Hanuman, Indiako mitologiako tximino jainkoak bere bularra irekitzen du, bihotza erakusteko. Bihotzean jainkoaren (Rama) eta haren emaztearen (Sita) irudiak ditu. Jainkoarekiko duen amodioa eta debozioa erakusten die horrela supertximinoak gizakiei.

Hanumanen bihotzaren irudiak ordaina du ikonografia kristauean: Jesukristoren bihotz sakratua. Handiegia da antza, zorizkoa izateko: keinua, haloa buruaren inguruan, bihotzak isurtzen duen argia, Kristo-Hanumanen begirada,…

Erregeak biak, jainkozkoak biak, baina Jainko goren baten haragiztatze, agerpen, manifestazio (avatar).

Jainkoaren eta gizakien arteko erdibidean daude, horretan datza haien paradoxa. Nietzscheren Zarathustraren definizioan: “Gizakia animaliaren eta supergizakiaren (übermensch) artean tenkaturiko soka da”.

Pop kulturaren ikonografiara egin du salto ideiak, Zarathustraren sokan funanbulista. Horra Superman, supergizaki laikoa, gizateria salbatzeko bere burua sakrifikatzeko prest, Hanuman, bezala, Jesukristo bezala.

Joan dira haloak supergizakiaren buru ingurutik, baina keinua bera da. Supermanen bularreko logoaren forma bitxia ulertzen da orain. Bihotza da.

Kixmi, Kristo, Kripton.

Zer da, beraz, supergizakia denbora ziklikoa duen unibertso batean?

• Txori bat da? Hegazkin bat da? Ez, tximino bat da.

Kixmi da.

Madarikazio bat medio, tximino eme bihurtu zuten Punjikasthala , jainkoen irakaslearen laguntzailea. Edonola ere, madarikazioa hausteko modu bat eman zion Shiva jainko eskuzabalak: Punjikasthalaren tximu-gorputz berria erabiliko zuen Shivak, mundura jaiotzeko. Probeta haurren garaian, alokairuzko ama esaten diogu horri. Beste testuingurutan, jainko sorkundea esaten diote. Horrela sortu zen Anjana, gero Hanumanen ama izango zena.

Miru batek egiten du, Hanumanen kondairan, uso itxurazko izpiritu santuaren lana. Txori harrapariak jainkoen pastelaren puska bat lapurtu zuen. Payasa (pastela) banatzen zuten jainkoek gizakien alabek jainko-haurrak sor zitzaten. Anjana otoitzean ari zen lekuan askatu zuen hegaztiak gozokia, eta haizearen jainkoak, Pavandevek , tximino emearen esku jarri zuen. Anjanak pastela jan zuen berehala.

Eta Jainkoa tximino egin zen.

(Eskuinean Hanumanen estatua erraldoia –murti -, Trinidad uhartean. Indiatik kanpo tximino jainkoari eskainiriko irudirik handiena da. Ezkerrekoa Donostian harturiko irudia da, beste murti handi bat)

Bekaturik gabeko sorkuntza izan zen Hanumanena. Anjana Kesari tximu erraldoiarekin zegoen ezkonduta, baina “kastitatean eta garbitasunean” bizi ziren. Kesari da beraz, Hanumanen itxurazko aita. Madarikazioa hautsi egin zen tximukumea jaio bezain pronto, eta zerura igo zen Anjana.

Txikitatik erakutsi zuen Hanumanek ohiz kanpoko botereak zituela. Goxoki bat zelakoan Eguzkian jaten saiatu zen behin. Indra jainkoak galarazi zion otordua. Masailetan zauritu zuen tximista batekin (Hanuman Sanskritoko hanuh hitzetik dator, masaila hitzetik alegia).

Indra eta beste jainkoek, halere, berehala onartu zuten hanuman haurraren jainkotasuna. Kobazulo batean bisita egin zioten jainko guztiek, eta bedeinkazioa eman zioten. (Eszena horren errepresentazio garaikidea goiko irudian, eta Rubensen Adorazioa azpian)

Hanuman hilezkorra izango zela erabaki zuten Jainkoek.

Akats larria egin zuten.

Hanuman txikia oso bihurria zen. Basoan bizi ziren santuen otoitzak saboteatzen zituen etengabe, ur bedeinkatua edaten zuen, su sakratua itzaltzen zuen, eta buztanarekin makilakadak banatzen zituen. Deabrukeriak eskuin-ezker egin ondoren, Hanuman gelditzeko modu bat asmatu zuten jainkoek. Amnesiarekin zigortu zuten Hanuman: superbotereak zituela ahaztuko zuen, madarikazio baten bidez. Soilik norbaitek gogoraraziz gero erabili ahalko zituen tximinoak ahalmenok aurrerantzean.

