Iruña-Veleia, egia ala gezurra?

‘Zer misterio ezkutatzen ote dute garbitu eztako 61 kaxa horiek. Bada garaia egia jakiteko’. Jexux Eizagirreren bideoa // Iruña-Veleiako faltsifikatzaile misteriotsua eta ikustezina

Ander Ros, Berria, 2022ko azaroaren 19a

Pozez gainezka egoteko arrazoia izan genezake euskaldunok egunotan, oso bereziki gure lana eta gogoa euskararen historia ikertzera bideraturik daukagunok. Arrazoi hori, alabaina, lehenengo ixtantetik zapuztu digute. Sinesgaitza da beste behin ere, aurreko akats larrietatik ezertxo ere ikasi ez bagenu bezala, eztabaida antzu eta gaiztoen putzuan sartu izana.

«Gehiegizko zuhurtzia» deigarria egiten zaiola adierazi berri du Juan Inazio Hartsuagak Naiz irratiko Bigarren kafea saioan. Zuhurtzia inoiz ez da gehiegizkoa, are gutxiago euskararen historiaren eremuan. Mitxelenari ezer zor badio diziplina akademiko honek, errenteriarraren zuhurtzia zorrotzari zor dio. Desesperagarria lirudike pauso bat aurrera emateko bestea ondo finkatuta dagoela ziurtatu beharrak, baina horrela egiteari esker dirau tinko Mitxelenak ezarritako oinarriak. (Jarraitzen du)

Tomas Elortza Ugarte. Argia, 2022ko azaroaren 17a

‘Sorioneku’ egunkariak, aldizkariak, telebistak, irratiak eta sare sozialak bete dituzulako, eta denak zure ohoretan. Iruña-Veleiako grafitoek ez zuten horrelako zorterik izan.

‘Sorioneku’ aurkitu zintuen L.M. induskatzailea. Iruña-Veleiakoak kaleratuak izan ziren, gaizkileen pare.

‘Sorioneku’ Nafarroako Gobernuko C.U. errestauratzailea, garbitu zintuelako eta idazkuna aurkitu zuelako. Iruña-Veleiako piezak aztertu zituzten Arabako Diputazioko bi errestauratzaileei ez zieten kasu zipitzik egin epaiketan deklaratu zutenean. Besteak beste, zera deklaratu zuten: pieza asko (18 bat kaxaka) garbitu gabe daudela oraindik eta garbitzeko baimena kendu egin zietela grafito bat aurkitu zutenean (usoa, mokoan galburua zuena).

‘Sorioneku’ Aranzadi Zientzia Elkartea eta Irulegiko eskuaz aritu diren kazetari, politikari, aditu, hedabide, hizkuntzalari, Euskaltzaindia, Eusko Jaurlaritza… izugarrizko poza eman digutelako. Iruña-Veleiaren inguruan, azken hamasei urteotan, kontrako jarrerak eta isiltasuna nagusitu dira bazterrotan. Oraindik grafito eta idazkunen %87 aztertu gabe dagoelarik! Eta, okerrena, ez dituzte aztertu nahi!

Aurrerantzean, erregina izango zara museo batean, begirada guztiak erakarriz. Bitartean, Iruñeko Gaztelu Plazako altxorrak zabortegiren batean egongo dira, eta Iruña-Veleiako grafitoak soto ilunen batean. Baina ‘sorioneku’ zu eta ‘sorioneku’ gu!

Azaroaren 16an Goiena Telebistan egindako elkarrizketa

Juan Martin Elexpuru. Berria, 2022ko azaroak 18.

