Elduainen 1842an jaioa, Tolosan egin omen zituen Manuel Santa Kruz Loidik lehen ikasketak osaba apaiz baten laguntzarekin. Gero, adin egokira iritsita, apaizgorako formakuntza-ikasketei heldu zien Gasteizen. Eta amaitu ere –nabarmendu beharrekoa da datu hau–, oso curriculum distiratsuarekin amaitu zuen karrera osoa. Ez zen, beraz, maiz asko irudikatu nahi izan den prestakuntza intelektualik gabeko gizon oiesa.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Garatutako ideologia politiko-erlijiosoa medio (“la creencia de que el triunfo de las armas carlistas era también el triunfo de la religión”, aitortuko zuen berak zahartzaroan), Hernialden abade zegoela ekin zion Santa Kruzek liberalen aurka borrokatzeari. Alabaina, han-hemen karlistentzako armak gordetzen zituela susmatzen bazuten ere, pulpitutik egiten zuen propaganda gordina ei zen agintariak hasieratik kezkatu zituena. Horren guztiaren ondorioz, Iparraldera egin behar izan zuen ihes 1870eko urrian.
1872an, Bigarren Karlistaldia ofizialki hastear zela itzuli zen Hegoaldera, armak hartzeko gertu. Baina era aski berezian ulertzen zuen liberalen aurkako borroka eta, hartaz gainera, euskal jendea eta lurraldeak ezagutzen ez zituzten agintari militar karlistez mesfidatuz ibili zen hasiera-hasieratik. Ildo horretan, izugarrizko iskanbilak sorrarazi zizkioten bere nortasunak eta guda ulertzeko era pertsonalak agintari karlista gorenekin ere. Une batean, adibidez, hura atxilotzeko eta fusilatzeko agindua luzatu zuen Antonio Lizarraga jeneral karlistak, eta, areago, Santa Kruzen gerrillari-ibilaldia bera ere Karlos errege-nahiak errebeldetzat hartzeko mehatxu-agindua luzatu zuenean amaitu zen.
Guztiarekin ere, Santa Kruzek gerrillari gisa egin zuen urtebete eskasean (nagusiki 1872ko uda-hasieratik 1873ko uztailera bitartean), Aramaioko gertakaria izan zen haren irudia entzutetsu bilakatu zuena.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Esan bezala, liberalen jazarpenak bultzatuta aterpetu zen Iparraldean 1870ean. Urte eta erdi beranduago, 1872ko apirilean, Rekondo komandante jeneralaren taldeko kaperau modura (“Capellán de los Batallones de Guipúzcoa”) aritu zen Hegoaldean. Ibilaldi haietan ia ez zuten geografia ezagutu besterik egin, batik bat Gipuzkoako mendiak, Nafarroako iparraldekoak eta balio estrategikoa izan zezaketen herriak, hala nola Leiza, Doneztebe, Ataun, Oñati, Segura eta beste.
Rekondo komandantea Zornotzako Itunera (1872.05.24) makurtu zenean (aurretik, Lehen Karlistaldian, Bergarako Besarkadaren mende geratua zen), Santa Kruz apaizak ez zuen hura onetsi eta Iparraldean aterpetu zen berriz.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Aterpetu bai, baina bera bezala Iparraldean zeuden ofizial eta soldadu karlisten artean ikusten zuen egoerak biziki kezkatuta zeukan Santa Kruz, inguru hartan ez baitzuen nabaritzen ezinbesteko zeritzon gerrari seriotan heltzeko asmorik.
1916ko uztailaren 16an idatzi zuen gutun autobiografikoan argi azaldu zuen egoera:
Aquí [Iparraldean] fue donde yo me di cuenta exacta de la situación de las cosas. Comparaba lo que tenía delante de los ojos con lo que sucedió en la primera guerra, y veía que lo uno no era más que una repetición de lo otro.
[…] los mozos vagaban por las calles medio muertos de hambre, y sin que nadie se preocupara de ellos; los oficiales, por el contrario, vivían en los cafés, muy bien tratados y echando planes al por mayor; y entre los que tenían la alta dirección, no todos estaban dotados de aquella energía y talentos que son necesarios para tan altos puestos. En una palabra; se procuraba cubrir las apariencias; pero en realidad, la traición estaba tramada.
Y aquí me pregunto yo: ¿Con que título podían licenciar las tropas carlistas? Cuando los mozos se alistan en cumplimiento de alguna ley, tienen obligación de retirarse cuando el Gobierno lo ordene; pero los carlistas no tomaban las armas obligados por ninguna ley, sino voluntariamente y movidos solamente por la excelencia y la justicia de la causa que defendían, y por la confianza que abrigaban de conseguir su fin. Y así, mientras subsistiesen estas dos razones, nadie podía obligarles a desistir de su intento. Y ¿Quién puede decir que, al tiempo del convenio de Vergara o de la entrega de Amorebieta, faltaran gentes o medios de continuar la guerra con probabilidades de buen éxito? ¿No acudían en tropel los mozos, cuando veían aparecer en el campo algún hombre, que estuviese animado de sanas intenciones y de voluntad de vencer? ¿No sucedió esto con el cura Sierra? ¿Qué no hubiera conseguido éste, si, desoyendo órdenes inicuas, hubiera continuado en la lucha? ¿Qué hubiera sido de los liberales, si se hubieran puesto al frente de los carlistas muchos hombres de este temple?
