizakiei hainbat oinarrizko eskubide ematen dizkiegu: torturatuak ez izateko, bizitzeko eta askatasuna izateko eskubideak. Hiru eskubide horiek nahi dizkiete eman tximino handiei, eta, ziurrenik, beste animalia batzuei ere. Horrek ez du zerikusirik erlijioarekin. Animaliok orain arte baino hobeto tratatu beharko genituzkeela gogoratzeko ohartarazpen filosofiko edo legezkoa litzateke.
Ez duzu uste kultura kristauak baldintzatu duela tximinoekiko dugun harremana?
Hala uste dute batzuek. Nik lagun interesgarri bat daukat, Alemaniako apaiz jesuita bat. Nik idatzitako In the shadow of man (Gizakiaren itzalpean) liburua irakurri zuen apaiztegian zegoela.
Bere gotzainarengana joan zen, urte bat libre eskatzeko. Denbora horretan atzera egin nahi zuen, Jesu Kristoren garaira ahalik eta gehien hurbiltzeko, jatorriko kristautasunak animaliekiko zer-nolako jarrera zuen ikusteko. Aurkitu zuenez, lehen kristauen garaian inork ez zuen iruzkin bakar bat ere egin gizakiek arima izateaz eta animaliek ez. Adibiderik onena San Frantzisko da hor, animaliei «anaiak eta arrebak» esaten baitzien. Laguna urduri zegoen, tesia gotzainari erakutsi behar ziolako. Izan ere, kristautasun modernoak animaliekiko duen jarrera kritikatzen ari zen, hau da, menpekotasunaren ideia. Gotzaina, ordea, erabat hunkitu zen, eta informazioak kristautasunaren jarrera betiko aldatuko zuela esan zuen. Eskutitz pertsonal bat bidali zidan gotzainak. Beraz, litekeena da kristautasunak jendeak tximinoekiko duen jarrera baldintzatu izana. Dena den, dotrina katolikoak orain eboluzioaren ideia onartu duela uste dut. Beraz, duela zazpi milioi urte gizakien arbaso bat tximinoen antzekoa izatea ideia onargarria da orain. Egun baliteke katolikoek izpiritu santuaren etorrerak eboluzioan izaniko eginkizuna nabarmendu nahi izana.
- Eliza katolikoak gaizki ulertu du tximinoei oinarrizko eskubideak emateko egitasmoa
Afrikan hasi zenuen zure ikerketa, Louis Leakey antropologoarekin. Gaur egun gehiago interesatzen zaizu tximinoen etorkizuna gizakien iragana baino. Lotuta ikusten duzu bi espezieon etorkizuna?
Litekeena da Afrikan etorkizuna lotuta egotea, baina ez dut uste Afrikako tximinoen etorkizunak txinatarrengan, esaterako, eragina izango duenik. Badut ustea, ordea, ingurumena suntsitzeari uzten ez badiogu, berriztatzen ez diren natur baliabideak arpilatzeari uzten ez badiogu, gizateria osoa hondoratu egingo dela tximinoekin batera, haiek lehenbizi. Galdu egingo dira, egun munduan ikusten dugun suntsipenerako joera orokorraren ondorioz.
Zergatik du gure gizarteak antz handiagoa txinpantzeen gizartearekin –hierarkia, oldarkortasuna– gozoagoak diren bonoboen gizartearekin baino?
Tximinoek eta gizakiok arbaso bat partekatzen badugu, argi dago harengatik jaso ditugula joera oldarkor asko. Gizakiak zein txinpantzeak izugarri bortitzak eta ankerrak izan daitezke, biek izan ditzakete lurraldearen inguruko gatazka hilgarriak. Baina arbaso harengandik jaso ditugu biok amodiorako, errukirako eta altruismorako joerak ere. Guztiak frogatuta daude txinpantzeen artean. Guk bezala, alde iluna daukate haiek ere. Baina guk askozaz ahalmen handiagoa dugu gure joera oldarkorrak kontrolatzeko. Gure garunak balio moralak sortzeko aukera ematen digu.
Txinpantze batek giza haur bat amari eskuetatik erauzten eta hiltzen ikusi zenuen zuk behin. Horregatik erabaki al zenuen txinpantzeekin komunikatzeko saiorik ez egitea haiekin basoan zinela?
