Belamendi

Arrautza ustelen usaineko uratsa (uretza, aramaioarron hizkeran), horixe zen bainulariek Aramaioko bainuetxean bilatzen zutena, besteren artean, azaleko gaixotasunak eta digeritze-sistemakoak osatzen ei zituelako. 

Ur sulfuroso-kaltziko hura, gorabehera ñimiñoren batekin, 12,5ºko tenperaturan azaleratzen zen iturburuan eta 15 bat litroko jarioa zuen minutuko. Urte guztian zehar berdintsu.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Aitortu behar da, Karlistaldien ondoko garaiak hobeak izan zitezkeelakoan edo, lehen baino gehiago saiatu zirela bainuetxeko jabeak ur minero-medizinalen kalitatea bermatzen eta, garrantzi gehiagokoa zena, baita estatu mailako homologazio-aitortza ofizialen bat ere eskuratzen, hartan antzematen zuten-eta kanporako proiekzioaren eta arrakastaren gako nagusia. 

Hori zela eta, 1882an Madrilen burututako Farmazi Erakusketara abiatu ziren behar zutenaren bila. Domina-zaparrada baten erdian, Julian Lukok ere jaso zuen Aramaioko bainuetxea elikatzen zuten «Santana» eta «Saneduardo» izeneko iturburuetako urei luzatutako domina:

∞∞∞∞∞∞∞∞

Azpiegitura berriztatuak eta uraren kalitate onak erakarrita hasi ziren, beraz, jatorri desberdinetako apaiz, militar, politikari, dendari, lantegi-ugazaba… eta jende xehea bainuetxera hurreratzen, inguru hurbilekoak nagusi zirelarik. 

Ikusia dugu jadanik 142 izan zirela 1865ean bainuzaleak. Eta datuak oso urriak ez badira ere, nabarmena da ez zela haien artean falta senar-emazterik, apaizik –bakarrik edo arrebekin joandakoak– edota inoren lagun gisa joandako koinata, adiskide edota ilobarik ere. Ez guztiak, itxura duenez, bene-benetakoak. 

Bitxikerien artean, familia-multzo bezala identifikatutako Güell neba-arrebak eta, haiekin batera, “el ñiño, la nena y la criada” genituzke. 1886an hamalau egun eta erdi egin zituzten bainuetxean, eta erregimen desberdinen kontratazioak medio –ez zuten berdin balio haurrenek eta neskemeenek–, 1.247 erreal ordaindu zituzten egoitza osoagatik (ondoko datu gehienak ere gure Etxezar agiri-bildumatik jasoak).

∞∞∞∞∞∞∞∞

Egonaldiak iraun bitartean, jende hura ez zen egoitzatik atera gabe egotekoa, ez baitzen aukera askoko aisialdia bainuetxeak eskain zezakeena. Hortaz, herrian gora eta behera paseatzen aritzeaz gainera, omnibusak baliatuz, Gesalibar, Aretxabaleta edota Eskoriatzako bainuetxeetaraino ere gerturatzen ziren arratsalde askotan, han zeuden ezagunak agurtzera eta, bainuetxe ospetsuagoak eta handiagoak izanik, giroaz gozatzera. 

Oinez, zaldiz zein gurditan, haranean barrena ere ibili ohi ziren udatiar haiek, eskuarki baserrietara joanez, bertakoekin egonez eta esnea hartuz, horixe zen-eta bainuetxeko arduradunek, denborapasa gisa, aholkatzen zizkieten jardueretako exotikoena. Uste izatekoa da jauntxoen mundukotzat hartzen zituztela baserritarrek hizkuntza aloktonoan, atzerrikoan, hitz eginarazten zieten kanpotar haiek guztiak. Eta aldi berean, turismoak betidanik eragin duen efektua ere nabarituko zutela euren baitan: klase oporzalearen bizimoduaren lilura.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Iiluragarritasun hura areagotu zezakeen izen ezagunik ere ez zen falta bainularien artean. Jadanik aipatua dugu, adibidez, Bizkaiko 50 pertsona aberatsenen artean zegoen Ramon Salazar Mazarredo militar liberalak 1888ko uda osoa pasatu zuela Aramaioko bainuetxean. Bizkaiko senadorea, berdin gobernadore militarra zein gobernadore zibila Bizkaian, Burgosen edo Badajozen, karlisten kontrako gerretan izandako “meritu”-engatik hamaika dominaz betetako militar hari bainuetxeak ezin konpondu zizkion osasun-arazoek ekarri zioten heriotza handik bi urtera Oñatin. 