(Ezkerreko irudia, Jesu Kristo gerlari gisa, zeramikazko hileta-plaka batean, Galian V. edo XVI. mendean egina. Saint Germain in Laye herriko “Musée des Antiquites Nationales”:http://www.musee-antiquitesnationales.fr/ delakoan dago, Frantzian. Eskuinean Hanuman, Rajastanen –India- XIX. mendean eginiko irudian)

Hanumanen botereok erabaki zuten Ramayana guda. Tamaina aldatzeko, erraldoi edo nano bihurtzeko, ahalmena erabili zuen tximinoak, etsaiengandik ihes egiteko. Buztanarekin sua eman zion tximino jainkoak Sri Lanka uharteari. Botereok garaipena eman zioten Rama jainkoaren armadari, eta Ravana deabruen erregearen indarrak suntsitu zituzten.

Hitzaren boterea da, edonola ere, Hanumanen arma nagusia.

• Hitz goxoen bidez, maitasunez erantzunda, tximino honek badaki mintzatzen eta etsaiak otzantzen iaioa da.

Rama jainkoak berak deskribatzen du horrela Hanuman.

Enbaxadore perfektua da Hanuman. Bere hitzek amodioaren musika dute, eta belarri oro liluratzen dituzte, jainkoaren etsaienak bereziki. Izan ere, tximinoak gizaki oro maite ditu, eta ez du inorekiko etsaitasunik sentitzen. Horregatik gizakien eta Ramaren arteko bitartekaria da Hanuman (Jesu Kristo eta Egiptoko Thot tximu-jainkoa bezala). Ramaren oinetan eserita dago beti zeruko erresuman.

Hanuman presente dago egun ere munduan. Indiako santu ugarik ikusi dute aro modernoan: Tulsidasek XVI. mendean, Sri Ramdas Swamiak eta Raghavendra Swamiak XVII. mendean.

Asko dira egun ere, Hanumanen jarraitzaileak Indian. (Irudian, Hanuman Das izeneko sadhu -a.)

Ramaren aintza abesten den leku orotan, amodio eta poz malkoak isurtzen omen ditu Hanumanek. Jainkoarekiko maitasuna mugagabea duela erakusten du Ramayanan, Rama berari zuzenduta:

• Nik, tximu batek, Hanuman izenekoak, bilatu egin zaitut.

Guk ere bilatu dugu, eta Hanuman aurkitu dugu.

Albrecht Dürer margolari eta grabatugile alemaniarrak egin zuen Tximinoaren Ama Birjina grabatu hau 1498. urtean. Italiako margolarien estiloa hartu zuela igartzen zaio Dürerri, Leonardo da Vinci rena nabarmen. Adituek diotenez, italiarraren madonna (ama birjina) batetik hartu zuen eredua, irudi hau egiteko. Natura edo arkitekturako osagai guztiek eginkizun zehatza dute konposizioan, ezer ez dago lekuz kanpo. Gauza bera esan daiteke irudiaren elementuen sinbolismoaz. Jesukristo haurrak txori bati jatekoa ematen dio. Adituen aburuz, txoria txorru bat da, hau da, arimen salbazioa irudikatzeko erabiltzen zen hegaztia.

• Bekatuaren, lizunkeriaren, gularen, maltzurkeriaren eta gaiztakeriaren sinbolo da tximinoa. Batzuetan, gizakiaren alferkeria irudikatzen du. Satanen errepresentazioa da, bestetan. Ebaren ikur gisa erabili ohi zen, bekatugilea bekaturik gabeko Ama Birjinaren figurarekin kontrajartzeko. Sinagogaren sinbolotzat ere hartzen da, hau da, juduen fedearena. “Tximuak –dio Aeppli psikoanalistak- gizakiaren antza du, baina ez da gizakia. Jainkotasun–deabrutasuna sinbolizatzen du.

Guri irudian ageri den beste animalia interesatzen zaigu, jakina. Ama Birjinaren oinean, gerritik hesira kateaturik dagoen tximua, makakoa. Tximinoek arte kristauan duten sinbologiaz honakoa diote hiztegiek:

Iesu Christi scimius (Jesukristo tximinoa edo imitatzailea) ideiaren errepresentazioa dugu, beraz, Dürerren makakoa. San Agustinek De Libero arbitrio (Erabakimen Librea) idazlanean agertzen du ideia (III. Liburuaren, XXV. Kapituluan). Gaitzaren sorburuaz mintzo da San Agustin, eta honako galdera erantzun nahi dio: zer darama gizaki arrazionala ongiatik gaitzera?

• Bere buruari begira Jaungoikoa imitatu gura makurrean atsegin hartzen badu, bere boterean gozatu nahian, zenbat eta handiago izan nahi, orduan eta txikiago aurkitzen da. […] Deabruaren bekatua harrokeria izan zen; harrokeriari inbidiarik makurrena gehitu ostean gizakiarengana hurbildu zen bera hondatu zuen harrokeria hori kutsatu nahian.