Ez. Hasieratik erabaki nuen haien mundua leiho batetik ikusi nahi nuela eta ez nuela mundu hori kutsatu nahi. Badakit ni han egoteak eragina zuela haiengan. Badakit iraganean David Greybeard (Dabid Bizar-urdin, irudian) 
txinpantzea orrazten ibili nintzela, eta jolastu nintzela beste birekin. Okerra izan zen, ziurrenera, baina berriz egingo nuke halako egoera batean egonez gero. Izan ere, erabat basatia den animalia baten konfiantza irabazten baduzu, urtebetez gizakiengandik iheska ibili den animalia batekin jolastera heltzen bazara, sekulako saria da hori, eta, ziurrenera, horrek eman zidan kemena 45 urtez jarraitzeko. Ni ez nintzen zientzialari gisa hasi. Txinpantzeak ikertzen hasi nintzenean ez nuen unibertsitate lizentziarik. Louis Leakeyk esan zidan doktoretza lortu behar nuela, etorkizunean ikerketetarako dirua jaso ahal izateko. Berak bidali ninduen Cambridgera.
Azkenaldian ez duzu ikerketa lanik egiten. Txinpantzeek enbaxadore handi bat irabazi dute, baina ez duzu uste gizakiok zientzialari handi bat galdu dugula?
Ez dut ikertzen, baina talde zoragarri bat daukat han. 20 urtez trebatu nituen, eta material guztia aztertu nuen. Egun ere, gainbegiratzen dut ikasleen lana. Datuak biltzen ari dira, nik egin nuen bezala. Beraz, Gombetik ateratzen den zientzia materialaren gaineko itzal handia dut oraindik. Baina zer zentzu luke zientzialaria izaten jarraitzeak txinpantzeak poliki galtzen diren bitartean, euren oihanarekin batera? Horregatik sentitu nuen erabat ezinbestekoa zela ni nire oihan maitetik ateratzea eta txinpantzeei eta beste izakiei ahotsa ematen saiatzea.
Zer egin daiteke haien alde?
Gauza garrantzitsuenetako bat da ulertzea tximino handiak oihanean babesteko inguru horietan bizi den jendearen egoera hobetu behar dugula. Gombeko txinpantzeak betiko galduko dira, hango jendea kontserbazio ahaleginetan partaide izatea lortzen ez badugu. Pobrezia gorrian bizi dira, ordea, eta bizilekua erabat hondaturik dago, populazioa hazi egin delako eta errefuxiatuak heldu direlako. Horregatik, egitasmo bat abiatu genuen, zuhaitz mintegiak sortuz, lurraren higadura kontrolatzeko. Mikrokredituak eman genituen, emakumeek euren egitasmo txiki iraunkorrak antola zitzaten. Beka sistema jarri genuen indarrean, neskek bigarren hezkuntza izan zezaten, eta familia planifikazioaren inguruko informazioa eman genuen. Jende horrek, orain, zuhaitzak berriz hazten utzi ditu, eta Gombeko txinpantzeek beste talde bakartuekin harremana izan dezakete orain.
- Nire lanik garrantzitsuena gazteei itxaropena ematea da, mundua alda dezaten
Belaunaldi gazteengan jartzen duzu itxaropena?
Mezu bat daukat emateko, eta ez du zuzenean zerikusirik tximinoekin. Ikasle askok telebista ikusita eta egunkariak irakurrita, munduaren egoera ikusten dute eta itxaropen oro galtzen dute. Nire lanik garrantzitsuena gazte horiei itxaropena ematea da. Egunero egiten duguna garrantzitsua dela eta gauzak aldatzen dituela ulertarazi nahi diet. Gure hezkuntza programan parte hartu dutenek eutsi diote gero ere filosofia honi: bizitza dirua egitea baino gehiago da. Eta gazte hauek ari dira dagoeneko egitasmoak gauzatzen eta mundua aldatzen. Itxaropenik ez badago, ez dago inorentzat, ezta tximinoentzat ere. Itxaropena oihanetik dator.