Sorioneku eguna 2022ko azaroaren 14a. Soritxarreku eguna 2008ko azaroaren 19a, aditu batzorde batek faltsuak zirela dekretatu zuena. Hamalau urteko tartea. Sorioneku eguna 2006ko ekainaren 15a: «Eta gure helburu nagusia zen gaur, hain zuzen, komunitate zientifiko horri ziurtatzea egia dela, ez dela iruzurra, latinezko alfabetoan idatzitako idazkunak agertu direla [Iruña-Veleian], zeramikazko material gainean nagusiki, nahiz eta beira eta hezurrak ere badauden, antzinako euskarazko idazkunekin» (Radio Euskadiko grabazioaren itzulpena). Zorionak gutxi irauten omen du pobreen etxean. Ea oraingoan pendulua geldi-geldi egoten den. Hiruretan protagonista nagusi bera hedabideen aurrean, Joaquin Gorrotxategi Txurruka, Hizkuntzalaritza Indoeuroparreko katedraduna EHUn.

2014ko udazkena. EITBk dokumentala estreinatzen du Donostiako Festibalean, Maite Iturbe zuzendaria buru dela. Baskoniako historia bat. Euskalduntze berantiarra. Alberto Santana zuzendari-gidoilaria aurkezpena egiten. Haren tesi kutsuko hipotesia: barduloak, karistioak eta autrigoiak zeltak ziren, ez zuten euskaraz egiten. «Araban, Bizkaian eta Gipuzkoan ez dago Erdi Aroa baino lehenagoko euskarazko lekukotasunik. Esaten dugunean ez dago, zero dago, zero!». Baina hemen dator berrikuntza: Nafarroako baskoiak ere ez ziren euskaldunak. Akitaniarrek hegoalderantz jo zuten K.o. V-VI. mendeetan, eta baskoiak euskaldundu zituzten lehenik eta beste guztiak gero. Ordurako ezagunak ziren Nafarroa, Errioxa, Soria eta Arabako hilarrietan agertutako izen euskaldunak, eta Iruña-Veleiakoak ere bai.

Ikusiko dugu zer esaten duten orain Abaituak eta Santanak, edo Almagro Gorbea, Martinez Areta eta abarrek, euskalduntze berantiarraren bertsio estremoaren aita pontekoek. Eta Irulegikoari hain estaldura ona eskaini dion EITBk dokumentala enegarren aldiz ematen jarraitzen duen. Teleberri-n aurkikuntzaren notizia ematen ari zirela, bideo bat jarri zuten fondo gisa, eta hara non Santana ikusten den Donemiliagako Jzioqui dugu / Guec ajutuezdugu arreta handiz miatzen, esatariak orain arteko lehen euskarazko testua zela dioen bitartean. Hurrengo egunean Xabier Lapitzek elkarrizketatu zuen En Jake programan. Irulegiko eraikuntzez jardun zuten, hitzik ere ez inskripzioaz eta euskalduntze berantiarraz.

Ezin burutik kendu Eliseo Gil eta Idoia Filloy egun hauetan. Inkisizio berriaren biktimak deitu nien nire liburuaren eskaintzan. Ezin ziren ontzat eman ostrakak, idazkunen argazkirik ez zegoelako lurretik irteten. Mila aldiz argudiatu zuten kare-geruza lodiz bilduta agertzen zirela eta hura kendutakoan, garbitze-prozesuan ikusten zituztela. Oso tamaina txikiko piezak zirela, gainera. Alferrik. Epaituak eta kondenatuak izan ziren, eta orain esne-bitsetan dabiltzan hedabide eta pertsona askok ere parte hartu zuen harrika-saioan. Irulegiko idazkun hau ere karez estalia zegoen eta garbitzerakoan agertu zen, baina hala ere inork ez du zalantzan jarri benetakotasuna, zorionez. Ez al da inor etorriko sorioneku hori ondarroarrez dagoela esaten. Ez naiz txantxetan ari. Ikus zer dion Lakarrak bere 2008ko txostenean: «Hala eta guztiz ere, forma konjugatu aberranteena beste bat da; Veleian gorri bisi na-ren azken hitza oso euskara jakin batentzat bakarrik da posible: XX. mendean eta XXI.aren hasieran Ondarroa-Markina linean eta (oso) inguru hurbileko eremuetan hitz egindakoa, hain zuzen ere».