Orobat, Gasteizko kartagilea zen Heraclio Fournier ere 1886ko uztailaren 11tik 20ra bitartean egon zen Aramaioko bainuetxean eta 238 erreal ordaindu zituen egoitza eta tratamenduengatik. Anselma Novia de Salcedo, Manuel Berastegiren alarguna, alabarekin bainuetxeratu zen uztailaren 5ean eta hamar egun egin zituen bertan, 532 erreal ordainduta. Bizente Sarralde, armadako jenerala, bi umerekin iritsi zen abuztuaren 13an eta 22ra arte geratu zen, astebeteko egonaldia eginez. Ramon Rubalcaba koronelak ere 13 egun igaro zituen bainuetxean. Ruperto Gimenez de Oca, Gasteizko Institutuko katedraduna eta Ateneoko kidea, urte bereko uztailaren 29ko arratsaldean sartu zen, baina, giroak gogaituta agian, 31ko goizean egin zuen alde, 42 erreal ordainduta. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Baten bat, berriz, bainuetxea probatu eta itzuli egin zen beranduago, politikari ospetsu bilakatuko zen Antonio Ibarra gaztearen kasuan bezala, uztaileko 22tik 24ra eta 25etik 26ra bitartean egon ondoren, abuztuaren 11n itzuli eta 21era arte geratu baitzen, tartean, adiskide bati afaria eta gaua ere ordaindu zizkiola. Ezin jakin politika-munduko jendea ezagutzera joan ote zen gaztea, inoizka politikari ospetsuak ere biltzen ziren-eta bainuetxean. 1886ko abuztuaren 12an, esate baterako, aipatutako Antonio Ibarra bertan zela, 200 errealeko faktura ordaindu zen arabar “diputatuen bazkariagatik” (txanpan botilak aparte).

Horrelakoetan, pianoa izateaz gainera, piano-jotzailea ere behar izaten zen. Antza denez, haietako batek 40 erreal jaso zituen “gau eta egun” jotzeagatik, hain zuzen ere inguruko jendea edaten ari zen frantses txanpan-botila bakoitzaren prezioa adinako ordaina (Bordeleko ardoa 8 errealean zegoen).

Argi asko erakusten du horrek guztiak Aramaioko bainuetxearen hiruhilabeteko sasoien “sasoia”. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Arrakastak, baina, amaierarik ere izan dezake, eta hartara, Euskal Herriko beste hainbat eta hainbat bainuetxerekin gertatu legez (Aretxabaleta, Eskoriatza, Legutio…), Aramaioko bainuetxea ere diru-galerak metatzen hasi zen mendearen amaieran. Orduko jabe ziren Patrizio Altube, Lino Unzueta Labeaga eta Ildefontso Imaz bazkideek nekez eutsi zioten porrotari. 1910ean itxi zen bainuetxea. 

Bolada batez aprobetxatu gabe egon ondoren, 1939tik aurrera ezarritako diktadurak baliatu zuen eraikuntza bere jarduera ideologikoa eta errepresiboa aterpetzeko. Bestela esanda, hegoaldeko hegalean guardia zibilen kuartela eta haien etxebizitzak ezarri ziren eta iparraldekoan, erdara hutsez jardungo zuen “eskola nazionala”. 

1971n, gainerako guztia eraitsita, kuartelari zegokion hegala besterik ez zen zutik utzi. Halabeharrez, nonbait. Baina ez denbora luzez.

1868 garrantzizko urtea izan zen Aramaion. Besteren artean, bertako udaletxearen eraberritze-lanak bukatu zirelako (kontzejupeko harlauza batek zenbaki handiz zizelkatua du data) eta, harekin batera, teilatu gaineko erloju ordu-emaile algaratsua ere jarri zelako. Jakina denez, handik aurrera arautuago geratu zen aramaioarren bizimodua, ordu osoak ez ezik, erdiak ere jotzen baitzituen, kanpaikada bat lehenengo eta, etena eginez, orduari zegokion kanpaikada-kopurua handik segundo batzuetara.