——————————————————————–
Tximino Handia Egitasmoa (Great Ape Project) nazioarteko ekimen bat da, Nazio Batuen Erakundeari tximino handien eskubideak aldarrika ditzala eskatzeko. Txinpantzeei, bonoboei, gorilei eta orangutanei orain artean gizakiei soilik aitortzen zaizkien onarrizko eskubideak ematea da helburua. Primatologo, psikologo eta etikaz kezkaturiko pentsalari talde batek sortu zuen egitasmoa, Paola Cavalieri eta Peter Singer filosofoak buru, 1993an. Animaliok gizakiekin daukaten antzean oinarritzen dira, haientzat bizitzeko eskubidea, askatasuna izateko eskubidea eta torturatuak ez izateko eskubidea eskatzeko.
Tximinoak Espainiako Legebiltzarrean
Hil honen amaieran bozkatzekoa da Espainiako Legebiltzarrean Tximino Handien Egitasmoarekin bat egiteko proposamena. Berdeetako diputatu Francisco Garridok jarri du gaia Legebiltzarreko agendan, eta PSOEren sostengua lortu du. Proposamena jakinarazi zenean, apirilean, Eliza katolikoa haserretu egin zen. Euskal Herrian, asmoa gogor gaitzetsi zuen Fernando Sebastian Iruñeko eta Tuterako gotzainak. «Ezin da barregarri geratu aurrerakoiarena egiteko», esan zuen. Tximinoei «giza eskubideak» eta «enbrioiei eta fetuei onartzen ez zaizkien eskubideak» aitortzea salatu zuen gotzainak.
Oihaneko erregina
- Jane Goodall Londresen (Erresuma Batua) jaio zen.
- Afrikara joan zen, idazkari lana egitera.
- Louis Leakey antropologoak konbentzitu zuen Gombeko natur parkeko (Tanzania) txinpantzeak ikertzeko.
- Txinpantzeek haragia ere jaten dutela konturatu zen (barazkijaleak zirela uste zen ordura arte). Urte berean, txinpantzeek tresnak erabiltzen dituztela ikusi zuen. Lehen aldiz ikusi zen halakorik gizakietatik kanpo.
- Bi txinpantze taldek elkarri gerra antolatua egin ziotela ikusi zuen. Lau urte iraun zuen gerrak.
- Txinpantzeen artean ere kanibalismoa gertatzen dela behatu zuen.
- Jane Goodall institutua eratu zuen, tximinoak ikertu eta babesteko helburuarekin.
- Txinpantzeek umezurtz geraturiko kumeak adoptatzen dituztela ikusi zuen.
- Txinpantze taldeen artean teknologia trukeak gertatzen direla frogatu zuen.
- Bakearen Mezulari izendatu zuen Nazio Batuen Erakundeak.
- UNESCOren 60. urteurreneko domina eman zioten.
Mistery tour
Ez zaigu ahaztuko joan zen larunbatean eginiko txangoa. Erremellurin eta Bastidan izan ginen Maddalen, Juanito, Izarne, Oier eta bostok. Erdimozkortu ginen biziaren ardoarekin eta KIXMITRON ikusi genuen.
Hor dago, Erremelluriko baselizako Paradisua koadroan. Hor dago tximinoa eta hor dago KIXMITRON hitza. Harrigarria da ikustea hilzorian dagoen margolari batek bere azken koadroari ematen dizkion azken zertzeladak KIXMITRON logoa margotzeko erabili dituela. Bizitzari buruzko ukitu ironikoa dago hor, ziurrenera,Ameztoiren humore sakonetik aterata. Baina ez dugu inoiz jakingo benetako esanahia.
Txangoaren bideoa egin dut. Hemen duzue ikusgai. Oierrek esan bezala, mistery tour bat izan zen, benetan.
Larunbatean, KIXMITRON
tagzaniapaste
Tagzania: elilaztan
Egin dugu hitzordua.
Larunbatean joango gara Erremellurira Bixente Ameztoiren Paradisua eta beste koadroak ikustera. KIXMITRONen sasi-misterioa argituko dugu eta inguruan bazkalduko dugu.
Zazpi bat lagun gara. Bai, Azken Afarian ere pertsona gehiago izan ziren (ofizialki, 14: 12 apostolu, Kixmi eta Mari Maddalen) baina jakina da afarietarako jende gehiagok ematen duela izena beti.