Deabruak etengabe sortzen ditu Jainkoaren erresumaren imitazioak, gizakiak nahasteko, San Agustinen arabera. Bizitzaren erdia manikeoen sektako kide gisa eman zuen San Agustinek, eta, beste erdia, manikeoen ideiak faltsuak zirela erakutsi nahian. Beste erlijioen edo filosofien “faltsukeria” salatzeko erabiltzen zuen Jesukristo-tximino-imitatzailearen irudia. Jainkoaren tximinoaren ideia, Agustinen baino lehen, San Jeronimoren idazkietan agertzen dela diote hainbat adituk. Beste batzuk Tertuliano harengana garamatzate, eta bada Testamendu Zaharreko Isaias profetaren ahoan jartzen duena ere (nik ez dut horren arrastorik aurkitu Isaiasen liburuan).

Tximinoa -deabrua- katez loturik ageri da Dürerren grabatuan. Erromako Elizak paganismoa, judaismoa eta kristautasunaren dotrina “heretikoak” menpean hartu dituela irudikatzen du. Beste erlijioak edo sinismenak izate hutsak arriskutsutzat hartu du beti Erromako Elizak. Azken atala, aurtengo apirilean ikusi dugu: Joan Paulo II.aren hiletako hitzaldian erlatibismoaren diktadura salatu zuen Joseph Ratzinger kardinalak, hau da, Eliza Katolikotik at egiarik ez dagoela esan zuen.

Faltsua versus egiazkoa

Kristorenganako fedea baino sisnismen zaharragoak egoteak Kristautasuna faltsua dela iradokitzen ez ote duen beldur izan dira beti. Orijinalak kopia salatzen du.

Jean Baudrillardek ezin argiago adierazi zuen faltsua eta egiazkoaren arteko dialektika paradoxiko hau America liburuan. Disneylanden izan zen filosofoa, Walt Disneyren fantasien inguruan antolaturiko parkean. Estatubatuarrek Disneyland asmatu behar izan zuten, dio Baudrillardek, handik kanpoko guztiak -Ameriketako Estatu Batuak, alegia- gezurrezkoak, fikziozkoak, direla ezkutatzeko.

Tximinoaren beste Ama Birjina bat aurkitu dugu. Garaikidea da hau, nahiz eta antzinako maisuen estiloan margoturik egon. Susan Saladinok eginiko olio lana da The Madonna and Chinpanzee. Saladino ez da arte liburuetan agertzen (ezta agertuko ere, ziurrenera). Disneyworldetik at dagoen America horretan abandonaturiko abereentzako aterpeak sortzeko margotzen du, antza, espezieen arteko harmonia goresteko.

Edonola ere, uste artistikorik ez izateak, kendu beharrean, indar handiagoa ematen dio Ama Birjinaren besoetako Kixmi honi.

Uda garaia, bidaiatzeko eta postalak bidali eta jasotzeko bolada.

Postal bat jaso dut berriki etxeko postontzian (goian ikusgai). U. Pot adiskideak bidali dit, lurraldeak izeneko leku batetik. Ez dakit lurralde horiek benetakoak diren, edo U. Poten irudimen lanbrotsuko bazter miresgarrietatik atera diren. Edonola ere, tximinoak bertan jaun eta jabe direla ematen du.

Hona U. Potek postalean idatzi didana:

• Kaixo Eli,
  Lurraldeak esploratzen jarraitzen dugu, ikusten duzunez. Atzo argazkian ageri diren antzinako hondakinak ikusten izan ginen. Izenik Gabeko ibaiaren ezkerraldean daude, oihan trinkoak inguratuta, aborigenek Bill Bow izenez ezagutzen duten lekuan.
  Inork ez daki zertarako jaso zuten edo zertarako erabiltzen zen eraikina. Hipotesi asko daude horren inguruan, pentsa dezakezunez, baina serio hartzeko moduko ezer ez. Egun tximino oihularien bizilekua da eraikina. Sekulakoa da egunsentian eta ilunabarrean egiten duten zarata. Irudian ez duzu tximurik ikusiko, baina postal hau belarrira hurbiltzen baduzu, haien garrasiak entzungo dituzu, zalantzarik gabe.

