Aramaioko ume-hizkeran oraintsura arte erabili izan diren forma ezagun zenbait jaso dira ondoko zerrendan.
Jakina denez, jende nagusiak ume txikitxoekin erabiltzen duen oinarrizko lexiko berezia da haur-hizkera, eguneroko solasaldietan bestelako formekin ere osatu egiten dena.
Edozelan ere, berezitasun hori gordetzeko, ez dira zerrendan jasoko hitz arrunten moldaketak edota laburpen huts direnak (papatak: zapatak; abola: arbola), bustidura hutsez ezaugarrituak (kuttun), atzizki txikigarriekin osaturiko hitz arruntak (katutxue), onomatopeien fruitu berri direnak (babau: txakurra), berriki asmatuak (pepete: txupete), ez eta, umeekin baliatu arren, berez haur-hizkerakoak ez direnak ere (amanté). Era berean, zerrendatik kanpo utzi dira nolabaiteko indarkeria-keinurik adieraz dezaketenak ere (tas-tas [e]iñ, emun [ipurdikotxoak eman] bezalakoak, alegia).
Adibideetako hitzak Aramaioko euskarara transkribatzean ez dira ez Z eta ez TS hizkiak erabiliko, ezaguna denez, /s/eta /tz/ bezala ahoskatzen dira-eta.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Aramaioko haur-hizkeraren forma ezagunenak
(Lexikoa piktogrametan ikusi ahal izateko, sakatu eta jaitsi honako dokumentu hau:
Agur-agur: agurra, agurtu (eiñ agur-agur!)
Apapa, apapan: kalera atera, paseatzera abiatu (apapan gurosu?)
Apatx egin: eseri, jarri (apatx gurosu? eseri nahi duzu?)
Arre-arre: astoa (zaldia?)
Arretxiko joan/eraman: bizkar gainean joan/eraman
Aupa(la)!: zutitu
Be: bildotsa, ardia
Bekeke: bildotsa, ardia /ahuntza
Burrun-burrun: kamioia
Dilin-dalan: kanpaia, kanpaiaren mugimendua
Kaka: zikinkeria adierazteko (hori, kaka!)
Koko: oiloa, oilarra, arrautza
Kokoko: oiloa
Kokolo: txokolatea
Kuku egin: ezkutaketan aritzean, burua atera; bisitatxoa egin
Kukuka ibili: gorde-gordeka jolastu
Kurrin-kurrin: txerria
Lolo: lo, lo egin. Lolo gure: lo egin nahi. Lolo juen: lo egitera joan
Ma(i)tte-ma(i)tte egin: ferekatu
Mama: ura
Mixi, mix(i)-mix(i): katua
Momo: mamua (momo etorriko da).
Momorro: mamua
Ñañan: jan, jan-jan
Ñiñi: umea
Otsoko: izua sorrarazten duen izakia
Pa: laztana, musua.
Pa(txo) eman, Pa bota: emuiosu pa amamai! botaiosu pa osabai!
Papa: ogia
Pipi: etxeko hegaztia (oilo-oilar), txoria
Pitxiki: txerrikumetxoa
Plaust(a) egin/jausi: erori
Plisti-plasta: bainatu, ur-istilak zapaldu
Popo(t): kotxea
Pun!: tiro-hotsa
Punba(la)!: jaustea, erorketa adierazteko. Plaust jausten bazan.
Pupu: mina, zauria
Purra-purra, kurra-kurra: oiloa; oiloak hurbilarazteko deia
Putx-putx: astakumea, astakumeari deitzeko hitzak
Titi: amaren bularrean jarri, edoski. Titi gurosu?