Goiz xamar jarri digute hitzordua Erremellurikoek: goizeko 11etan abiatuko dugu bisitaldia, baina luze joko duelakoan nago, beraz badago astia geroxeago ere etortzeko.
Jatorrena tabernan (Bastida) egongo gara, bestela, bazkaltzeko orduan.
Bastidan izan nahiko nuke, zioen poetak.
Bastidan izango gara.
‘Love’, tximinoen planetan
Genetika azterketetatik ondorioztatu dutenez, uste baino askoz beranduago bereizi ziren txinpantzeen eta gizakien arbasoak, eta
lau milioi urtez haurrak izan zituzten elkarrekin
Duela zazpi milioi urte, tximino talde bat besteengandik banandu zen, eta, bakardadean, beste ezaugarri batzuk garatzen hasi zen, gizakia izatera heldu arte. Hona bertsio ofiziala. Benetako historia askoz korapilatsuagoa izan zela iradoki dute, ordea, azken azterketa genetikoek. Ameriketako Estatu Batuetako genetista talde baten arabera, askoz berriagoa da bereizketa, eta litekeena da txinpantzeen eta gizakien arbasoak lau milioi urtez elkarrekin haurrak eduki izana.
Gizakien eta txinpantzeen genoma deskodetu zutenean, haien arbasoak noiz banandu ziren kalkulatu zuten zientzialariek, baina tranpa txiki bat egin zuten. Bi espezieen geneen arteko batez besteko diferentziak zazpi milioi urteko bereizketa erakusten zuen. Datua bat zetorren Txaden 2002an aurkituriko kaskezur baten datazioarekin (azpiko irudian). Toumai bataiatu zutena ezagutzen den lehen hominidoa zela ondorioztatu zuten 2002an.
Tranpa zertan datzan agerian utzi dute Massachusettseko Broad Institutuko eta Harvard Unibertsitateko zientzialariek: ikerketeta hartan ez zuten kontuan hartu genoma horietako eremu batzuk besteak baino gazteagoak direla, batez besteko desberdintasun genetikoa erabili zutelako. Badira, bai, duela zazpi milioi urte bereizi ziren geneak bi genometan, baina beste batzuek 5,4 milioi urte baino ez dituztela ondorioztatu dute zientzialariok. Hau da, gizakiaren eta txinpantzeen arteko azken bereizketa uste baino askoz berriagoa dela.
(Kaskezurren konparaketa: Homo sapiens A, txinpantzea B, Australopithecus africanus C, eta Toumai D)
X kromosomaren eboluzioa da horretan bitxiena. Aurkitu dutenez, besteak baino askoz gazteagoa da, 1,2 milioi urte berriagoa. «Genomaren analisiok ustekabe handiak ekarri ditu, eta esanahi handia dute giza eboluzioan», adierazi du Broad Institutuko ikertzaile Eric Landerrek.
Aurkikuntzak paleontologoen eskemak hausten ditu. Gizakiak eta txinpantzeak duela 5,4 milioi urte bereizi baziren, nola da posible giza ezaugarriak dituen Toumai-k zazpi milioi urte izatea?
Hibridazioa
«Hibridazioa», hona zientzialariok ematen duten erantzuna. Honela laburbiltzen dute eboluzioaren historia: bi espezieak duela 11 milioi urte hasi ziren bereizten, baina gero berriz elkartu eta elkarrekin izan zituzten umeak. Azkenean, behin betiko banandu ziren, duela 5,4 milioi urte inguru. «Gizakien eta txinpantzeen arbasoen arteko hibridazioak lagunduko luke azaltzen zergatik dauden gure genometan halako adin ezberdinak dituzten guneak, eta zergatik diren gizakien eta txinpantzeen X kromosomak horren antzekoak», esan du David Reich Harvardeko genetistak. Izan ere, hibridazio prozesuak aldaketa gehiago eragiten dizkio X kromosomari beste kromosomei baino. Hortaz, hori da kromosoma horren eboluzio bitxiaren zergatia.
Paleontologoek zorte handia izan behar dute hezurrak eta bestelako aztarnak topatzeko. Geneak, berriz, hor daude, zelula bakoitzean, bizidunen eboluzioaren eta historiaren dokumentu gisa. Baina genetika zientzia jaio berria da, eta oraindik ez dugu ikasi geneetan dauden datu guztiak irakurtzen. «Harrigarria da geneek ematen duten informazioa», diote MITeko zientzialariok euren artikuluan.