Postaleko irudia ikusi bezain pronto, 1968ko Tximuen Planeta filmaren azken sekuentzia etorri zitzaidan gogora: George Taylor astronautak gizakiak madarikatzen ditu aurkitzen duenean ez dagoela urruneko planeta arrotz batean, baizik eta berean. Tximinoak jaun eta jabe dira, ordea, eta gizakiak piztien pare tratatzen dituzte. Mundua alderantziz, alegia. New Yorkeko Askatasunaren Estatuaren hondakinak hondartza batean aurkitzen dituenean, orduan konturatzen da Taylor planeta hura Lurra dela. Bere planeta, baina etorkizunean. Antza denez, gizakiek eragindako hondamendi nuklearraren ondorioz, irauli egin dira eboluzioaren baldintzak.

• Itzuli naiz, etxean naiz. Konturatu naiz azkenean.
  Zoroak! Suntsitu egin duzue.
  Madarikatuak denak, madarikatuak gerrak.
  Madarikatuak!

Hala dio Taylor astronautak (Charlton Heston) desesperaturik hondartzan, hondakinen aurrean. Aski barregarria da eszena, 37 urte eta gero ikusita.

Gerra Hotzaren garaian egin zen filma, eta “oreka nuklearraren” kontrako eta bakearen aldeko aldarrikapen gisa aurkeztu zuten.

Adiskidearen postalean ez da, ordea, zibilizazioaren aldeko aldarrikapenik sumatzen. Haatik, badirudi U. Potek itxaropenez eta atseginez ikusten dituela hondakinok. Horren froga dira gero e-mailez bidali dizkidan irudiak.

Urte luzeak daramatza U. Potek ideia bat hausnartzen: irudien indarra erabilita, magia, alegia, Guggenheim museoa suntsitzea.

Irudien magia

William S. Burroughs Beat belaunaldiko idazleari zor dio ideia, antza. Burroughsek zinta magnetikoan eginiko grabazioak erabiltzen zituen gorroto zituen lekuei, jendeari edo erakundeei erasotzeko. Soinuak grabatzen zituen jomugan, gero zintak txikitu, puskak nahasi eta berriz itsasten zituen (literaturan erabili zuen cut-up metodo bera). Burroughsen arabera, cut-up horietan entzuten denak mozorroa kentzen dio leku edo pertsona gorrotagarriari, eta haien benetako izaera gaiztoa erakusten du. Erasoa burutzeko, moldaturiko grabazioak entzunarazten zituen helburuen aurrean. Besteak beste, Scientologiaren Elizak Londresen zuen egoitza bat “neutralizatu” zuen horrela.

Tipula izenburua jarri zion U. Potek Ostiela! aldizkariaren 18. alerako duela bost urte idatzi zuen artikulu bati. Bilboko arte ikasle batzuk 1993. urtean eginiko bideo baten berri ematen zuen idazkian. Iragankortasuna zen, antza denez, bideoaren gaia. Gizakiak eraikitako gauza ororen patua desagertzea da, orain edo gero, suntsitua izatea. Hori irudikatzeko, bideo bat egin zuten Bilboko erdialdean (udaletxetik gertu). Ibaia eta Campo Volantin deritzon pasealekua sostengatzen zuten habeak agertzen ziren bideoan. Bideoak ordubete irauten omen du, eta, egileen arabera, hiru mugimendu erakusten ditu: itsasgora Ibaizabalen uretan, Eguzkia, eta horren begi-bistakoa ez den beste bat: pasealekuaren porlanezko egitura amiltzen.

Sorry, your browser doesn’t support iframes.

Sei egun geroago begi-bistan geratu zen egituraren mugimendua. 1993ko otsailaren 10ean Campo Bolantin pasealekuko zati handi bat ibaira erori zen, tartean bideoa egiteko erabilitako lekua. Ez zen, antza, zauriturik izan.

Postala Guggenheim museora eraman du orain U. Potek. Argazkietan ikusten denez, museoaren muinean sartu du irudia, hau da, dendan. Bideo bat ere egin duela dio bere e-mailean.

L’effet Guggenheim

Beaubourg suntsi dezagun, proposatu zuen Jean Baudrillard filosofoak L’effet Beaubourg (1977) lanean. Horretan, Parisko Georges Pompidou (Beaubourg) kultur garaikiderako zentroa deuseztea proposatzen zien masei. Arkitektoen kalkuluen arabera, Baubourgen 30.000 mila bisitari sartuz gero, pisuak eraikina suntsitu zuen..

Baudrillardek ironiaz beteriko deia egin zuen: egin dezagun azken happening-a, suntsi dezagun Beaubourg.

Masek, ordea, ez diote oraindik erantzun filosofoaren deiari. Beste iraultza zapuztua. Snif!

Campo Volantingo bideoak Guggenheim irudien bitartez suntsitzea posible dela irakatsi zion U. Poti. Hala dio berak behintzat. Izan ere, museoa dagoen tokitik metro gutxira grabatu zuten Tipula izeneko bideoa, Ibaizabalen beste bazterrean. Museoa egin gabe zegoen artean.