Baina izan zen nabarmentzeko beste gertakaririk ere herrian.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Une hartan, eta zegoen tokian egonik, aski garatua zen Aramaio, eta bada horren berri ematen duen albisterik.

Bainuetxeko mediku arduraduna zen Lorenzo Cordido Garzak urte hartako urrian Oroitidazki edo Memorian idatzita utzi zuenez, 422 auzoko –ez biztanle– ziren udalerrian, honela banatuta: Ibarra edo kalea: 180 auzoko, 163 etxetan banatuak; Oleta: 82; Azkoaga: 41; Untzila: 32; Uribarri: 28; Barajuen: 20; Etxaguen: 16; 12 Gantzaga: 12; Arexola: 11. 

Batez beste, auzoko bakoitzeko lau bat biztanle kalkulatuz gero, 1.600 biztanletik gora zituen Aramaiok une haietan. Albisteek diotenez, biztanle gehienak euskaldun elebakarrak.

Ibarrak, antza, galtzadarriz estaliak zituen ordurako kaleak; zerbitzuak ere ugari zituen: udaletxea, ospitalea, neska eta mutikoentzako eskola bana, bainuetxea, eliza, hiru ermita, medikua, zirujaua (bizargina ere izaten zena), botikaria (eta botika), albaitaria, burdineria-sutegia, zaldi-burdindegia (denda), kasinoa, irina egiteko bolu edo errota bi, harategia, dendak… Eta osagarri gisara, bi txistulari eta “haraneko mutikoen orkestra adoretsua”. 

Aipatu medikuaren esanetan, bestalde, sanoak eta kalitate handikoak ziren Aramaion jaten ziren elikagaiak: behi-okela, txahala, aharia, txerria, ehiza, etxeko hegaztiak, gazta, garia, artoa, gaztainak, lekariak, barazkiak, frutak…, eta ia guztiak bertakoak. Ez zitzaion, beraz, harritzekoa iruditu sendagileari orduko aramaioarren bizitza-iraupena 80-90 urte bitartekoa izatea.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Ez zirudien kanpoko jendea erakartzen hasteko arrazoi gehiago behar zirenik. 

Beraz, horrek guztiak eta Gasteizko errepide berriak aski lagundu zuten Arabako Batzar Nagusiek Aramaio hauta zezaten biltzeko. Arrazoi politiko-administratiboez gainera, esan nahi baita.

Anekdoten ikuspuntutik ere bitxia suertatu zen ekitaldia, urte hartako irailean bertan “Behera Borboiak!” aldarrikatuko zuen Iraultza Loriotsuaren aurretik burututako azken Batzar Nagusiak izan baitziren Aramaiokoak.

Ezaguna denez, Donostian harrapatu zuen Iraultza hark Isabel II.a erregina espainola uda-garaiaz gozatzen eta, beste ihesbiderik ez zuela, Iparralderako trena hartzera jo zuen presaka eta beldurrez, paradoxikoki hainbat karlista zituela lagun, gidari eta berme.

Gogoan izatekoa da 1868ko irail hartan irekiko zen aro politiko berri eta itxaropentsu hura izango zela 1876ko uztailaren 21ean, bigarren Karlistaldiaren amaieran, Araba, Gipuzkoa eta Bizkaiko Foruak zeharo deuseztatuko zituena.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Duela 155 urte, 1868ko maiatzaren 4tik 7ra bitartean burutu ziren Batzar Nagusiak Aramaion. 

Hartara, zabaldu egin ziren herrian normalean ekainaren 15era arte itxita egon ohi ziren bainuetxeko zerbitzuak, ostatuak (Bizente Goikoetxea musikariaren aitarena barne), etxe partikularretako gelak eta bestelakoak… herriaz “jabetu” ziren hirurogeita hamarretik gora agintari, parlamentari, prokuradore, idazkari, militar eta miñoiri egoitza eskaini ahal izateko. 