Nahasketak landare espezie berriak sor ditzakeela jakina zen aspaldi, baina orain arte ez da pentsatu hibridazioa animalia espezieak sortzeko modu aproposa izan zitekeela, are gutxiago eginkizun handia izan zezakeela txinpantzearen eta gizakiaren eboluzioan. Reichek adierazi duenez, animalia espezieen artean orain arte ez bada halako eboluzio mekanismorik ikusi, halakorik bilatu ez dugulako izan daiteke.
Elkarrizketa
Nick Patterson:
“Harreman haien ondorengoak gu
edo txinpantzeak diren ez dakigu”
Geneen detektibe antzeko bat da Patterson (irudian), txinpantzeen eta gizakien arbasoen arteko nahasketa izan zela proposatu duen ikerketaren egileak.
Kriptografian aditua da Patterson, eta egun Interneten segurtasunerako erabiltzen den kodifikazioa berak garaturiko sistemetan oinarritzen da, besteak beste. Bost urte egin ditu Massachusettseko Teknologia Institutuko (MIT) Broad Institutuan genetika aztertzen. Patterson da txinpantzeen eta gizakien arbasoen artean nahasketa izan zela proposatu duen ikerketaren egile nagusia.
Txinpantzeak, gorilak, orangutanak eta makakoak ikertu dituzue, baina lanaren ondorioetan soilik txinpantzeez mintzo zarete, zergatik?
Gure asmoa gizakien eta txinpantzeen arbasoak nola bereizi ziren ikertzea zen, txinpantzeak gure ahaiderik hurbilenak direlako. Edonola ere, beste simioak ere aztertu nahi genituen, arrazoi teknikoengatik eta konparazioa egiteko. Ikusi dugunez, X kromosoma –gizonezkoek bat dute, eta emakumezkoek bi– izugarri antzekoa da gizakietan eta txinpantzeetan, gaineko genomari begiratuta espero genuen baino askoz antzekoagoa. Goriletan ez da halakorik gertatzen; horietan, espero bezain ezberdinak dira. Hori da gure lehen aurkikuntza, eta azalpen bat behar zuela iruditu zitzaigun.
Nola hartu dute paleontologoek zuen teoria, kontuan hartuta fosilekin kalkulaturiko lehen hominidoen jaiotze datak oker daudela esan duzuela?
Baliteke datu genetikoak oker egotea nonbait, ez dakit, baina hala ez bada, badago hor azalpena eskatzen duen zer edo zer. Oso jende gutxi da aditu bietan, paleontologian eta genetikan, eta gu ez gara horietakoak. Genetika eta fosilen adina kalkulatzeko egungo teknikak ez datoz bat. Baina halakoak askotan gertatzen dira zientzian. Duela 15 urte fisikariek eta astronomialariek Lurra unibertsoa baino zaharragoa zela kalkulatu zuten. Bistan zen hor akats bat zegoela, eta konpondu egin zuten gero. Halako zer edo zer gertatzen da hemen. Bitartean, gurekin jator jokatu dutela uste dut.
Gizakien eta txinpantzeen arbasoek denbora luzez haurrak elkarrekin izan zituztela ondorioztatzeak argituko du kontua, ala arazo gehiago eragingo ditu?
Gu oso kontuz ibiltzen saiatu gara. Ez dugu esan halakorik gertatu zenik, baina esaten dugu datuak harrigarri samarrak direla, eta hau azalpena izan daitekeela. Hitzekin kontuz ibili behar dugu hemen, nahiz eta agian ez den irakurleek entzun nahi luketena.
Gizakien eta txinpantzeen arbasoak elkarrekin nahasi baziren, nortzuk dira harreman horren ondorengoak?
Ez dakigu. Gizakia ala txinpantzea? Bietako bat, izatekotan. Genetikako datuek ez digute esaten, ordea, bietako zein den. Asko pentsatu dugu horretaz, baina ez dugu erantzuna aurkitzeko modurik topatu.