Adiskideak alferrikako lana hartzen ari ez ote den galdetzen diot nik nire buruari. Dena iragankorra bada, gizakien eraikuntza guztiak hondaturik eta ahaztuak izango dira luze gabe. Soilik tximinoen algara entzungo da hondakinen artean.

Eta halere, U. Potek lurraldeetatik bidaliriko postalari begira, bihotzean epeltasun sakon eta misteriotsu bat sentitzen duen horietakoa naiz. Artea zorionaren aurrerapen bat dela esan zuen Stendhalek.

Agian, Taylor astronautak bezala, zera dio nire barneko poz horrek:

• Itzuli naiz, etxean naiz. Konturatu naiz azkenean.

Babuinoak eta buztan luzeko tximino afrikarrak jainkotzat edo jainkoen agerpen gisa gurtzen zituzten egiptoarrek. Hainbat adituen arabera, litekeena da “babuino” hitza bera ere antzinako egiptoeratik etortzea. Hitzak animaliaren etengabeko sexu jarduerari egiten dio erreferentzia, antza denez. Egiptoko babuino sakratuen (Papio hamadryas) artean, ar batek hainbat emeko harem bat izaten du, eta urte osoan aritzen da sexu jardueran. Tximinoon gorotza erabiltzen zuten egiptoarrek afrodisiakoak egiteko.

Tximinoak jainko ziren antzinako Egiptoko erlijioan. Eta harrigarria da hori, faraoien lurraldeko naturan halako abererik ez zegoelako.

Orain Egipto deritzogun gunearen paisaia askoz berdeagoa izan zen Historiaurrean. Basamortu bihurtzen joan zen gero, eta berdeguneek Nilo ibaiaren bazterretaraino egin zuten atzera. Oasi bakartu gisa geratu ziren, hondarrak inguratuta. Erresuma Zahar garaian (2686-2160 Kristo Aurretik), litekeena da Egipton tximu kolonia basati batzuk geratzea oraindik. Erdiko Erresuman (2055-1650 K.A.), ordea, ez zen jada tximino basatirik. Orduan hasi ziren hilobietako margo lanetan agertzen. Galduriko paradisuaren lekuko?

Erresuma Berriaren garaian (1550-1069 K.A.), egiptoarrek Nubia eta Afrikako beste eskualdeetatik inportatzen zituzten tximinoak. Koloniak izaten zituzten tenpluetan, nahiz eta babuinoak eta tximino berdeak animalia erasokor eta arriskutsuak izan.

Zergatik, beraz, eta zertarako? Zer nolako eginkizuna zuten simiook Egiptoko antzinako erlijioan?

Margolanetan, berez gizakiei dagozkien lan eta jardueretan agertzen dira: dantzan, musika jotzen, garagardoa egiten edo gorteko emakumeei goizeko toilettean laguntzen. Dieter Kessler egiptologoarentzat ez dago zalantzarik: irudiok “funtzio erlijioso-teologiakoa dute”.

Tximinoen garrantzia erlijiosoa nabarmentzeko, hona bi datu: Sakkara eta Tuna el-Gebel guneetan tximinoen nekropolisiak aurkitu dituzte. Ehunka tximu daude kanposantuotan hilobiraturik. Horrez gain, tximinoak momifikaturik agertzen dira askotan, egiptoarren beste animali totemiko batzuekin batera. Momifikazio prozesua oso garestia zen, eta soilik Egiptoko handikiek ordain zezaketen hilezkortasunerako ezinbesteko txartel hori.

Erregeen arbasoak irudikatzeko ere erabiltzen zituzten tximuak, hainbatetan. Are gehiago, Narmer erregea babuinoa bihurtzen agertzen da margolan batean. “Zuri Handia” deituriko tximino jainkoarekin identifikatu zen erregea.

Egiptoarren hizkuntza hieroglifikoan, buztana altxaturiko babuino bat da “amorrua” adierazteko marrazkia. “Buruak mozten dituzten tximinoak” aipatzen dituzte testu erlijiosoetan. Lau tximuk zaintzen dute egiptoarren lurrazpiko munduko Suzko Lakua.

Jainko tximuaren amorrua

Tximu-jainkoa edo jainko-tximua ezinbesteko pertsonaia da Egiptoko kosmogonian. Antzinako jainko batzuk babuino buruekin errepresentatzen dira: Hapi jainkoa, esaterako. Horusen lau semeetako bat da. Aton jainko ikusezina tximu berde baten bidez irudikatzen da. Eguzkiaren jainkoa -Ra- babuino itxuraz agertzen da askotan. Simiook Eguzkiari egunsentietan oihu edo zaunka egiteko ohitura dute. (Azpiko irudian Ra jainkoaren gurtzan ageri dira).