Udarokoa baino askoz intentsitate sozioekonomiko handiagoko mugimendua izan zen lau egun haietakoa. Udalak 10.000 errealetan kalkulatu zituen xahupenak eta halaxe jakinarazi zien Batzar Nagusiei konpentsazio ekonomikoa eskatzeko orduan. 

∞∞∞∞∞∞∞∞

Ez zen hain onuragarria suertatu, zoritxarrez, Batzar Nagusi haiek biztanleen eguneroko harreman-hizkuntzan izan zuten inpaktua. Gaztelania izan zen aramaioarrek eurrez entzun eta etorritakoekin erabili behar izan zuten mintzaira. 

Beste behin ere, hizkuntza hegemoniko arrotzean burututako jarduera soziopolitikoek tokiko hizkuntza gutxituen egoeran eta prestigioan izaten duten eragin lausoaren adibide argia, hortaz, Arabako Batzar Nagusi haiena. 

Izan ere, lehen begiratuan kaltegarri ez dirudien eragin horrek ondorio gaitzak izan ohi ditu epe laburrean, egoera zeharo desorekatu horietan aski arrunta baita hizkuntza gutxituko hiztunak bere burua erdeinatua eta gutxietsia atzematea. Errudun-konplexua nabaritzen hastea hurrengo urratsa besterik ez da izaten. 

Horiexek, bada, norberak berehalakoan suma ditzakeen aurreneko efektu praktikoak. Erdeinuzko egoera hartara kondenatu uste duen hizkuntza propioaren pixkanakako bazterketa eta mintzaira nagusian murgilduta egoteko irrika, ondokoak. Hizkuntza propioa abandonatzea eta kultura eta hizkuntza hegemonikoek asimilatua izatea, azkenengo eta behin betiko efektuak. 

Baina hori guztia periferiako herri bateko jende xumearen arazoa zen eta urruti, oso urruti, geratzen zitzaien 1868ko Batzar Nagusietako partaideei beren ostertz politiko eta ideologikotik.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Ia mende oso bat beranduagora arte ez ziren berriro Arabako Batzar Nagusiak Aramaion bildu. Dena den, hori beste kontu bat da.

Bainuetxe guztiak bezala, Aramaiokoa ere garai baten lekukoa izan zen, lekuko ustez mutua eta, tamalez, aspaldi desagertua. Itxurak itxura, halere, Aramaioko bainuetxeak ez du preziorik solaskide modura, ez baitaki isilik geratzen mingainetik tiratuz gero. 

Ildo horretan, Aramaiok mende eskas batean bizi izan zuen bilakaeraren lekuko aparta suertatzeaz gain, bertako bizimoduaren eraldatze-faktore garrantzitsua ere izan zela erakusten du. Lekuko aparta, bada, eta, onerako zein txarrerako, aldaketaren eragilea ere bai nolabait.

∞∞∞∞∞∞∞∞

1827an ireki zuen Antonio Madina jabeak estreinakoz Aramaioko bainuetxea, ur sulfuroso medizinala zerion iturburua, inguruetako marmolean landutako zortzi bainuontzi eta ezer gutxi gehiago zuela. Gaur egungo Bainera Parkean kokatua, oraingo haur-jolasen espazio-zati bat besterik ez zuen hartzen eraikinak.

Jarduera etenda utzi zuen karlista eta liberalen guda tarteko (1833-1840), hala-holako negozio hartan hainbat urtez aritu eta gero ohartarazi zitzaion jabeari bainuetxeak etorkizun iluna zuela, batere erakargarritasunik ez izateaz aparte, ez baitzuen osasun-baldintza onik eta ez erosotasunik eskaintzen. 