Toto: txakurra
Taka-taka, ttaka-ttaka joan: pauso laburrez baina bizkortxo joan
Tik-tak: erlojua
Trakatan: zaldi edo bizkarraren gainean ibili, hankalatraban eruen
Ttapa-ttapa, ttipi-ttapa: oinez, pausoka ibiltzea adierazteko
Txetxe: umea, panpina
Txitxi: okela
∞∞∞∞∞∞∞∞
Pare bat ohar ume-hizkeraren erabileraz
Goian aurreratu bezala, jende helduak ume txikiekin erabiltzen duen hizkerari deitzen zaio ume- edo haur-hizkera (baby talk, ingelesez). Haren funtzioa hizkuntza formalerako bidea erraztea da eta haurrari oinarri-oinarrizko aho-jardunean trebatzeko jarraibideak eskaintzea. Are gehiago: azken ikerketek erakusten dutenez, haur-hizkerak era berezian lagun diezaieke umetxoei beren berbeta sortzen, ahotik ateratzen dituzten soinuak artikulatzen eta hitzak eta esaldiak moldatzen.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Ez da guraso guztien gogoko hizkera izaten, ezta hurrik ere, baina iritziak iritzi, haurrak 6-14 hilabete dituen bitartean erabiltzen da, erabiltzen denetan. Badirudi 6-8 hilabete dituztenean ohartzen direla euren ahotsaz eta orduan hasten direla zezelkatze hutsetik hitzak osatzera pasatzen. Prozesu natural horretan, mintzatzen hasten denean heldu ohi zaio haurra hizkuntz kode formalerantz bideratzeko faseari, ordura arte erabilitako haur-hizkera poliki-poliki baztertuz.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Euskal Herri osoan erabili izan da haur-hizkera, betiere leku bakoitzean ezaugarri formal propioak –eta zenbaitetan, beste lekuetakoekin konparatuta, oso desberdinak– hartzen dituela.
Oro har, bi motatako formak bereiz daitezke haur-hizkeran: berezkotzat har daitezkeenak (hiztegian agertzerik duten hitzak, gehienbat) eta nagusion hizkera formalaren moldaketa direnak (egokitzapen fonetikoak, morfologikoak…). Berezi edo berezko diren hitzak gutxi izaten dira eta haurren unean uneko behar handienei erantzutea baino ez dute bilatzen. Haien artean maiz agertzen dira silaba baten errepikapenaz osatutakoak: koko, pipi, mama, txetxe…
Hitz berezien urritasun hori ume txikien ahalmenak sortzen edota egokitzen dituen forma xinpletuekin osatzen eta aberasten da eskuarki, berdin kontsonante-multzoen bakantzearekin (falta > fata, apurtu > aputu, arrain > alain…), nola jolas onomatopeikoen areagotzearekin. Erantsi beharrik ez dago nagusiek ere lagun dezaketela umeen “sormen” hori sustatzen, haiekin aritzean uler ditzaketen forma eta formatu erraztu berriak aurkeztuz. Ildo horretakoa izan da luzaroan, adibidez, jadanik erlojua adierazteko zaharkitua geratu den tik-tak delakoa.
Gogoratu beharrekoa da, azkenik, hitz hauetako gehienek ez dutela artikulurik onartzen (nun da txetxe?, eta ez *txetxea, *txetxie). Bada, ordea, nagusien ohiturengatik ziur asko, artikulua har dezakeenik ere (popota gurosu?).
∞∞∞∞∞∞∞∞
Erabilerari dagokionez, halere, antzeko ezaugarriak atzematen dira haur-hizkera guztietan: mintzatze argia eta zuzena, ondo egituratua eta hobeto ahoskatua, ohikoa baino erritmo motelagoa, esaldi laburrak, sinpleak eta ulerterrazak, mezu erredundanteak, aditz laguntzaileak ezabatzeko joera (amamak eosi eta zuk aputu), tonu-erregistro zorrotzagoak eta musikalagoak, goxotasunaren adierazgarria den bustiduraren ugaltzea (a[i]ttitte, maittie, politte…), atzizki txikigarrien erabilera (amatxo, kuttuntxue…), etab.
Umeekin hitz egiteko orduan, garrantzi handiko tokia hartzen dute emozioek (gogo-egoerak, aldarteak, umoreak), keinuek eta mugimenduek (gauzak adierazi, erakutsi…) eta alaitasunak eta irribarretxoek, azken batean, kostata egin beharko duen ariketa batera –hitz egitera eta komunikatzera, hain zuzen– gonbidatzen ari gara umetxoa eta erakargarri bilakatu behar zaio hizkuntz jolasa.
Ez da ahaztu behar, bestalde, mintzatzeko egoera desberdinak eskaini behar zaizkiola umeari egunean zehar (bizimodu normalarekin lotuak, giza-harremanekin uztartuak…), eta, behin solasean-edo ari dela, egoeraz jabetzeko eta erantzuteko behar beste denbora utzi behar zaiola eta, ahal dela, haren hitz-jarduna sustatuz eta moztu gabe jokatu behar dela.