Bebon du izena jainko babuino batek. Sexu potentzia eta jarduera bera errepresentatzen zituen. Baba edo Babi tximu jainkoaren beste bi agerpen dira.

Thot da, edonola ere, tximino itxura hartzen duen jainkorik garrantzitsuena. Jesukristo bezala, laguntzaile lanetan aritzen da hil berriari beste munduan eginiko epaiketan. Jakinduria eta idazkerarekin lotzen da Thot. Askotan, tximino beharrean, ibis hegaztiaren buruarekin agertzen da.

Ilargiaren jainkoa ere bada Thot. Horregatik, babuino itxura hartzen du askotan Jonsu ilargi jainkoak. Jesukristok beste munduan duen beste eginkizunetako bat hartzen du bere gain Thot-Jonsu tximinoak: gizakien eskaerei entzutea. Jesukristo bezala, gizakien eta jainkoen arteko artekari nagusia da. Egiptoko tximino jainkoari metasythmis (entzuten duen belarria) esaten zitzaion grezieraz.

Egiptoko kargu erlijiosoen artean, “Babuino Biziaren Apaiza” edo “Osiris Babuinoaren Apaiza” zeuden. Tenpluetako tximino sakratuen zaintzaile izaten ziren apaizok. Memphis eta Sakkara hirietan behintzat, tximinoei eskainiriko tenpluak bazirela dokumentaturik dago. Sakkarako Pta tenpluan dozena bateko kolonia zegoen. Haietako bat orakulu gisa aukeratzen zuten. “Babuinoaren Aurpegiak Hitz Egin Du” izena ematen zioten.

Ez zen hori tximu batek antzinako Egipton jasotako izen deigarri bakarra: “Thot Etorri Da”, “Thotek Eman Dio”, “Thot Aurkitua”, edo “Indartsua Etorri Da” ziren Hermopolisko tximu jainkoetako batzuk.

Kairo Zaharreko Babilonia tenpluan tximino baten estatua erraldoia zuten, hiriaren jainko zaindariari eskainia.

Tximinoa jainkotzat hartu zuten Egipton, animalia herrialdean arrotz bilakatu zenean. Kixmi Euskal Herrian bezain arrotz. Tximinoa jainko, tximinoa errege. “Antzekoa” etorri da, “indartsua” etorri da, larru-jole nekagaitza.

Istorio labur bat idatzi zuen Franz Kafkak 1919. urtean, “Ein Bericht für eine Akademie” (Txosten bat akademia batentzat). Tximino bat da narratzailea eta zientzia erakunde bateko kideen aurrean kontatzen du nola bihurtu zen izaki zibilizatu, ehiztari batzuk Afrikan harrapatu eta Alemaniara eraman ondoren. Kafkaren beste lanekin bezala, sinbolismotik haratago, istorioa ulertzeko modu bakarra zera da: kontatzen dena hitzez-hitz hartzea.

• Ez nuen plazerik hartu gizakiak imitatzen. Imitatzen nituen irtenbide bat bilatzen nuelako, ez beste arrazoiengatik.

Hala dio Kafkaren tximinoak. Ez du eboluzionatzen Jainkoaren plan bati jarraiki edo botere nahiak kilikatuta. Etsipena da bilakaeraren motorea, eta imitazioa da tresna. Horrela, aurrean dituen gizakiak imitatzen ditu, kaiolatik ateratzeko. Prozesu horren ondorioz, Kafkaren tximinoa gizakia baino gizatiarrago bihurtzen da.

Azpiko bideo honetan, Kafkaren tximinoarena antzezteko saioa. Sekuentzia Wim Wenders zinemagilearen Lightning over Water filmetik atera dut. Tximinoarena egiten duenaz gain, Nicholas Ray eta Wenders bera (betaurrekoekin) agertzen dira.

Tximinoaren izaeraren enigma asmatu nahian, gizakiak liluraz begiratzen diola dio simioak. “Simius” latinezko hitzak “antzekoa” esan nahi du, edo “imitatzailea”.

Primateen portarea luzaroan aztertzen jardun ondoren, tximinoen imitazio ahalmena uste baino harantzago doala argitu du berriki etologo talde batek. Tximinoa trebea da gizakiak imitatzen, hori jakina zen. Zientzialariok orain aurkitu dutenez, ordea, hainbat espezie tximuk gai dira ere konturatzeko imitatzen badituzu. Boluntarioak jarri zituzten tximuen ekintzak kopiatzen. Tximuak hazka, gizxakiak hazka. Tximuak jauzi, gizakiak jauzi. Espezieak espezie, abereek ez zuten denbora luzerik behar izaten gizakia imitatzen ari zitzaiela antzemateko. Tximu gehienek haserre biziaz erantzuten zutela gaineratu dute.