Podcast
Goian transkribaturikoa Pattersonekin telefonoz izaniko elkarrizketaren laburpena baino ez da. Osorik entzun nahi izanez gero, hemen duzue podcasta (ingelesez dago, Pattersonen erantzunak behintzat bai). Zientzialariak euskaldunon inguruan dioena entzun ahalko duzue, besteak beste. Euskaldunon gaia berak atera du elkarrizketan, bere kabuz, inongo probokaziorik gabe (nondik deitzen nion baino ez diot esan). Oso historia genetiko interesgarria dugula dio zientzialariak, eta galdera batzuk airean uzten ditu elkarrizketak: euskaldunok al gara txinpantzeen eta gizakien arbasoen arteko nahasketaren lekuko?
Simiotika
Eskerrik asko, neskak, erretratuarengatik.
Argazkilari batek tximinoekin eginiko lan harrigarriaz mintzatu nintzen Pasioa, James Mollisonen arabera mezuan. Tximinoen aurpegien argazki erraldoien erakusketa Manchesterren jarria zuen artistak. Ingalaterrako hiri euritsura (Fucking Rainy Manchester, esaten diote han) joateko modurik ez nuela idatzi nuen. Baina hiru neska gazte donostiar hauek han egon ziren, Mollisonen tximuak ikusten.
Hor dituzue, ezkerretik eskuinera, Ana Jaione, Silvia eta Zaida. Atzean Haidar (ezkerrean) eta Bonny.
Haidarrek nesken adin beretsua du, nerabea da, baina oso bestelako bizitza izan du.
Erretratuak erretratu baten barruan. Gizakiak eta tximinoak. Hainbat geruza sinboliko bata bestearen gainean, argazki batean. Simioen esan nahia aztertzen duen zientzia zein da?
Simiotika.
Kixmi-klip
Jesu Kristo, The Beatles eta Marilyn Manson mezuan Disposable Teens bideo-kliparen inguruan hitz egin nuen. Marilyn Manson Ameriketako Estatu Batuetako musikariaren kanta baten ingurukoa da bideoa, eta interesgarria KIXMI blogarentzat hainbat arrazoiengatik.
Batetik “jainkoaren tximino bat naiz” diolako Mansonek kantan. Bestalde, bideoan txinpantze bat jarri dutelako gurutze batetik zintzilikatzen. Horrez gain, Jesukristoren lekuan jarri dutelako simioa Azken Afariaren antzezpen sui generis batean.
Orduan bideoaren bi irudi jarri nituen. Baina, orain, bideo osoa aurkitu dut.
Hemen duzue ikusteko. Adi tximinoari eta, oro har, sinbologia kristauari, horretaz beterik baitago bideoa.
Iradokizuna:Soinua kenduta ere ikus daiteke.
Juan Solo
Juan Solo komiki sail baten izenburua eta beronen pertsonaia nagusia da.
Alejandro Jodorowsky idazle eta zinemagile txiletarrak asmatu zuen Juan Solo, eta George Bess marrazkilariak koloretan jarri zuen 1995.urtetik 1999ra. Izena Star Wars pelikuletako Han Solo pertsonaiari kopiatu diolakoan nago. Edonola ere ez du Harrison Ford aktoreak antzezturiko espazioko kontrabandistarekin zerikusi handirik. Lotura handiagoa du KIXMIrekin, ikusiko duzuenez, irakurtzen jarraituz gero.
Jodorowskyk asmaturiko Latinoamerikako Huatulco hiriko zakarrontzi batean abandonaturiko haur bat da Juan Solo. Prostituzioan dabilen ipotx transexual batek aurkitzen du (bai ondo irakurri duzu! ipotx transexual txapero bat!). Ipotxaren lehen erreakzioa da umea txakurrei jateko ematea. Baina errukitu egiten da ikusten duenean haurra bera bezalako munstro bat dela (haren hitzak dira).
Izan ere, barrabil eta zakiltxoaz gain, mutikoak BUZTANA du bizkarraren amaieran.
Hazi ahala sekulako putakume bihurtzen da Juan Solo. Neskak bortxatzeko, lapurtzeko eta hiltzeko eragozpenik ez du. Bere lagunak ere hiltzen ditu, dirua eta boterea lortzeko. Bizitza gogorra da Huatulco hiri ustel eta bortitzean, eta Juan Solo inor baino ustelago eta bortitzagoa da.