Bertarako kontratatua zuten medikuaren aholkua aintzat harturik, eraikuntzaren eraberritzeari ekin zitzaion jarraian. Aurpegi eta zerbitzu berriekin, bada, bainuetxe egoki eta moderno baten ospea hartu zuen 1865az geroztik.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Ofizialki ekainaren 15etik irailaren 15era bitartean egon ohi zen zabalik bainuetxea, nahiz eta ez zen falta lehenago etorri eta beranduago alde egiten zuen bainuzalerik ere. Egonaldiak eta tratamenduak mota guztietakoak eta nahierakoak izan zitezkeen, hau da, bezeroen apeten edota premien araberakoak, berdin gau batekoak zein hiru hilabete osokoak. Adibiderako, Ramon Salazar Mazarredo militar eta politikari ohiak 96 egun egin zituen 1888an, lehen klaseko egoitzan (guztira 2.304 erreal ordainduta); Bonifazio Aranko, berriz, (“el de pulverizaciones” zeritzoten kontu-liburuan) inhalazio-tratamendua jasotzera baino ez zen azaltzen: 91 egun eta erdi 1887an eta berdin 1888an (366 erreal urteko). Ohikoena, halaz ere, zortzi-hamalau egun egitea izaten zen bainuen onuraz baliatzeko.

Udan zehar bertaratzen zen bainuzale-kopurua, bestalde, irregular samarra ohi zen, eta urte kaxkarretan ehun baino askoz gutxiago izatetik erraz iritsi zitezkeen sasoi hoberenetan 150 bezero inguru izatera. 

Kopuruak gorabehera, Aramaiok garbi asko atzematen zuen udaroko jende-ugalketa bere kale eta bideetan.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Horrek guztiak, jakina, herritarren bizimodua ere ukitzen zuen modu batez edo bestez: aramaioarrak izaten ziren bainuetxean lan egiteko kontratatzen zirenak, etxe partikular batzuk egokitu egin ziren ekonomia eskasagoko bainulariak apopilo hartzeko, jaki eta edarien hornitzaileek (harakin, dendari, etab.) areagotu behar izaten zituzten beren ahaleginak kanpotarren beharrei ere aurre egiteko… Laster hasi ziren, gainera, edonork erabil zitzakeen zalgurdien bidezko garraio-zerbitzuak  –omnibus deiturikoak– antolatzen, bai Aramaiotik Zumarragara eta bai, egunero, Gasteizera,tren-geltokietaraino. Berdin batera zein bestera abiatu, hiru bat ordu behar izaten zen 28na kilometroko ibilbideak egiteko. Gasteizko bidaian 20 erreal ordaintzen zen eserlekua; zertxobait merkeago Zumarragakoan. Horiezaz gain, eta arratsalde-pasa edo, inguruko bainuetxeetaraino ere antolatzen ziren omnibusak.

Hein handi batean, herri guztia zen baitezpadakoa eta, aldi berean, bainuetxearen funtzionamendu onaren bermea. Ez zen harritzekoa, bada, hiru hilabete haietan jendea asaldatuta eta pozarren aurkitzea, bainuzaleak zirela eta.

∞∞∞∞∞∞∞∞

Alaitasun eta pozaldien artean ez zen hodei beltzik ere falta, aramaioarren identitatearen zutabe nagusia ia oharkabean ahultze-bidean jarriko zuenik, hain zuzen. Izatez, guztien onurarako ziruditen abantaila ekonomiko haien ifrentzuan, nahitaez erabili beharreko beste hizkuntza bat zetorren itsatsita. Bestela esanda, bainuzaleak, maila altukoak nagusiki, erdaldun hutsak ziren gehienbat. Hori horrela, ez da zaila asmatzea nori egokitu zitzaion komunikatu ahal izateko ahaleginak egitea eta behartutako elebitasunaren aberastasunak dastatzea.

Ordukoak ditugu, hortaz, tradizioaren magalean bizi zen herri honen lehen hizkuntz lurrikarak eta “modernizazio”-dardarak. Ez ziren bakarrak izan, dena den. Bizimodu arruntera izua zabalduko zuten bestelako haize-zurrunbiloak ere ate-joka egon ziren mende guztian zehar. Besteak beste, izurrite latzak heldu ziren Aramaiora denbora gutxian: 1855ean gangeria edo kolera asiarra, adibidez, eta geroxeago, 1867an, hildako bi sorrarazi zituen baztanga edo nafarreria, azken hau Gasteiztik etorria. Guztiarekin ere, karlista eta liberalen arteko gerra odoltsuak eta haien ondorioak gertatu ziren Aramaion bortitzenak eta larrienak. Eta gatazka haietan ere protagonismo berezia erakutsi zuen herriko bainuetxeak.