Kafkaren istorioan ere, imitatuaren eta imitatzailearen arteko mugak hausten dira. Eta, horrekin batera, gizakiak naturaren ordenuan ikusi nahi duten hierarkia.

• Nire lehen irakaslea tximino bihurtu zen ia, eta berehala utzi behar izan zion trebakuntza lanari eta eroetxe batera eraman zuten.

Txiste zaharra da: “Mente superior mente inferior…”

Kristautasuna Euskal Herrian sartzeko prozesuan erlijio borrokarik ez zela izan iradoki zuen Joxemiel Barandiaranek Kixmiri eskainitako atalean, Euskal Mitologiaren Hiztegian. Jarraian, zergatiaren bere bertsioa eman zuen:

Jesukristoren imitazionea

• Zalantzarik gabe erlijio berriak egitura dogmatiko koherentea eta bizi eredu zehatzagoa ekarri zuen, portaera plan orokor bat, izaki traszendente batean oinarrituta, denaren alfa eta omega, eta eredu bat –Kristo-. Haren ereduaren arabera moldatu behar zuen gizakiak portaera.

Zentzu honetan, kristautasuna tximuaren “ethos”-a da. Jesukristoren imitazioan oinarritu du kristautasunak bere etika. Animaliatasuna gainditzeko, Kristo supergizakiaren antzera jokatu behar da.

Hori da, hain zuzen ere, Kafkaren tximinoak egiten duena.

Gizakiak imitatzea ezin errazago zaiola esaten die akademiako kideei. Gizakiek tximinoa jakinminez aztertzen dute, baina simioa, era berean, gizakien aztertzailerik sakonena bihurtu da. Friedrich Nietzscheren ideiak daude Kafkaren istorioaren oinarrian. Filosofoaren aforismo ezagunaren arabera, denbora luzez amildegi batera begiratzen baduzu, azkenean amildegiak berak ere zure barrenera begiratzen du. Kafkaren tximinoak gizakien barrenean begiratzen du, eta ikusten duena barregarri zaio. Gizakiari tximinoaren imintzioak bezain barregarri.

Gizakia soka bat da, animalia eta supergizakiaren artean tenkatuta, dio Nietzscheren Zarathustrak.

Soka horretan eboluzionatu du Kafkaren tximinoak, funanbulista gisa. Tximinoak, imitaziorako erraztasunari esker, animaliatasuna ez ezik, gizatasuna ere gainditzen du. Gizakia baino gizakiago bihurtzen da: supergizakia. Kafkaren ironia honakoa da: Kristo edo Nietzscheren antikristo, supergizakiak tximu jarraitzen du. Eboluzioaren zirkuan gero eta gorago egin, ageriago du espezie batek ipurdia.

Tximinoak kontatzen duenez, zirkuko trapezisten itzulipurdikak ikusten ikasi zuen gizakiaz barre egiten:

• Natur sakratuari eginiko irain barregarria! Halakorik ikusiz gero, eraikinik ez zen zutik geratuko tximinoen barre-algararen aurrean.

Kafkaren simioen barrea Zarathustraren algara da.

Ez, KIXMI bloga ez dago gotortuta. Haatik, laguntza eskatu eta eskertu dugu hasieratik Bide egokia aukeratu du E.-k. Beste inork jarraitu nahi badu, hona mekanikarik errazena: e-mail helbidea bidali, eta KIXMI blogak erantzungo du. Beste helbide bat emango dizue. Blogaren sistema horrela dago eratuta, spam-a eta erasoak saihesteko.

Blog hau blindatuta ote dagoen galdetu du irakurle batek, harremanetan jartzeko orriaren bidez. Kexu da, irudi batzuk dituelako bidaltzeko, baina blogerako mezuei argazkirik atxiki ezin zaielako. Erronka gisa edo, bere e-mail helbide bat bidali du, KIXMI blogatik erantzuna jasotzeko. E. Tarzanguren (Tximinoen Erregea) izenarekin sinatu du mezua.

Hor daude E.-ren argazkiak. Ez gara inor epai estetikorik egiteko.Era berean, irudiongatik inor ez haserretzea espero dugu. Tximua gurutzefikaturik: orain arte beste inon horren esplizituki aurkitu ez dugun irudia bidali digu E.-k. Pelutxe bat erabili izanak, edonola ere, halako ironia kutsu postmodernista ematen dio.

Eli, Eli lama sabachtani?

Argazkiarekin bidaliriko mezuaren amaieran, ironia areagotzen du E.-k:

• Hor duzu irudia, Eli, tximinoa gurutzean, Jesukristoren lekuan. Zer esaten dizu nire tximuak? Eli, Eli, lama sabachtani?

E. Tarzanguren (tximinoen erregea)

Arameerazko hitzok izan omen ziren Jesukristok gurutzean esaniko azkenetarikoak: Aita, aita, zergatik abandonatu nauzu?