Edipo Erregearen istorioa ere erabili du Jodorowskyk. Juan Solo bere amarekin oheratzen da, bere ama dela jakin gabe. Bere arreba hiltzen ditu, arreba duela jakin gabe. Eta aita ere tirokatzen du.
Amarekin ihesari eman ondoren hasten da Juan Soloren gurutzebidea.
Ama-maitalea, dirua eta duintasun oro galduta, basamortuan barneratzen da. Mendi galduetako indioek santutzat hartzen dute. Aspaldi daude salbatzailearen zain, eta goresten duten santua buztanduna da.
Indioak etsita daude, lehorte izugarriak kiskali dituelako bazterrak aspaldi. Juan Solok bere bekatuak (edo pilaturiko karma txarra) garbitzeko, bere burua sakrifikatzen du. Jainkoari euria eskatzeko, bera gurutze batera iltzatu dezaten eskatzen die indioei. Gurutzean hiltzen da Jesukristo buztandun baten gisara.
Star Wars, Edipo Errege… Jodorowskyk edozein historia hartu eta fabula sasi-budista bihurtzeko duen abileziarekin harritu gaitezke. Edo, bestela esateko, besteen istorioak plagiatzeko duen muturrarekin txunditu.
La nacion clandestina
Izan ere, Juan Soloren parabola, hein handi batean, Jorge Sanjines zinema zuzendari boliviarraren filma batek kontatu zuen Jodorowskik baino urte batzuk lehenago. La nacion clandestina pelikulari Urrezko Maskorra eman zioten Donostiako zinemaldian, 1989. urtean.
Puri-purian dago pelikulak agertzen duen testuingurua, Boliviako indigenen gatazka eta mundu ikuspegia direlako protagonista.
Sebastian Mamani indio aimara La Paz hiriburura eramaten dute txikitan, eta sekulako zerri bihurtzen da hazitakoan. Paramilitarrekin ibiltzen da, sindikalistak hiltzen, bere herriari lapurtzen… Alkoholiko bilakatzen da.
Baina egun batean, mozorro bat egiteko eskatzen dio La Pazeko herrikide bati. Izan ere, bere bizitza zitalarekin nazkatuta, herrikideengatik sakrifikatzea erabakitzen du, “danzanti” errituaren bidez. Herrira itzultzen da eta hil arte dantzatzen du, zoriona ekartzeko indioei. Hemen duzue bideoa:
La nacion clandestina-ko Sebastian Mamanik ez du buztanik, baina Juan Solo, Jesukristo, eta antzinako heroien soka bereko pertsonaia da. Urrezko abarretik zintzilikaturiko tximinoak dira.
Agur tximinoari
Pelikula bitxia egin zuen 1978. urtean Marco Ferreri zinemagile italiarrak (Milan 1928, Paris 1997). 
Nonbaiten irakurri dudanez, Ciao Maschio filma interesgarria eta txatxua da aldi berean, fantasia hipererrealista, eta argumenturik gabeko zozokeria.
Adios al Macho, Bye By Monkey, Reve de Singe izenburua jarri zioten pelikulari Europa eta Ameriketako zinemetan, eta, bai, ados nago, aski txatxua da. Baina ikusle batzuei interesgarria iruditu bazaie, are interesgarriagoa da KIXMIren inguruko ikerketa honentzat.
Irudi harrigarriz beteriko filma da. Horietako batzuk
profetikotzat ere har daitezke, kontatuko dizuedanez (amaiera ere izorratuko dizuet, irakurtzen jarraitzen baduzue. Argi gera dadin).
Hona pelikulak kontatzen duen istorioa:
Lafayette (Gerard Depardieu) gazte kaskarina elektrizista da New Yorken. Hiria arratoiez beteta dago. Erromako Inperioaren Museoarentzat eta emakumez osaturiko antzerki talde feminista batentzat egiten du lan. Eguberri egunean, sexu indarkeriaren inguruko antzezlana egitea erabakitzen dute emakumeek. Bortxatzaileek sentitzen dutena zuzenean jakitearren, Lafayette bortxatzen dute.