He aquí, expuestas brevemente, las ideas que a mí me impulsaron a lanzarme por fin al campo.
Reuní, pues, mis muchachos; y lo primero que exigí de ellos fue un compromiso serio de no abandonar las filas a su capricho, como sucedía con lamentable frecuencia; lo segundo, una conducta ejemplar, la que convenía a los intereses sagrados que defendían.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Hori horrela, Hegoaldera itzuli zen liberalen aurka jokatzeko gertu zeuden beste hogeita bost bat gazterekin.
Ekintzak ekintza, 1872ko abuztuaren 9an burutu zuen ospetsuenetako bat, arma mordoxka zeraman Segorbe Batailoiko konpainia-sekzio bati egin baitzion eraso Bergarako Elorregi aldean (San Prudentzio auzoan). Gogoratzekoa da batailoi hura izan zela Santa Kruz Hernialden apaiz zenean bila joan eta ihes eginarazi zion berbera.
Sekzio hura alferez baten menpe zeuden hogeitaka soldadu profesionalez eta mikeletez osatua bazen ere, apaizaren kuadrillak ez omen zuen eragozpen handirik izan berrogeita bat fusil, balak eta bestelakoak kentzeko.
Hartan zeudela, taldekide bat zauriturik gertatu zen eskuan eta Santa Kruzi toki egokiren batean artatzera eramatea otu zitzaion. Behin zauritua esku onetan utzita, bera bakarrik itzultzen ari zela harrapatu omen zuen ejerzito liberaleko soldadu-talde batek apaiza. Nabarmentzekoa da patua aldekoa izan zuela atxilotze hartan ere, zeren eta mikelete gipuzkoarrek bertan akabatu nahi baitzuten, justiziaren ebazpenaren zain egon gabe.
Nolanahi ere, Aramaioko Udaletxera eraman zuten jarraian atxilotuta, tokirik hurbilena eta ziurrena zeritzotelako nonbait.
Azkar asko zabaldu zen herrian albistea eta baita ere fusilatua izango zelako susmoa. Santa Kruzek ere bazekien zer zetorkion gainera eta ihes egitea erabaki zuen; eta baita lortu ere.
Abuztuaren 12ko gauean, gaixo-itxurak eginez, eta komunera joateko premia aitzakiatzat, lehen solairuko balkoira ateratzeko baimena eman zitzaion. Handik egin zuen jauzi errekara denbora lar galdu gabe. Ziztu bizian, Nardeagako errekatik gora egin eta, soldadu liberalez betetzen hasia zen bainuetxearen ondo-ondotik igarota, Errotabarriraino iritsi zen. Hango zubipean pasatu ei zuen gau guztia, gorputza urpean zuela.
Herria tropa liberalez gainezka zegoen arren, inork ez zuen ikusi nola lagundu zion Juan Antonio Unzueta izeneko baserritarrak hurrengo gauean Gantzagara iristen eta, gero, Urdingio baserriko Balentin Larrañagak haitzetako leize-zulo ezezagun batera eramaten. Hiru egun egin zituen sarrera ezkutuko eta aho zabaleko leize hartan gordeta, baserriko artzain gazteak eramaten zizkion elikagaiak jaten eta haranean zehar bere bila ari ziren tropa liberalen joan-etorri antzuak ikusten.
Etsaiak etsitzen eta egoera lasaitzen hastean, Iparralderantz jo zuen oinez, mendirik mendi. Hogeita lau ordu behar izan omen zituen hogei legoa –ehun bat kilometro– egiteko.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Ez zen, horratik, aterpean besoak gurutzaturik begira egotekoa gure gizona, eta behin eta berriz itzuli zen Hegoaldeko burrundaretara, une batzuetan bostehun mutil baino gehiago zituela menpean. Azken itzuleran, baina, biziki areagotu zitzaizkion Santa Kruzi buruhausteak, borrokarako erakusten zituen jokamolde eta pertsonalismoek karlistekin ere zalapartaka ibiltzera eraman baitzuten. Azkenean, hierarkia militar karlistak eta errege-nahi Karlos VII.ak berak ere gogorki gaitzetsi zutenez, gerra-erantzukizunetatik alboratzea erabaki zuen eta, ondorioz, betiko erbesteratzea.
Iparraldean zen 1873ko abenduaren amaieran, Lillen eta Londresen beranduago, eta, azkenik, behin Eliza erromatarraren barkazioa jasota, Jamaikan aurrenik eta Kolonbian geroago misiolari… eta baita, inoizka, gerra-aholkulari ere. Baina beste istorio bat da hori.
1926ko abuztuaren 10ean hil zen Kolonbiako Pasto herrian. Duela laurogeita hamazazpi urte, hain justu.
∞∞∞∞∞∞∞∞
Anekdotariorako geratu dira, bestalde, Santa Kruzen taldeak erabilitako estandartea eta bandera. Azken hau garai hartako espainiar hori-gorria ei zen. Estandartea, aldiz, beldurgarri gertatzea bilatzen zuenez, burezurra bi izterrezur gurutzatuekin brodatu zuten Elorrioko mojek oihal beltzean, eta lelo hauek zeramatzan gaztelaniaz idatzirik: “Gerra errukirik gabe” aurkian eta “Garaipena ala hil!” ifrentzuan.
∞∞∞∞∞∞∞∞
∞∞∞∞∞∞∞∞