Sorioneku hitza bakarrik identifikatu omen dute oraindik, testuaren %20, esan zutenez, eta hala ere dena baskonikoz dagoela baieztatu dute. Gil eta Filloy ia gurutziltzatu egin zituzten aurkikuntzak «azkarregi» aurkeztu zituztelako, nahiz eta ordurako pieza gehientsuak aspalditxotik EHUko arkeologo eta filologoen esku egon eta hauek (Knörr, Gorrotxategi, Santos…) ontzat eman.

Ez da hau testua interpretatzen hasteko lekua, baina haren hizkuntzaz zerbait esan daiteke. Baskoniko hitza asmatu dute, lehenago akitaniera bezala. Honek arazoak ekar ditzake. Azpeitian antzeko zerbait agertzen bada bardulikoa izango da?, eta Elorrion karistikoa edo karistiera? Zergatik ez euskara zaharra, euskara arkaikoa edo protoeuskara deitu? Edo euskaroa, lehengo hizkuntzalariek bezala. Edo euskara soilik. Greziera zaharra ere ez dute gaurko greziarrek ulertzen, baina ez diote izena aldatu. Azken batean euskarak, grezierak bezala, ez du umerik egin.

Beste gauza bat egun hauetan azpimarratu dena: garai hartako euskaldunak ez zirela uste bezain analfabetoak eta agrafoak, bazekitela idazten, eta iberieraren zeinu-sistema euskararen fonetikara egokitu zutela. Goian aipaturiko katedradunak esan izan du sinesgaitza zela bat-batean Arabako Iruñan hainbeste euskarazko idazkun agertzea, eta gero handik aurrera batere ez, eta hau faltsutasun zantzutzat hartu behar zela. Dirudienez, jarraikortasuna egon, egon zen, Arabakoak bi edo hiru mende geroagokoak baitira. Eta Erdi Aroko Ilunpea hizkuntza eta kultura askok jasan zuen.

1889an hil zen Marcelino Sanz de Sautuola gizajoa, denborak baino lehen zahartuta, etsipenak eta tristurak jota. Baina 1902an antzeko pinturak agertu ziren Dordoinako kobetan, eta orduan bihurtu ziren hogeita hiru urte lehenago Altamiran agertutakoak benetako. Emile Cartailhac-ek, orduko aditu nagusiak, hanka-sartzeaz jabetuta, Sanz de Sautuolaren alarguna eta alaba bisitatu zituen eta pinturak ikusi. Mea culpa d’un sceptique izeneko idatzi famatua argitaratuz eskatu zuen barkamena, egindako kalteak atzera bueltarik ez izan arren. Oraingoan gauza izango al da norbait berdin egiteko? Puntu asko irabaziko luke. Errare humanum est, perseverare diabolicum.

Irulegiko eskuaren zaplaztekoak balioko ahal du lokartutako kontzientzia batzuk esnatzeko!

Programa osoa lotura honetan

Dagoeneko mundu guztiak du honen berri. Hemen Berriako lehen eguneko kronika. Egingo diogu jarraipena gaiari.

Berria. 2022ko urriak 30 – Hernani

Urriaren 23an, BERRIAko Nasan atalean, Aro Berria Iruña-Veleian izeneko artikulu luze bat idatzi zuen Aitor Biainek. Hemendik zehaztapen batzuk egin nahi ditut:

«Bi urte dira Iruña-Veleia auziaren epaitegietako bidea amaitu zenetik». Gezurra. Eliseo Gilek helegitea jarria dauka epaiaren aurka. Beraz, epaitegietako bidea ez dago amaituta.