Hurrengo sekuentzian Manhattango hondartza batean dabiltza Lafayette eta bere lagunak (Marcello Mastroiannik antzezturiko agure anarkista tartean). King Kongen gorpua aurkitzen dute, hondarraren gainean. Hilotz erraldoian tximino-kume bat topatzen du Mastroiannik, baina bera kumea zaintzeko zaharregia dela dio, eta Lafayetteri ematen dio tximua. Sehaska kanta abesten diote animaliari:
- Haurra lo dago zuhaitzaren gainean / Haizeak jotzen duenean / jo eta erori egingo dira / haurra, sehaska eta guztiak.
Dorre Bikiak atzean dituztela ikusita, barre urduria eragin zidan erorketaren inguruko sehaska kantak. Ikusi bestela sekuentzia.
Are harrigarriagoa egin zitzaidan hurrengo sekuentzia. Erromako Inperioaren argizarizko museora eramaten du Lafayettek tximinoa, eta Jesukristoren Azken Afaria-ren errepresentazio baten aurrean pasatzen dira. Gogoratzen Veroneseren margoa? Eta Marilyn Mansonen bideo-klipa?
Lafayette eta bere bortxatzaileetako bat elkarrekin bizi dira soto batean. Familia osatzea erabakitzen dute, eta tximinoa legez adoptatzeko agiriak egiten dituzte. Zoriontsu biziko direla dirudi, baina komedia honek amaiera tragikoa du, buffo-a egia esan. Mendebaldeko zibilizazio patriarkalaren amaieraren metafora izan nahi du, antza.
Neskalagunak haurdun dagoela (bortxaketatik) esaten dio Lafayetteri. Elektrizista izutu egiten da gizaki baten aita izango dela entzutean eta bikotea hautsi egiten da.
Gero, etxera itzultzean, arratoiek tximinokumea jan dutela aurkitzen du Lafayette. Penak itsututa, Erromako Inperioaren Museora joaten da elektrizista. Hona han gertatzen dena. Adi Lafayette eta museoaren zuzendariaren arteko elkarrizketari.
Hasieratik ikusten da Ciao Maschio sexu rolen inguruko ariketa dela, gizonen menpeko gizartearen amaieraren inguruko hausnarketa.
Marco Ferrerik tximinoak protagonista jarri zituelako eta Jesukristoren Azken Afaria agertu zuelako KIXMIrekin lotzen badut, ordea, batek baino gehiagok pentsatuko du manibelari emateko gogoa dudala (Hartsuagak esan bezala).
Horregatik, nire ikuspegia azaldu beharrean, nahiago dut Piero Scaruffi idazle eta zinema kritikariak gaiaz esandakoak aipatzea (negritak neronek jarri ditut).
- King Kong munstroaren gorpuzkinen, hau da, plastikozko zibilizazioaren hondakinen pasartea eta bortxaketa batetik sorturiko neskatoarena, mundu hobearen itxaropena, alegia, Jesukristo modernoaren bi irudiren heriotzaren bitartez heltzen dira: zintzoegia, chaplinianoa ia, den gaztearen heriotza, eta txinpantzearena, Jesus haurraren karikatura. Lehenak bere zibilizazioaren sute sinbolikoan uzten du bere burua hiltzen, bigarrena arratoiek jaten dute. Azken hauek itxuragabeko zibilizazioaren sinbolo dira, hau da Erromako zibilizazioarena eta zibilizazio amerikarrarena, hau da, New Yorkeko argizarizko museoa. Bi zibilizazioak hilzorian daude, bata zaharren zaharrez, eta bestea bere gizagabetasun izugarriaren bidez.
Esan bezala, zibilizazio patriarkalaren gainbeheraren inguruko hausnarketa da Ciao Maschio. Filmeko gizonezko guztiak (tximukumea eta King Kong barne) hil egiten dira, gizontasunaren sinboloak (New Yorkeko etxeorratzen paisaia falikoa eta Erromako Inperioaren Museoa) bezala.
Emakumea, eta bortxaketatik jaiotako neskatoa, berriz, etorkizuna dira.
Giza tragikomediaren hasieraren eta amaieraren eskenatokia da hondartza, badakizue, galtzadarrien azpian omen dagoen hori. Eta hondartzan amaitzen da Marco Ferreriren filma ere, Tximinoen Planeta bezala.