• Nire lanean beti izan du eragin handia Hegoafrikaren izaera politiko eta soziala. Nire gaiak honetatik ateratzen ditut: gizabanakoek hierarkiekiko dituzten harremanak eta erasoa, bortizkeria, biktimizazio, botere eta menpekotasuna, eta egoera hauek elkarrekiko duten harreman paradoxikoa. 

Hit (Poor Walter) eskulturan, esaterako, gizon bat gurutziltzatu zuen, soinean trajea eta buruan kapela jantzita dituela.

Jane Alexander eskulturagile hegoafrikarraren (Johannesburg, 1959) lanean behin eta berriz agertzen dira giza-tximinoak eta gurutzefikapenak. Izan ere ikonografia kristaua erabiltzen du, Hegoafrikako egoeraz mintzatzeko.

Stripped (‘Oh Yes’ Girl) lanean emakume bat agertzen da, gorpua zauriturik, martiri kristauen gisa. Irudi honek ere gurutzefikapena ekartzen du gogora.

Beste hainbat eskulturetan, haloak jarri izan dizkie Alexanderrek bere pertsonai torturatuei.

John M. Coetzee idazle hegoafrikarraren bertsio plastikotzat jotzen dute askotan Alexander. Izan ere, idazleak zein eskulturagileak antzeko pertsonaiak jartzen dituzte eszenan eta testuinguru beretik abiatzen dira.

Coetzee hiru dimentsiotan

• Kolonialismoak sortu zituen eta egun lausoki apartheid deitzen dugun sistema horretan areagotu ziren giza harreman deformatu eta okertuak. Barne bizia deformatu eta okertuan aurkitzen dute horiek errepresentazio psikikoa.

Horrela azaltzen du Coetzeek bere pertsonaien psikologia. Errepresentazio psikiko literario hori irudi fisiko bihurtzen du Alexanderrek. Abere burua jartzen die pertsonaia askori, alimaleko sistema politiko baten menpean egoteak gizatasuna galarazi izan balie bezala.

Nabarmentzekoak dira tximino (babuino) burua duten pertsonaiak. Bidoi baten gainean jartzen ditu batzuetan (African Adventure, instalazioan, kasu), kolonizatzaile zuriak eta haien boterearen funtsa (makinak eta haiek mugitzeko petrolioa) errepresentatzeko. 

Beste bat gurutzea gogora ekartzen duen tramankulu batean igota agertzen da, instalazio berean.

Egurrezko auto bat gidatzen agertzen da beste giza-tximino bat multzo berean. Settler (Kolono) izena jarri dio egileak.

Sistema politiko bidegabe eta bortitz zehatz baten aurkako kritika puntuala al da hau?

Apartheidaz harantzago

Apartheid historikotik harantzago doaz Alexander zein Coetzee. Baten irudiak ikusi, bestearen eleberriak irakurri eta Kafka datorkigu gogora berehala. Gizakion bizitza botere mekanismopean zentzugabeko antzerki anbiguoa bilakatzen dela esaten digute hiruek. Gizakiak abere bihurtzen direla.

Apartheid historikoa bukatu zenean, Egia eta Berradiskidetzea leloari eskainiriko erakusketa bat antolatu zuten Hegoafrikako agintari berriek. Jane Alexanderrek Integration Programme: man in Poweralls (extra tough, reinforced, guaranteed fully shrunk) lana aurkeztu zuen. Burua estalitako morroi beltz bat jarri zuen eskulturgileak, eta, haren ondoan, berriz agertzen da giza-tximinoa. Tximuak lepoan duen zapian honako hitzak daude brodaturik: Haize emanez altxatu garra altu, Jainkoa, Nazio eta Aberriarengatik

Coetzeek “boterearekiko eta boterearen tortsioekiko obsesioa” salatzen ditu bere lanean. Botere obsesio horri Inperio izena jartzen dio Waiting for the barbarians eleberrian:

• Zergatik ezin dugu denboran bizi arraina uretan bezala, txoria airean bezala, haurrak bezala? Inperioak dira errudun! Inperioek sortu dute historiaren denbora. Inperioek ez dute euren existentzia urtaroen denbora zirkularrean, errepikakorrean eta uniformean kokatzen, baizik eta handitasun eta endekapenaren denbora desorekatuan, hasiera eta amaieraren denboran, katastrofearen denboran. Inperioek historian bizitzera kondenatzen dituzte euren buruak, eta historiaren aurka konspiratzera. Inperioen pentsaera ezkutuak idei finko bakarra du: nola egin, ez amaitzeko, ez hondoratzeko, euren aroa luzatzeko.

Galdera bera irakur daiteke, akaso, Alexanderren Kixmi misteriotsuen aurpegietan.