«Epaileak ondorioztatu zuen grafitoak faltsuak zirela». Erdizkako egia. Sententzian, epaileak espresuki esaten baitu 36 grafito hartzen dituela faltsutzat eta bat benetakotzat; 37 grafito horien zerrenda sententziaren 65. orrialdean dator (Interneten irakurgai). Beste 254 grafito ezohikori ez zaie inolako azterketa zientifikorik egin. Beraz, ezin da esan, orokorrean, Iruña-Veleiako grafitoak faltsuak direla.

«Euskarari, kristautasunaren hedapenari, eta antzinateari buruzko jakintza iraultzekoak ziren ezohiko aurkikuntzak…». Grafitoen egiazkotasun posiblean sinisten dugunok euskal kulturarentzat altxor bikaina izan daitezkeela uste dugu. Bi gauza eskatzen ditugu duela urte asko, etengabe: «piezen lagin bat arkeometrian adituak diren Europako laborategietan aztertzeko», eta «parteekin zerikusirik ez duten arkeologo entzutetsuek indusketa kontrolatuak egiteko».

Eskari horiek guztiak Iruña-Veleiako auzia argitzearen aldeko manifestua-n jasota daude, 2018an, eta kultura munduko 140 pertsonaren babesa izan zuten, gehien-gehienak euskaldunak, tartean idazleak, epaileak, musikariak, bertsolariak, kazetariak, irakasleak, katedradunak, erlijioaren mundukoak, aktoreak, arkeologoak…

Zeren beldur dira eskariok onartu nahi ez dituztenak?

Berria, 2022-10-29

Iruña-Veleiako harresian ata idazkuna agertu zen orain dela hilabete batzuk, delako harresi horren garbiketa are-zorrotadaz egiten ari zirelarik. Hitz horren hiru letra edo hizkietatik bi oso garbi ageri direnak lehendik ere ikusiak omen zituzten tokiko ezagutza dutenek, nahiz eta erdiko hizkia —t, alegia— ez zuten ikusitzat ematen orain arte.

Zer dauka ezberdinik edo zein da ezberdintasuna oraingo aurkikuntza honen eta orain arteko egoeraren aurrean?

Eliseo Gil eta Lurmen S.L. enpresak 2005-2007 urteetan egindako indusketetan aurkitutako 400 eta gehiagoko idazkunetan, haietako 70en bat inguruk euskarazko izkribuak edo idazkunak zeuzkaten. Haien artean badira hamabi ata idazkun. Harresikoa bezala-bezalakoak.

Lurpean aurkitutako hamabi ata horiek aita edo Jainkoa esan nahi dutela ondorioztatu izan da; eta, orain harresian idazkun ber-bera eta itxuraz ere guztiz antzekoa agertzeak beste maila bat ematen dio eztabaidari. Harresiko idazkunak beste hamabien antza guztia izateak, zer adierazten du?

Bada horra, lurpean agertutako izkribuak ez direla eta ezin direla faltsuak izan. Lurpeko hamabi ata idazkunak ezin daitezkeela faltsutzat jo, harresikoa bezalako-bezalakoa izanik! (Jarraitzen du)

Independentea.eus gunean, Josetxo Mendiaren iritzi-artikulua.

“Iruña-Veleiako ostraken auzia zoritxarrez ez da amaitu, eta Ana Del Val Arabako Kultur Diputatuak ondo asko daki. Izan ere, aurtengo maiatzean berarekin bilera bat izan genuen, bertan grafitoei hiru froga arkeometriko egitea eta ostrakak aurkitutako sondeo inguruan kata kontrolatuak egitea eskatu genion.

Froga arkeometriko hauen bitartez, grafito hauek benetazkoak edo faltsuak diren behin betikoz argi genezake.

1. Karbonato kaltzikoen analitika: ostraka batzuetan hainbat hizki karbonato kaltzikoz estaliak daude eta karbonatoa benetazkoa bada azpian idatzitakoa ere bai.
2. K-14 froga hizkiak dituzten hezurretan: hauen adina argituko digute.
3. Termoluminiszentzia froga: esaldi idatziak dituzten adreiluak noiz egosi ziren esango digu. (jarraitzen du)